اقسەلەۋ تۋرالى اڭىز

ءبىراق ءوزى بولماعانمەن، ءسوزى قالدى. وشپەس، ولمەس مۇراسى قالدى. سوعان شۇكىر ەتەمىز.

«اسقار تاۋ الىستاعان سايىن زورايا تۇسەدى» دەگەن ءتامسىل بار. اقاڭنىڭ الىپ بەينەسى كۇن وتكەن سايىن زورايا تۇسۋدە. بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ كوزى جەتكەن شىندىقتىڭ ءبىرى بۇل. ويتكەنى اقاڭدى جوقتاعان، ونىڭ ونەگەلى ءومىرىن ايتقان ادامدار كۇن وتكەن سايىن كوبەيىپ كەلەدى. ءبىز بۇگىن ءىنى لەبىزىن وقىرمانعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

اقسەلەۋ تۋرالى اڭىز شارانا شىرىلداپ جورگەكتە جاتقاندا باستالىپتى. وسىلاي دەپ ەستۋشى ەدىك، اڭىزدىڭ اقيقاتىن كوزبەن كورگەن ادام تومسارىپ تۇرىپ ءتىل قاتتى. بۇل - جاڭارقانىڭ قىزىلتاۋ اۋىلى ەدى. اقاڭنىڭ 50 جىلدىعى. سوندا اكەسىنىڭ كوزىن كورگەن اقساقال:

- سلان سوعىسقا كەتىپ بارا جاتىپ، قارا جولدان قايرىلىپ كەپ، جورگەكتە ساپ- سارى بوپ جاتقان اقسەلەۋگە شۇقشيىپ ءبىر ەڭكەيىپ كەتكەندە... ءىشىمىز شىم ەتە قالدى. ۇزاماي اكەسىنەن قارا قاعاز كەلدى. وعان دا ەلۋ جىل بولىپتى-اۋ، - دەدى.

بۇل اڭگىمەنى بۇرىن دا ەستىگەنبىز. مەرەيتويدىڭ قادىرلى قوناقتارى - كادىربەك پەن سەرىك ءابدىرايىم، قۋانىشباي مەن كارىباي، شەراعاڭ مەن اسانالى تىم- تىرىس بولا قالدى. اڭىز ءتۇبى اقيقات ەكەن. اقاڭدى اڭىزدان جارالعان دەمەي نە دەرسىڭ. جۇرگەن جەرى - ەستە قالار ەلەۋلى وقيعا، ايتقىشتىق پەن كورگىشتىك. تاعدىر وسى ءبىر قاسيەتتى بەسىكتەن بۇيىرتقان با دەپ قالاسىڭ.

جاڭارقانىڭ مادەنيەت ۇيىندە سالتانات ءوتىپ، اقاڭنىڭ اندەرى مەن كۇيلەرى تىڭدالدى. جەرگىلىكتى ءانشى «داۋرەن- ايدى» ورىندادى. بۇل ءاننىڭ دە بويىنا شاق اڭىزى بار. مىنە، بىلاي. ... اقاڭ اقىن نەسىپبەككە قولقا سالادى. «وسىنداي ءبىر اۋەنگە ءسوز جاز» دەپ. - مۇڭلىلاۋ بولسىن، ءبىراق ومىرگە دەگەن قۇشتارلىق كورىنىپ تۇرسىن». نەسىپبەكتىڭ «ماقۇلى» ۇزاققا سوزىلادى. ءبىر كۇنى شۇعىل ۇيىنە شاقىرىپ، الدىنا قازى-قارتا مەن كوڭىل تەربەر ورىستىڭ «قىمىزىن» قويىپ، سىرتىنان قۇلىپتاپ كەتەدى. تۇستە كەلسە، «داۋرەن-اي» دايىن...

- جاستىق داۋرەن تۇرماس،

قايتا مويىن بۇرماس،

توقتاماستاي،

شاپقان اتتاي،

اتقان وقتاي، داۋرەن-اي!

ءومىر كوركى توزباس،

ودان ەشكىم وزباس،

ەسكەن جەلدەي،

كوشكەن سەڭدەي،

اققان سەلدەي، داۋرەن- اي!

اسپانداپ الاتىن،

اسقاق قاناتىم،

ساعان دا كەز كەلەر، بەۋ، شىركىن،

تىنىم تاباتىن... - دەيدى.

ءان ورىندالعاندا الدىڭعى قاتاردا وتىرعان اناسى كاتەپ «ۇھىلەپ» قالدى. سلاننان ون توعىزىندا قالعان ءوزىنىڭ، اكەسىنەن جورگەكتە قالعان ۇلىنىڭ كۇن شۋاقتى ساعىنعان كەزدەرىن ويلاپ، «ۇھىلەمەدى» دەيسىڭ بە؟!

ساعان دا كەز كەلەر، بەۋ، شىركىن،

تىنىم تاباتىن، - دەپ اياقتالعان «داۋرەن-ايدىڭ» ارتىندا قالعان اڭىز - وسى.

تاۋ ەتەگىندەگى قالىڭ قوعالى قورىسقا شىقتىق.

- مىناۋ - ساكەن ويناپ وسكەن تاۋ. مىنا تاستىڭ ۇستىنە بالا ساكەن تالاي شىعىپ، تۇسە الماي شىرىلداپ تۇرعان. سەيفوللانىڭ ساكەنى ءوز بيىگىنەن تۇسە الماي كەتتى عوي، - دەدى اقاڭ تاۋ ەتەگىندەگى قوي تاستىڭ ۇستىندە ءتىپ- تىك بوپ تۇرىپ.

- كورىپ تۇرعانداي عىپ ايتۋىن قاراشى، - دەدى كادىربەك.

- مىناۋ - قالىڭ قوپا. وسى جەردە جەرگىلىكتى جۇرت جولبارىس اۋلاعان. جولبارىس كىرپىك قاققانشا اتىلادى عوي. تاراقتىلاردىڭ كىرپىگى بۇيرا، كۇن وتپەيدى، كىرپىك قاقپايدى. ولار وق شىعىنداماي- اق كوزبەن ارباپ الادى ەكەن...

- تىڭداپ تۇرا بەرەمىز بە؟!- دەدى كاراعاڭ- كارىباي.

- تەگىن ءسوزدى تىڭداي بەرەيىك تە، - دەدى قۋاعاڭ- قۋانىشباي ىشەك- سىلەسى قاتىپ...

اقاننىڭ 60 جىلدىعى. استانا - اقمولادا. ەڭ ۇلكەن مەيرامحانا. ىعاي مەن سىعاي. جاڭا استانا، جاڭاشا تىرشىلىك، جاڭاشا كوڭىل-كۇي. بۇنىڭ ءبارى - قولىمىزعا تيگەن تاۋەلسىزدىك دەگەن تىزگىننىڭ اسەرى.

ءبىر ۇستا دوسى اقسەلەۋگە قىلىش سىيلادى. قولىنا ۇستاعان كۇيى: «بۇنى مەن اسەكەڭە سىيلايمىن»، - دەپ، «بەكەجان- اعاسىنا» تابىس ەتتى. اسەكەڭ زىلدەي اۋىر قىلىشپەن اۋا قارماپ تۇرىپ:

- كىمنىڭ باسىن كەسسەم ەكەن؟!- دەپ ءتىسىن قايرادى.

- دەپۋتاتتاردىڭ، - دەپ ايقايلادى حاسەن قوجا-احمەت.

- كەسسەڭ كەس. جانپيدا!- دەگەن شەراعاڭنىڭ جان داۋسى شىقتى.

بۇل كەشتە ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆتەن باسقا ەشكىمگە ءسوز بەرىلمەدى. ءان مەن كۇي، «اقسەلەۋ ايتىپتى، اقسەلەۋ كۋا بولىپتى» دەگەن جاندى ءازىل- كۇلكى مەرەيتويدىڭ مارتەبەسىن كوتەردى. بۇل دا ءبىر وزگەشەلىك ەدى. بۇل - اقاڭنىڭ سوڭعى مۇشەلگە بەت الۋى - ءوزى كورگەن اقىرعى مەرەيتويى بولاتىن.

1970 -جىل. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باس حاتشىسى برەجنەۆ قازاقستاننىڭ 50 جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى ماجىلىستە رەسپۋبليكا اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ تارلاندارى جايلى ايتا كەلىپ، 13 بالا تاربيەلەگەن «باتىر انا»، كۇرىش ءوسىرىپ، مول ءونىم الىپ وتىرعان قىزىلوردا وبلىسىنىڭ شيەلى اۋدانىنداعى ۇلبالا التايبايەۆاعا توقتالدى. «...دەمەك، التايبايەۆا جولداس ەكى مارتە ەرى» دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن. «سوتسياليستىك قازاقستاننىڭ» قىزمەتكەرى اقاڭ سالىپ ۇرىپ شيەلىدەگى اپكەسىن ىزدەپ كەلدى. «ارقادان باۋىرىم كەلدى» دەپ ۇلبالا تاي سويدى. بۇل - ديقان مەن قالامگەردىڭ ءبىر ىڭكار كوڭىل بەتتەسۋى بولدى، ەكى ۇرپاق وكىلىنىڭ سۇحباتى بوزالا تاڭعا ۇلاستى، اقسەلەۋ سوعىستان قايتپاعان اكەسىن ويلاپ وتىردى. «اكەم ءتىرى بولعاندا مىناۋ اپكەممەن، مىناۋ وتىرعان اعاممەن ۇزەڭگىلەس بولار ەدى- اۋ» دەگەن بۇلدىر ەلەس كوز الدىنان كولەڭ ەتتى. ارقانىڭ جىگىتى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «سىرداريانى» قالاي جازعانىن تاڭداي قاعىپ، قايتا- قايتا سۇرادى. قاۋىننىڭ ىشىنە ۇڭگىپ كىرىپ كەتكەن سالپاڭ قۇلاق سۇر ەسەكتىڭ كۇي تالعامايتىن كونبىستىگىنە تاڭعالدى. سابەڭنىڭ تۋعان اعاسىنداي بولعان، اق كۇرىش وسكەن توپىراقتىڭ تامىرشىسى ىبىراي جاقايەۆ اكەسىنە جۇرەكسىنە بارىپ سالەم بەردى. ونىڭ دا سوعىستان قايتپاعان ۇلى اقىلبەك اكەسى سلانمەن قۇرداس بوپ شىقتى. سابەڭ ديقاننىڭ قاسىندا تالاي كۇن مەن ءتۇندى سارپ ەتىپ، «سىرداريا» ومىرگە كەلدى. سۇر ەسەكتى قاۋىننىڭ ىشىنە كەۋلەپ كىرگىزىپ جىبەرگەنى ولمەس اڭىزعا اينالسا، اقسەلەۋدىڭ ۇلبالا التايبايەۆانى ىزدەپ كەلۋى دە سىر جۇرتى ءۇشىن ارتىندا اڭىزداي اسەرى قالعان ۇمىتىلماس ساپار بولدى.

الپىسىندا كيەلى تۇركىستان جۇرتى شاقىردى. اقاڭ احمەت پەن ءمىرجاقىپ بابالارىنا ۇقساپ تاياق ۇستاپ باردى.

- اقسەلەۋ- اۋ، اياعىڭ اۋىرىپ قالعان با؟ تاياق ۇستاپ قاپسىڭ- اۋ، - دەدى الدىنان شىققان اقساقال الىستان كەلگەن قوناعىنا شىن جانى اشىپ.

- ءبىر... كيەلى اعاشتان جاسالعان تاياق ەدى، - دەپ سەكسەننىڭ سەڭگىرىندەگى اقساقالدىڭ الدىندا ابدىراپ قالعان اقاڭ تاياعىن تاستاپ جۇرە بەردى.

تۇركىستاندا «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحىنىڭ» نەگىزىندە شەجىرە جايلى بايانداما جاسادى. شاشىن تاقىرلاپ العىزىپ تاستاعان جىگىتتىڭ توبەسىنە وڭتۇستىكتىڭ كۇنى تىك شانشىلىپ، شىلدەنىڭ شىلىڭگىرىنە سىر بەرمەي، ءار ءسوزىن باپتاپ وقىپ تۇرعان ازاماتتىڭ جانكەشتىلىگىنە ءتانتى بولعان ءبىر ۇلكەن كىسى باسىنداعى اق تاقياسىن شەشىپ اپ، توبەسىنە قونجيتتى.

- راحمەت، اعا، شىدايمىن عوي، - دەپ ساسپاي سويلەپ، بايانداماسىن ءارى جالعاستىردى.

بۇل - «سوعىس كورگەن اكەدەن جارالىپ، سوعىس كورگەن انانى ەمگەن» ازاماتتىڭ كىرپيازدىق، تورەلىك قاسيەتى ەدى.

ەسىل بويىندا وتكەن بايعوزى باتىردىڭ 300 جىلدىق اتاۋلى تويىندا دا اڭىراقاي اسپان استىندا شەكەسىن كۇنگە قاقتاپ تۇرىپ بايانداما جاساپ، ۇلكەن- كىشىنىڭ ءىلتيپاتىنا بولەندى، ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆ پەن ءابىلفايىز ىدىرىسوۆتار ءسوز سويلەپ، ريزا پەيىلدەرىن ءبىلدىردى.

ستۋدەنت كۇنىمدە «قىر حيكايالارى» دەگەن جۇقا كىتاپ قولىما ءتۇسىپ، «قازاق ادەبيەتىندە» پىكىر ءبىلدىرىپ ەدىم، «نيەتىڭە راحمەت!» دەدى تانىسقان جەردە.

سونان بەرى «اقسەلەۋ ايتىپتى» دەگەن سوزگە قۇلاق تۇرە جۇرەمىن. سان مارتە ساپارلاس بولدىم. «كۇي كىتابى» مەن «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحىن» جاقىن كوڭىل - جىلى قولتاڭبامەن ۇسىندى. جاقسى سوزگە جان سەمىرەدى. ەلۋىمدە «ەگەمەندە» اعالىق لەبىزىن ءبىلدىردى. دوسى قويشىعارا ەكەۋى اقاڭ مەن جاقاڭداي جۇپتارى جازىلماي ءجۇرۋشى ەدى. اقاڭ كەلگەن جەر سامالا جۇلدىزدىڭ جارىعى تۇسكەندەي جايناپ كەتەتىن، «اقاڭ ايتىپتى» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى وتىرعان جەردى نۇرلى شۋاققا بولەپ، ەزۋلەر ىرجيىپ، قازاقى كوڭىلدىڭ كۇڭگىر- كۇڭگىر كۇمبەزى تىگىلەتىن. ايتەۋىر اقسەلەۋ اتى اتالعان جەردە ۇلتتىق بولمىستىڭ جەلكەنى جەلبىرەپ، ءبىر قازاقى الەم بوي كوتەرەتىن.

بالاداي اڭقاۋ ەدى. «ءبىلىم جانە ەڭبەكتە» باس رەداكتور كەزىندە، «رەداكتور باعانىنا» «قۇلان» اتتى ماقالا جازىپ، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى الپىسباي شىمىربايەۆقا ۇسىنىپتى. ەرتەسىنە: «قارادىڭ با؟ « دەسە، جەرگە ۇرىپ العانداي الپىسباي:

- اقا، اسان قايعى «اياعى جوق، قولى جوق، قۇلان قايتىپ كۇن كورەر، قۇيرىعى جوق، جالى جوق، جىلان قايتىپ كۇن كورەر» دەگەن ەمەس پە. ءسىزدىڭ ماقالاڭىز: «بالا كۇنىمىزدە اۋىل شەتىندەگى جىلعادان سۋ ءىشىپ تۇرعان قۇيرىق- جالى توگىلگەن قۇلاندى كوپ كورشى ەدىك» دەپ باستالىپتى. اسان قايعى ەكەۋىڭىزدە سايكەستىك بولماي تۇر عوي، - دەپتى.

- وزىمە بەرشى. بالا كەزدىڭ اسەرى قالمايدى عوي، - دەپ تارتپاسىنا ساپ قويىپتى...

ادال ادام - اڭعال. «ادامدىق ءتۇبى - ادالدىق، ادالدىق ءتۇبى - جاماندىق» - جۇرەگىن جارىپ شىققان ءوز ماتەلى. كوكىرەگىندە قارا داعى جوق ادام ومىردە اعات ايتام- اۋ دەپ، ءىزىمدى يىسكەلەپ، تابانىما تاڭبا باسادى- اۋ دەپ ءومىرى ساقتانبايدى. اقاڭنىڭ ارتىندا قالعان اڭىزدار دا - وسىنداي اڭعال مىنەز- قۇلىقتىڭ سارقىندى سىرى.

مەملەكەتتىك سىيلىق العان «قازاقتىڭ كۇي ونەرى» كىتابىنىڭ «ساۋعاسىندا»: «جيىرماسىنشى عاسىر قازاق حالقىنىڭ تاريحي- الەۋمەتتىك جانە مادەني- رۋحاني تاعدىرى ءۇشىن ايىرىقشا عاسىر بولدى... تەحنوكراتتىق دامۋ ۇلتتىق اتاۋلىنىڭ ءبارىن كەمىرىپ، جالماپ، وبىپ، قۇرتىپ بارادى. ىشىڭنەن شىققان بالاڭا ء«بىز وسىنداي بولىپ ەدىك» دەپ ناندىرا المايسىڭ. ال وزىندىك قاسيەتتەن ايىرىلعان ۇلت ولەدى. ۇلتتى ولتىرمەيتىن ونىڭ ءتولتۋما مادەنيەتى عانا»، - دەدىڭ. وزىندىك تابيعي بولمىسىڭمەن، قالام قۋاتىڭمەن سول ۇرپاقتى ساقتاپ قالۋعا ءبىر ادام بارىن سالسا، ول - ءوزىڭسىڭ، اقا!

ۇرپاق قامى جۇرەگىندە لاۋلاپ، جالىن بوپ كۇيدىرىپ كەتتى. بۇل تۋرالى شارشى توپتا ايتتىڭ دا، باسپا سوزدە جازدىڭ دا، مامىلەلى جەرلەردە ماسەلە عىپ كوتەردىڭ دە. ونىڭ يگىلىگىن جاڭا قوعام مەن جاڭا ادام كورەر. ءبىر ۇيدە تۇرعان كورشىسى - ءتىلىنىڭ ءبىزى بار كوپەن كورگەنى مەن كورمەگەنىن قوسىپ ايتقان ەكەن، ول دا ءقازىر اڭىز بوپ اۋىزدا ءجۇر.

...ەسىك الدىندا يىعىندا اق شاپان، باسىندا اق قالپاق، قولىنا اق تاياعىن ۇستاپ، بۇگىنگىنىڭ ابىلايى - اقاڭ وتىر دەيدى.

- بالالار- ەي، ورىسشا سويلەمەڭدەر، قازاقشا سويلەڭدەر. لاڭگى ويناماڭدار، اسىق ويناڭدار. ۋھ! زامان- اي!- دەپ، اق تاياعىمەن قارا جەردى قويىپ قالعاندا، ءبىر بالا ارتىنا بۇرىلىپ:

- نادوەلو ەتو ستاريك!- دەپتى.

بۇل اڭىز- اڭگىمە اقاڭنىڭ ءبىرتۋار بەينەسىن سومداي تۇسەدى، ويتكەنى ارتىندا ادام تاعدىرى تۇر.

اعالارىنىڭ اتىن بايلاپ، قۇرداستارىنا قورعاسىنداي سالماعىمەن سىيلى بولا بىلگەن اقاڭ سوڭىنان ەرگەن ىنىلەرىنىڭ الدىندا الاتاۋداي اسقاق، قاراتاۋداي قازىنالى كەنىش ەدى. ول - كىسى تاني بىلەتىن، بىرەۋدىڭ بويىندا باردى باعالاي بىلەتىن. ءبىزدىڭ كۋرستاس- ىمىز جانىبەك كارمەنوۆ ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگىمەن قازاقستان كومسومولى سىيلىعىنا ۇسىنىلعاندا قازاق تەلەديدارىندا ەكەۋى ءان- سۇحبات جۇرگىزىپ، ونەر ورەسىن اسپانعا شىعارىپ تاستادى.

بۇل - 80 -جىلدارى ءان ونەرىندەگى كەڭەستىك ءداۋىردىڭ باعدارلاماسىنا باعىنعان قازاق تەلەديدارىنداعى قۇبىلىس بولدى. قالىڭ كورەرمەن قايتالاپ كورۋدەن جالىقپادى، «التىن قورعا» الىندى. ءان- سۇحباتتىڭ ارتىندا اڭىز قالدى. «قازاق ادەبيەتىنە» ەركىن نۇرازحان ەكى كەيىپكەردىڭ قاراما- قارسى وتىرعان شارج بەينەسىن سالىپ، «جانىبەك ءان سالادى، اقسەلەۋ تامسانادى» دەپ جاراسقان دوستىق ءازىل جازدى. ول ءالى كۇنگە ەلدىڭ اۋزىندا. تىرلىكتەگى اعالى- ءىنىلى جۇرەكتەر ەندى اقىرەتتە تابىسىپ جاتقان بولار.

بىرگە وقىعان كۋرستاسى ءابدىراشتىڭ جاراسقانى «قۇلپىتاس» دەپ اتاپ كەتكەن ەپيتافيا كىتابىندا اقسەلەۋگە بىلايشا ەپيگرامما ارنادى:

بويى بار ەرەك كورىنەر!

ويى بار زەرەك ورىلەر!

جازۋشى، ءانشى

ءھام كۇيشى،

ساياتشى،

ۇستا،

زەرگەر...

سوزىنە سەنسەڭ - وسىنداي،

وزىنە سەنسەڭ - دوسىڭداي.

كوكپارعا ءتۇسىپ كەتپەگەي

ءبارىنىڭ باسى قوسىلماي...

ول 70 كە جەتپەگەن عۇمىرىندا قۇداي بويىنا دارىتقان قابىلەتتىڭ ءبارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ كەتتى. ارتىندا اڭىز قالدى. اقاڭنىڭ ات باپتاۋى، مىلتىق ۇستاۋى، سارىارقانىڭ سازدارىن شەرتۋى، الابوتەن شەشەندىگى، «ساياتتىعى»، «سەرىلىگى»، ءبىر اتىم ناسىبايدى بيلەرشە كەرىلىپ، بيپازداي اتۋى... اقاڭ تۋرالى اڭىز وسىلاي كوككە ورلەيدى. وتىز تىستەن شىققان ءسوز وتىز رۋلى ەلگە تارايدى. ەڭ باستىسى، ارتىندا توم- توم بوپ تاسقا باسىلعان ءسوزى قالدى. ەندى «اقاڭ كەلەدى» دەپ جولىن توسپايمىز، «اقاڭ ايتىپ ەدى» دەپ ءومىردىڭ وتكەن شاعىمەن سويلەيمىز.

اقاڭ تۋرالى اڭىز ايتىلا بەرەدى...

قۋاندىق تۇمەنباي

2016- جىل