جوعالعان قازىنالار

ارينە كەزىندە سۋ تۇبىنە كەتكەن جۇك كەمەلەرىن تاۋىپ، ودان التىن- كۇمىستى كۇرەپ الىپ، بايعاندار دا جەتكىلىكتى. مىسال كەلتىرەر بولساق، قازىنالى كومبەلەرگە كەزىگىپ، سودان- اق بايىعانداردى ساناۋعا ەكى قولدىڭ ساۋساعى جەتپەيدى. الايدا الەمدىك دەڭگەيدە ماڭىزى بار، ءبىراق اۋمالى- توكپەلى زاماندا كوز جازىپ قالعان كەيبىر اسىل زاتتار، باعالى دۇنيەلەر ءالى كۇنگە تاسادا قالۋدا. ولاردى تابۋ مۇمكىن بە، الدە سول اڭىز رەتىندە ماڭگىگە قالا بەرە مە؟ بۇل دا بەلگىسىز. ەندى سولاردىڭ بىرنەشەۋىن ءسوز ەتە وتىرالىق.

يانتار بولمەسى

بۇل كەرەمەت دۇنيەنى 1701 -جىلى دات جانە نەمىس شەبەرلەرى پرۋسسيا كورولى فريدريح I- ءدىڭ تاپسىرىسىمەن جاساعان. عاجايىپ تۋىندى ءبىرىنشى پەترگە سىيعا بەرىلگەنگە دەيىن، بىرنەشە سارايدا بولدى. جۇرت كوردى. تانىستى. تاڭقالدى. تامساندى. الەمنىڭ سەگىزىنشى كەرەمەتى دەستى. ءبىرىنشى پەتر يانتار بولمەسىن پەتەربۋرگ تۇبىندەگى پاتشا سەلوسىنا ورناتتى. «ورىستىڭ باعا جەتپەس ۇلى قازىناسى» دەپ تانىلدى. ونى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتادى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بۇرق ەتە ءتۇسىپ، نەمىستەردىڭ «سولتۇستىك» توبى لەنينگرادقا تاپ بەرگەن 1941 -جىلى شۇعىل تۇردە يانتار بولمەسىن قاۋىپسىز ايماققا كوشىرۋ قولعا الىندى. الايدا وتە جۇقا، قىلداي التىن- كۇمىسپەن، وزگە دە باعالى تاستارمەن ورنەكتەلگەن بولمەدەگى زاتتاردى قوپارىپ الۋ مۇمكىن ەمەستى. سوندىقتان بولمە تۇتاسىمەن تۇس قازعازبەن جەلىمدەپ تاستالدى. ءسۇيتىپ، بار عاجاپ دۇنيە قاعازدىڭ ارتىنا جاسىرىلدى. دەگەنمەن ەلدىمەكەندى باسىپ العان نەمىستەر ادەمى سارايداعى وتە ۇسقىنسىز بولمەنى كورىپ، مۇنىڭ تەگىن ەمەستىگىن اڭعارسا كەرەك. تۇس قاعازدى اقىرىن جىرتقاندا ار جاعىنان باعا جەتپەس قازىنا تۇرعانىن كورەدى. رەسەيدىڭ عاجايىپ يانتار بولمەسى وسىلايشا نەمىستەردىڭ قولىنا تۇسكەن. وتە ۇقىپتى نەمىستەر بولمەنى رەت- رەتىنمەن بۇزىپ، بار اسىل دۇنيەنى گەرمانياعا تاسىپ اكەتكەن كورىنەدى.

يانتار بولمەسى كەنيگسبەرگ (قازىرگى كالينينگراد) شاھارىنداعى تاس قورعانداردىڭ بىرىنە جۇرت كورۋ ءۇشىن ورنالاستىرىلعان. الايدا 1945 -جىلى كەڭەس اسكەرلەرى نەمىس جەرىنە اياق باسقان تۇستا گيتلەر اسىل زاتقا تولى عاجايىپ بولمەنى بولشەكتەپ، قۇپيا جەرگە جاسىرۋعا بۇيرىق بەرگەن. سول كەزدەن قالعان كەيبىر قۇجاتتاردا باعالى دۇنيەنى تەمىر جول ستانساسىنا جەتكىزگەنى جونىندە ايتىلادى. ودان ارعى تاريحى.. . تۇماندى.. . ات شاپتىرىم بولمە تولى التىن مەن يانتار قايدا كەتتى؟ قايدا جاسىرىلدى؟ بۇل ساۋالدىڭ جاۋابىن ءالى ەشكىم تاپقان جوق. بىرەۋلەر «كەمەگە تيەلگەن جۇك، كەڭەس ۇشاقتارى بومبىلاعان كەزدە تەڭىز تۇبىنە كەتتى» دەسە، ەكىنشى ءبىرى «عاجايىپ بولمە، قالا استىنداعى سانسىز ۇرا جولداردىڭ بىرىنە جاسىرىلعان» دەسەدى. سودان ىزدەۋ كەرەك دەسەدى.

1945 -جىلدان بۇگىنگە دەيىن الگى قازىنالى بولمەنى ىزدەپ شارق ۇرعان جۇزدەگەن ەكسپەديتسيانىڭ جولى بولمادى. تاۋ كەزدى، ۇڭگىرلەر اقتارىلدى. بالتىق تەڭىزىنىڭ استى دا نازاردان تىس قالمادى. ءبىراق «تاپتىم» دەگەن ەشكىم جوق. دەسەك تە، وتكەن عاسىردىڭ 80- جىلدارى لەنينگرادتى باسىپ الۋعا قاتىسقان ءبىر نەمىس جاۋىنگەرىنىڭ ۇيىنەن الگى بولمەدە بولعان عاجايىپ ورنەكتى يانتاردىڭ سىنىعى تابىلعان. ونى نەمىس سولداتى وزىنە ەستەلىككە الىپ قالسا كەرەك. ءبىراق ول دا قازىنالى بولمە قايدا كوشىرىلگەنىن تاپ باسىپ ايتا الماعان دەسەدى. وسىلايشا رەسەيدىڭ باعا جەتپەس قازىنالى يانتار بولمەسى ءىز- ءتۇسسىز كەتكەن.

فيۋرەردىڭ مۇردەسى

بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قۇپياسى اشىلماعان دۇنيە ول - ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى اشقان، «بۇكىل الەمدى تابانىما سالىپ تاپتاسام» دەپ ارمانداعان، قاندى قىرعىندا 50 ميلليونعا تارتا ادامنىڭ وپات بولۋىنا سەبەپشى بولعان ادولف گيتلەردىڭ مۇردەسى. 1945 -جىلى كەڭەس اسكەرى نەمىس جەرىنىڭ باسىم بولىگىن جاۋلاپ الىپ، باس قالا بەرليندى قورشاۋعا العان تۇستا، ماسقارا بولىپ قولعا تۇسپەس ءۇشىن گيتلەر ءوزىن- ءوزى ولتىرۋگە بەل- بۋعانى بەلگىلى. ايەلى ەۆا براۋنمەن قاتار سۇيىكتى ءيتىن قوسا ولتىرتكەن. ورىس اسكەرى ونىڭ جاسىرىنعان بۋنكەرىنىڭ ماڭىنان ورتەنگەن قوس مۇردەنى تاپقان. جانە ونىڭ گيتلەر ەكەنىنە دە ءشۇبا كەلتىرمەگەن. مۇردە جەر قوينىنا بەرىلگەنىمەن، ارادا كوپ ۋاقىت وتپەستەن ستالين گيتلەردىڭ ولگەن- ولمەگەنىنە كوز جەتكىزۋ ماقساتىمەن، قاڭقانى قازدىرىپ الىپ، ارنايى ورىندارعا تەكسەرۋگە بەرگەن. ارادا ونداعان جىل وكەن سوڭ، ياعني 1970 -جىلى ك گ ب- نىڭ قىزمەتكەرلەرى قاڭقانى ورتەپ، كۇلىن ەلبا وزەنىنە شاشىپ جىبەرگەن كورىنەدى.

الايدا 2009 -جىلى گيتلەردىڭ ارناۋلى جەردە ساقتالعان باس سۇيەگىنىڭ ءبىر بولىگىنە قايتادان ساراپتاما جاسالعاندا، جۇرت تاڭقالىستى. جاعاسىن ۇستادى. گيتلەر دەپ كەلگەن باس، جاسى قىرىقتارعا كەلىپ قالعان بەلگىسىز ءبىر ايەل ادامنىڭ سۇيەگى بولىپ شىققان. وسىنىڭ ءوزى- اق، تاعى ءبىر قۇپياعا جەتەلەيتىن سىندى. ويتكەنى 1970 -جىلى گيتلەردىڭ قاڭقاسى دەپ ورتەپ، كۇلىن وزەنگە شاشىپ جىبەرگەن ك گ ب بۋنكەر تۇبىنەن تابىلعان مۇردەنىڭ گيتلەر ەمەس ەكەنىن ءبىلىپ، ادەيى سونداي ارەكەتكە باردى ما، ەكەن؟ بەلگىسىز. جۇمباق. گيتلەر سول 1945 -جىلى 30 - ءساۋىر كۇنى ءولدى مە، جوق پا؟ بۇل دا كوپ قۇپيا. ويتكەنى كەيبىر ناقتىلىعى بۇلتارتپاس دەرەكتەر، گيتلەردىڭ ارگەنتينادا 1972 -جىلعا دەيىن راحاتتا ءومىر سۇرگەنى جونىندە سىر شەرتەدى.

«سان- حوسە»

1708 -جىلى جاڭا جەر ءۇشىن ەكى باقتالاس مەملەكەت يسپانيا مەن بريتانيا اراسىندا سوعىس وتى بۇرق ەتە ءتۇستى. بۇل قاقتىعىس قۇرىلىقتا دا، تەڭىزدە دە ءجۇرىپ جاتتى. ارينە سوعىس بولعان سوڭ قان توگىلمەي تۇرمايدى. ءتىپتى بۇل جەردە قاي ەلدىڭ مەرەيى ۇستەم تۇسكەنىندە ەمەس. ماسەلە قازىنالى كەمەدە بولىپ تۇر. جاڭا جەر - امەريكادان مول باعالى زاتتار تيەپ قايتىپ كەلە جاتقان يسپان كەمەسىنە بريتاندىقتان تاپ بەرىپ، باتىرىپ جىبەرگەن. ءبىر قاراعاندا وندا تۇرعان تۇك جوق. سوعىستىڭ اتى - سوعىس. شىعىنسىز بولمايدى. الايدا ماسەلە باسقادا بولىپ شىقتى. سول تەڭىزگە باتقان «سان- حوسە» كەمەسى ءالى كۇنگە ادامدارعا تىنىشتىق بەرەر ەمەس. كەمەنىڭ باتقان تۇسىن ىزدەپ، كونە جازبالاردى اقتارىپ- توڭكەرىپ جۇرگەندەر قانشا. نەگە؟ سۇيتسە، سۋعا باتقان كەمە 344 توننا التىن مەن كۇمىستى يسپانياعا اكەلە جاتقان ەكەن. 116 ساندىقتا پەرۋ پاتشاسىنىڭ بۇكىل بايلىعى - الىس تاستارى، بريلانتتارى، التىن- كۇمىسى ت. ب. باعالى دۇنيەلەرى تيەلىپتى. قازىرگى ەسەپ بويىنشا ونداعى زاتتىڭ قۇنى 2 ميلليارد دوللاردى قۇرايدى ەكەن. ەگەر وعان انتيكۆارلىق قۇندى زاتتاردى قوساتىن بولساڭ، باعاسى 10 ميللياردتان كەم ەمەس. وسىنشا بايلىق تەڭىز استىندا جاتىر.

بۇل بايلىقتى تاپقانعا يسپان ەلى 2 ميلليارد دوللار بەرەتىنىن ەسكەرتكەن. سول- اق ەكەن الەمنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنەن قازىنا ىزدەۋشىلەر كاريب تەڭىزىنە شىبىنشا ۇيمەلەگەن كورىنەدى. ءبىراق تابىلعان دىم دا جوق. ءبىر ەلدىڭ بايلىعى وسىلايشا تەڭىز تۇبىندە شوگىپ، ءوزىن ىزدەپ تاباتىن جولى بولعىش ازاماتتى كۇتىپ جاتىر.

اتوم بومباسى

جەر تەك قانا قازىنالى كومبەلەردى جاسىرىپ جاتقان جوق. ساناۋلى سەكۋند- مينۋتتاردا جارتى الەمنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىراتىن «قازىنالاردى دا» بۇركەۋدە. سوناۋ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان باستاپ ەسەپتەيتىن بولساق، ەۋروپادا 900 توننادان اساتىن بومبىلاردى القاپتاردان جيناعان ەكەن. ءالى كوزگە تۇسپەي، ديحانداردىڭ سوقاسىمەن جەر بەتىنە شىقپاي جاتقان قانشا بومبى بار. ءتىپتى قازىرگى جەراستىنداعى قاۋىپتى تەمىردى الىستان سەزەتىن اپپاراتتاردىڭ ءوزى ءالى جارىلماي تەرەڭدە جاتقان وق- ءدارى، سنارياد- بومبىلاردى تابۋعا دارمەنسىز كورىنەدى. ونى دا قويشى. جارىلا قالسا، كوپ شىعىن اكەلە قويماس. ءبىراق جەر بەتىندە ءتۇرلى جاعدايلاردا «شاشىلىپ» قالعان ادامزاتتىڭ اقىرىنا الىپ كەلەتىن اتوم بومبىلارىن قايدا قويامىز؟ مىنە قىزىق!

ا ق ش 11 يادرولىق بومبىسىن جوعالتىپ العانىن رەسمي مويىنداپ وتىر. ال جالپى الەمدە 50 گە تارتا وسىنداي اتوم بومبا جوعالعان. ناقتى دەرەك: ا ق ش اسكەريلەرى الياسكادان تەحاسقا اكەلە جاتقاندا «جوعالتقان» . يادرولىق بومبى الىپ ۇشاتىن ۆ-36 ۇشاعى كوكتە كەلە جاتىپ، قوزعالتقىشى جۇمىس ىستەمەي قالعان سوڭ، بورتىنداعى بومبىنى جەرگە تاستاي سالعان. نەگە ەكەنى قايدام، بومبى جارىلماي قالعان. ءبىراق ىزدەۋ سالعاندا تابىلماعان. ەكىنشى ءبىر وقيعا گرەنلانديا دا بولعان. تاعى دا سول ۆ-52 ۇشاعى مۇزدى جارتاسقا سوعىلىپ، قاناتىنا بايلانعان اتوم بومبىسى مۇز استىنا كەتكەن. ال ونى الۋدىڭ ەش مۇمكىندىگى بولماعان. بالكىم سولتۇستىكتەگى ماڭگىلىك مۇز قاباتى ەرىگەندە بولماسا؟ ال ول قاشان ەريدى؟ ەرىمەۋى دە مۇمكىن. دەمەك سولتۇستىك مۇزدى مۇحيت استىندا قاۋپتى بومبى ءالى جاتىر.

مۇنداي «شاشىلىپ» جاتقان بومبالاردىڭ كوبىن امەريكالىق اسكەريلەر «سىنعان جەبە» دەيدى ەكەن، ويتكەنى قاجەت جاعدايدا بىرەۋلەردىڭ ونى سۋ استىنان شىعارىپ الۋى دا مۇمكىن. بومبانىڭ ءبىرى 1956 -جىلى امەركالىق ا- ە4 رەاكتيۆتى ۇشاعىنان ءتۇسىپ قالىپ، جاپونيا جاعالاۋىنان 80 ميلدىك قاشىقتىقتا مۇحيت تۇبىنە باتىپ كەتكەن.

تاعى ءبىر ۇقساس وقيعا 1961 -جىلى بولدى. سىناق كەزىندە ۆ-52 ۇشاعى 24 مەگاتونناعا تەڭ يادرولىق زاريادى بار بومبانى سولتۇستىك كارولينانىڭ سۋىنا تاستاعان. دالىرەك ايتقاندا، كەزىندە اۋىلشارۋاشىلىق القابى بولعان، ءبىراق كەيىن سۋ باسىپ قالعان جەرگە تاستاپتى. سول بومبا سول ۋاقىتتان بەرى ءالى سۋ استىندا جاتىر ەكەن.

ءبىزدىڭ ايتارىمىز - جۇرتتى قورقىتۋ ەمەس. تەك ادامزاتتىڭ جەر استىندا بولسىن، سۋ استىندا بولسىن ءتۇرلى مادەني، تاريحي قۇندىلىقتارىن عانا ەمەس، وسىنداي جويقىن قارۋلاردى دا «قازىنا» رەتىندە ساقتاپ وتىرعانىن جەتكىزۋ.

اينۇر قازىكەنوۆا

«يقىن»