تۇرىك- ورىس داعدارىسىن دوعارۋداعى نازاربايەۆتىڭ ماڭىزدى ءرولى

مۇرات يەتكيننىڭ قالامىنان شىققان جانە «تۇرىك- ورىس داعدارىسىن اياقتاعان قۇپيا ديپلوماتيانىڭ حيكاياسى» اتتى سول ماقالادا نەگىزى ەكى ادامنىڭ جۇمىستارى ناتيجەسىندە ماسەلەنىڭ شەشىلگەنى ايتىلۋدا.

ونىڭ ءبىرى تۇركيانىڭ ىسكەر جانە رەسەي فەدەراتسياسىمەن ساۋدا- ساتتىق بايلانىستارى بولعان ازاماتتارى تۋرالى. ول مامىر ايىندا تانىستارى ارقىلى پۋتيننىڭ سىرتقى ىستەر جانە قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى تۋرالى كەڭەسشىسى يۋري ۋشاكوۆپەن بايلانىسقا شىعىپ ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتناستارىن جاقسارتۋ جايىندا جۇمىس جۇرگىزدى. اقىرىندا پۋتين تۇركيا پرەزيدەنتىنىڭ كەشىرىم سۇراپ ايىپپۇل تولەۋ تۋرالى حاتى كەلگەن جاعدايدا، بايلانىستاردى جاقسارتۋعا كەلىسىمىن بەردى. ءبىراق بۇعان ەردوعان كەلىسىم بەرمەدى. ويتكەنى ونداي حات تۇركيانىڭ شەكاراسىن قورعاۋ بارىسىندا ەمەس، ورىنسىز تۇردە ۇشاقتى اتىپ تۇسىرگەنى تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاستىرار ەدى.

مىنە وسىنداي جۇمىستار ءجۇرىپ جاتقاندا، 2016- جىلى 22 - ماۋسىم كۇنى قازاقستان پرەزيدەنتى نازاربايەۆ، انكاراداعى ەلشىسى جانسەيىت تۇيمەبايەۆ ارقىلى، ەردوعانعا حابار جىبەرىپ پۋتينمەن كەزدەسىپ سويلەسكەنىن، حات كەلگەن جاعدايدا بايلانىستاردى جاقسارتۋعا دايىن ەكەنىن مالىمدەدى.

ءبىراق ەردوعان پۋتين سۇراعانداي مازمۇندا حات بەرۋگە ىنتالى ەمەس ەدى. ءبىر كۇننەن كەيىن ياعني 23 -ماۋسىم كۇنى نازاربايەۆ شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ جينالىسى ءۇشىن سوندا كەلگەن پۋتينمەن سويلەسىپ تۇركيادان كەلەتىن حاتتىڭ مازمۇنىن جۇمسارتۋعا كوندىرەدى. مۇنى ەلشى تۇيمەبايەۆ سول كۇنى تۇندە انكاراعا حابارلاپ حاتتى ەرتەڭ ساعات 13.00-دەيىن تاشكەنگە جەتكىزۋلەرىنىڭ دۇرىس بولاتىنىن ايتادى.

ءسويتىپ ءتۇنى بويى تۇركيا پرەزيدەنتتىك قىزمەتكەرلەرى مەن قازاق ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرى جۇمىس ىستەپ حاتتىڭ مازمۇنى ەكى جاققا دا ىڭعايلى ەتىلىپ جۇمسارتىلدى. كەشىرىم سۇراۋ ورنىنا «قاتەلىك كەتتى»، ايىپپۇل ورنىنا قازا بولعان ۇشقىشتاردىڭ وتباسىنا تۇركيانىڭ قارجىلاي كومەك بەرەتىنى ايتىلدى.

ەندى ماسەلە دەر كەزىندە حاتتىڭ تاشكەنگە جەتكىزىلۋىندە ەدى. ءبىراق مۇندا ءبىر قاتار بوگەتتەر كەزدەسەدى. ولار دا ەلباسىنىڭ ارالاسۋىمەن رەتتەلەدى. تاڭعا جاقىن ەردوعاننىڭ باس كەڭەسشىسى يبراھيم قالىن مەن چاعلار وتىرعان ارنايى ۇشاق ىستامبۇل اۋەجايىنان تاشكەنگە ۇشۋعا دايىندالدى. ءبىراق ۇشاق ۇشا الماي كۇتىپ تۇردى. ويتكەنى ۇشاقتىڭ ۇشۋى ءۇشىن ۇستىنەن وتەتىن ەلدەردىڭ ۇلىقساتىن كۇتۋ كەرەك بولدى. ولار كەشىگىپ، ۋاقىت تا زىمىراپ ءوتىپ جاتتى. حات دەر كەزىندە تاشكەنگە بارماۋى مۇمكىن ەدى. تۇركيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قانشا كۇش سالسا دا ءتيىستى ەلدەردەن ۇلىقسات كەلمەي جاتتى. اقىرىندا باس كەڭەسشى قالىن ۇشۋعا بۇيرىق بەردى دە «كەلىسىمدەر جول ۇستىندە كەلەر» دەدى. شەكاراعا جاقىنداعاندا گرۋزيادان، گرۋزيا اسپانىندا ءازىربايجاننان جانە ءازىربايجان اسپانىندا تۇرىكمەنستان ۇلىقساتى كەلدى. ءبىراق تۇرىكمەنستان اسپانىندا وزبەكستاننان ۇلىقسات كەلمەدى. ويتكەنى شاڭحاي سامميتىنە بايلانىستى اۋە كەڭىستىگىندەگى بۇكىل ۇشۋلار توقتاتىلعان ەدى.

نازاربايەۆ ۇشاقتىڭ شىمكەنتكە قونۋىنا، سول جەردەن حاتتى تىك ۇشاقپەن تاشكەنگە اكەلۋگە بولاتىنىن ايتتى. ءبىراق ەكى ساعات بويى تۇرىكمەنستاندا وزبەكستان ۇلىقساتىن كۇتكەن ۇشاقتىڭ ءبىر ساعاتتىق جانارمايى قالعان ەدى. سوندا نازاربايەۆ كارىموۆقا تۇركيادان قۇرمەتتى قوناقتارىنىڭ كەلە جاتقانىن ايتىپ ۇلىقسات شىعاردى. ءسويتىپ حات دەر كەزىندە تاشكەنگە جەتتى. ەلباسى حاتتىڭ مازمۇنىمەن تانىسىپ «بولعان ەكەن» دەپ كەلىسىم بەردى. سونسوڭ پۋتيننىڭ كەڭەسشىسى ۋشاكوۆعا بەرىلۋىن نۇسقاعاننان كەيىن تۇرىكتەرگە «مەنىڭ جۇمىسىم ءبىتتى. حايىرلى بولسىن» دەپ شىعىپ كەتتى.

بۇل حاتتى، الدىن الا كەلىسىلگەنىندەي، رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين 29 - ماۋسىم كۇنى الەمگە جاريا ەتتى. ءبىراق ەشكىم وسىدان ونشاقتى كۇننەن كەيىن، ياعني 15 - شىلدە كۇنى تۇركيادا توڭكەرىستىك ارەكەت بولادى دەپ كۇتپەگەن ەدى. وسىنداي قيىن قىستاۋ كەزدە باتىستىق ەلدەردەن بۇرىن پۋتين ەردوعاننىڭ قاسىنان تابىلىپ ونىمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ قولداۋ ءبىلدىردى. ەلباسى نازاربايەۆ تا 5 -تامىز كۇنى ات باسىن انكاراعا بۇرىپ توڭكەرىستىك ارەكەتتەن كەيىن تۇركياعا العاش رەت رەسمي ساپارمەن كەلگەن پرەزيدەنت رەتىندە ەردوعانعا كۇشتى قولداۋىن ءبىلدىردى.

مىنە بۇل باۋىرلاس تۇركيا ەلىنىڭ جاقىن كورشىسى رەسەي ەلىمەن داعدارىسقا ۇشىراعان بايلانىستارىن قالپىنا كەلتىرۋىندەگى ەلباسى نازاربايەۆتىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ اڭگىمەسى. سوندىقتان بولسا كەرەك، ەردوعان 5 -تامىز كۇنى انقاراداعى كەزدەسۋدە ەلباسىعا «تۇركى دۇنيەسىنىڭ اقساقالى» دەپ قايتا قايتا سۇيسىنە قاراي بەرگەن ەدى. تۇرىك پرەزيدەنتى جانە حالقى ەلباسىنىڭ بۇل ەڭبەگىن ەشقاشان ۇمىتپاق ەمەس.

ءابدىۋاقاپ قارا، تۇركياداعى ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى

2016- جىل

abdulvahapkara.net