قازاق قىزىن قالاي تاربيەلەگەن؟
انىعىراق ايتقاندا، ەتيكا - ادامگەرشىلىكتىڭ ساعاسى، توركىنى - ادەپ. بۇرىنعىلار بۇنى ەڭ الدىمەن قىزدىڭ تاربيەسىنەن باستاعان. ويتكەنى، بۇگىنگى بارماقتاي بالا ەرتەڭ بويجەتەدى، كەلەسى كۇنى انا بولادى. ادامزاتتى وسى انادان دەپ تۇسىنگەن قازاق ادەپتى انا ارقىلى قىزدان باستاعان. جات جۇرتقا جاراتىلعان قىزدىڭ ۇيدە ۇزاق بولماسى الدىمەن اناعا ايان. ول ءۇشىن اناسى ەڭ الدىمەن قىزىن ادەپكە قالىپتاستىرادى. بۇرىنعى انالار «قىزىم ادەپتى بولسىن» دەپ مىنالاردى ىستەگەن:
بالا الدىندا اكەنى الاتاۋداي ەتە ءبىلدى. ونىڭ اتىن اتامادى. ايتقانىن ورىندادى. سونان سوڭ قىزبالا بۇل عالامدا اكەمنەن ارتىق ادام جوق دەۋدى بارا- بارا مويىندادى. بۇل وپاسىز پانيدە، بىردە جىرتىق، بىردە ءبۇتىن تىرشىلىكتە جوقشىلىق پەن توقشىلىعى قۇرعىردىڭ ەسىرتەتىنى دە كەيىتەتىنى دە ءجيى كەزىگەدى ەمەس پە؟! وسىندايدا قىزىن ادەپتىلىككە اپارعىسى كەلگەن اقىلدى اكە سىرىن دا، مىنەزىن دە بىلدىرمەيدى.
قىز باليعاتقا تولىسىمەن ونىڭ اينالاسى جاۋعا تولادى. وسىندايدا بۇرىنعى انالاردىڭ ەكى كوزى ءتورت، ۇيقىسى از. ول ەسىك الدىنداعى ءيت ۇرسە دە، بىرەۋ كەلە جاتسا دا، ۇيىنە قوناق قونسا دا، قىزى كوزىنەن تاسا بولسا دا سەكەم الادى. سەبەبى، كوگەنىندەگى مارقاسى مارقايدى. مۇندايدا انا سورلى مىنەزىندەگى وزگەرىستى، دەنەسىندەگى بايقالا باستايتىن بەلگىلەردى ءسات سايىن ابايلاعان.
قىزى اجەتكە جاراسىمەن ول كەزدەگى اقىلدى انالار بۇرىنعىداي بولەك جاتقىزۋدى، الباتى قىدىرتۋدى شەكتەپ نە ءوزىنىڭ، نە اجەسىنىڭ ىرگەسىنە جاتقىزادى. وزىنەن وزگەگە مۇلدەم سەنبەگەن.
قىزىنىڭ ويىن، ۋاقىتىن بولۋگە مۇرشا بەرمەۋ ءۇشىن قوزى قوساقتاتقىزعان، ءۇيدىڭ كۇيبەڭىنەن باس العىزباعان. ەڭبەككە ماشىقتاندىرىپ، ءتىل العىزۋعا قالىپتاستىرۋ دا قازاقتا ادەپكە اپاراتىن ءبىر جول بولعان.
انا قىزىنىڭ تابيعاتىنداعى تالانتتى الدىمەن اڭعارادى، ەگەر ول ىسكەرلىككە، بالبارماقتىققا، ونەرگە بەيىم بولسا، بالاسىنا وسى جونىندە مۇمكىندىك جاسايدى. بۇل دا - ادەپتىلىككە، جەلدەپ كەتپەۋگە قارسى تۇراتىن ەكىنشى جول.
«قىزىم جاقسى بولسىن دەسەڭ، قىزى جاقسىمەن كورشى بول» دەگەندى ەجەلدەن بىلەتىن انا بارىنەن بۇرىن قىزىن كەيبىر «كورگەندە قاشىپ كەتەتىندەردىڭ» ماڭىنا جولاتپايدى. بۇل ءۇشىن انا ماڭىنداعى قىزى قۇرالپىلاردى جەتە ءبىلۋدى، تەگىن تەكسەرۋدى، ولاردىڭ ادەپسىزدىگىن قىزىنىڭ قۇلاعىنا جيىركەنتە ءجيى-ءجيى ايتۋدى ەسكەرگەن.
ەرتەدەگى قازاقتا باستاڭعى، قىزويناق، قويكۇزەتى، توقىمقاعۋ، التىباقان، اقسۇيەك دەگەن سىقىلدى جاستاردىڭ باس قوساتىن كەزدەرى ءجيى بولعان. بۇعان مۇشەلىنەن اسقان - بويجەتە باستاعان قىزدار بارۋعا حاقىلى. مۇندايدا اقىلدى انالار قىزىن سەنىمدى ادامعا قوسقان، ەرتە قايتۋدى تاپسىرعان. كەلگەن سوڭ كادىمگىدەي جۇرگەن- تۇرعانىن تەكسەرىپ وتىرعان. قازىرگىدەي تۋعان كۇندى، مەكتەپ بىتىرگەندى، اسكەرگە شىعارىپ سالۋدى، ءبىر جاقتان كەلگەندى قارسى الۋدى، كۇندى- تۇنگە، ءتۇندى- كۇنگە ۇلاستىرىپ تويلاتۋعا تىزگىن- شىلبىرسىز جىبەرۋ ول كەزدەگى انالاردا كەمدە- كەم بولعان.
سۇمدىققا ۇرىنعان، قولدى بولعان قىزىن ەرتەدەگى انالار كەلىسىمەن نە تۇرىنەن، نە قۇبىلىسىنان، نە ۋاقىتىنان، نە بىرگە بولعان ادامىنان ابايلاۋدى، تەكسەرۋدى ۇمىتپاعان. انانىڭ بۇل ساۋەگەيلىگىنەن جاسقاناتىن قىز كوپ جاعدايدا ساقتانعان.
قىز ەل كوزىنە تۇسە باستاسىمەن وعان اناسى كوسەمسىپ سويلەمەۋدى، كىسىگە تىكە قاراماۋدى، ۇياڭ بولۋدى، ءوز جانىنان ۇزاماۋدى، قىدىرماۋدى، جۇرتقا سۇيكىمسىزدەرگە جولاماۋدى، ءىشتى بولۋدى، الباتى كۇلمەۋدى، اتا- انا مەن اعا- باۋىردان باسقانىڭ جانى پالەندەي اشىمايتىنىن جالىقپاي ايتقان.
جەتى اتاعا دەيىنگىلەردىڭ ءبىرىن - اعاسى، ءبىرىن - باۋىرى دەپ تانىستىرعان. مۇنىسى - قىز الىسۋعا بولمايدىنى تۇسىندىرگەنى.
«اكەنىڭ ەڭ جاقسىسى جەزدەدەي- اق» دەگەندى قازاق كوپ ايتقانىمەن، ساق انالار قىزىنا «جەزدە» دەۋدەن گورى - «اعا» دەپ سىيلاساتىن شەكارا جاساعان. قىزىنىڭ ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر كەتەتىنىنە ىشتەي بەيىمدەلىپ جۇرەتىن اقىلدى انالار ءوزى بىلەتىن وڭىردەگى كۇن شالعان شاڭىراقتى، كورگەندى اتا- انانى، ادەپتى بالا- شاعانى ءبىلىپ الىپ، ونى قىزىنا ءسوز سىرالعىسى رەتىندە دارىپتەپ، كورگەنسىزدەردى كۇنى بۇرىن بىلدىرتپەي جامانداپ قىزىنا ءوز سىڭايىن ءسوز اراسىندا ەپتەپ ەسكەرتىپ وتىرعان. بالاسى وسىلاردىڭ قايسىسىناپ نازار اۋدارعانىن استىرتىن قاداعالاعان.
شەشەدەن بۇرىن سويلەمەۋگە تاربيەلەگەن.
«يت جۇگىرەدى، ءيتتىڭ ارتىنان قىز جۇگىرەدى» دەۋ - قىز كەمەلىنە كەلگەندە كەزىگەدى. بۇل «قىزدىڭ مۇراتى - كەتۋ، جول مۇراتى - جەتۋدەن» شىعادى. وسىعان بايلانىستى بۇرىنعىلار قىزىن سىرتقا الباتى شىعارۋدان شەكتەگەن. ارا- تۇرا عانا اسا اياۋلى ادامدى، سەنىمدىنى اتتاندىرۋعا ۇيدە ەشكىم بولماعاندا عانا بەلدەۋگە، نە ماماعاشقا دەيىن شىعارۋعا ءوزى جۇمساعان. جۇمساماسا، قىزدىڭ ونى اتتاندىرۋعا رۇقساتى جوق. سەبەبى، ونى كەز كەلگەن كىسىمەن كەزىكتىرۋ قازاقى ادەپتىڭ سالتىندا جوق.
قىزدى كورگەندى ەتۋ ءۇشىن الدىمەن انا وزىنە شەك قويعان. قىزى بويجەتىپ ەل كوزىنە تۇسە باستاسىمەن، ول بۇرىنعى قىدىرۋىن، بالاسىن وڭاشا تاستاۋدى قىسقارتادى، ازايتادى، نە وزىمەن ەرتە جۇرەدى. «شەشەسى قىدىرماشىل بولسا، قىزى باستاڭعىشىل بولاتىنىنان» ساقتانادى.
قىزىنا اۋىل- ءۇيدىڭ بوزبالالارىن يەكتەتپەۋ ءۇشىن انا بۇرىنعى الاڭسىز ۇيقىنى ازايتقان. ول ۇيىنە جاتىپ سىرتتاعى بەيمەزگىل ۇرگەن يتتە دە گاپ بارىنا الاڭداعان. كىمنىڭ توڭىرەكتەگەنىن دە مولشەرلەپ، ءوزىنىڭ وياۋ ەكەنىن اڭعارتقان. مۇندايدا اناعا ەڭ سەنىمدى سەرىگى - ەنەسى.
ءۇي ىشىندە قىزدىڭ ءتارتىپتى بولۋدا ءسوزىن تىڭدايتىنى اكە مەن شەشە، سەسكەنەتىنى، سىيلايتىنى - اعا، سىرلاساتىنى - جەڭگە، ۇيالاتىنى - اۋىل، رۋ. بۇلار - تۇتاسىمەن ويلاماي وت باسىپ الماۋعا قورعان.
شەشە مىندەتتى تۇردە ءوزى بىلەتىن ونەرىن - تىرشىلىك، نە ىسمەرلىك، نە كىسى سىيلاپ قوناق كۇتە ءبىلۋ، استىڭ بابى، داستارقاننىڭ ءمازىرى سىقىلدىلاردىڭ ءبارىن قىزىنا ۇيرەتۋگا مىندەتتى. «شەشەسىن كورىپ قىزىن ال، اياعىن كورىپ اسىن ءىش» دەگەن وسىدان شىققان. اناسى اياۋلى، اكەسى ارداقتى بالا ادەپسىزدىككە بارا قويمايدى. اكە مەن شەشە بۇل بيلىككە ءبىر جاعىنان بالاسىنىڭ قامىنا بولا ۇمتىلادى. بۇل دا قىزدى ادەپتىلىككە قالىپتاستىرۋداعى ءبىر جول، ونەگەلى ورتا.
جوعارىداعىداي قازاقى ءتالىم- تاربيە ەرتەدەگى قىزداردى وقىتىپ عۇلاما ەتپەسە دە، ادامگەرشىلىككە، وپالىلىققا، ماحاببات عالامىندا باياندىلىققا، شىنايى عاشىقتىققا، ارلىلىققا اپارعان. وپاسىزدىققا، ماحابباتتىڭ جەلدەگەن لاعى بولماۋعا باۋلىعان. تاريحتاعى شۇعانىڭ سۇيىسپەنشىلىكتىڭ ورتىنە ورتەنىپ ءولۋى، «قورعانسىزدىڭ كۇنىندەگى» قارشاداي قىزدىڭ جاۋىزدىققا دۋشار بولعان شىركەۋلى بەتىمەن پاك جەردى باسقىسى كەلمەي ءۇسىپ ءولۋى ەرتەدەگى اتا- انانىڭ بالاسىن ادالدىققا، كىرشىكسىزدىككە تاربيەلەي العانىنا، ادەپكە ءاۋ باستان ۇيرەتكەنىنە مىسال.
islam.kz