اباي ايگەرىمگە نەشە ولەڭ ارناعان؟

بارلىق اباي جيناقتارىندا اتالمىش شىعارما «1884 -جىلعى» دەپ بەلگىلەنگەن. شىندىعىندا، بۇل ولەڭنىڭ تەك ەكىنشى ءبولىمىنىڭ عانا جازىلۋ مەرزىمى. باستاپقى بەس اۋىزى ونان ون جىل بۇرىنىراق اباي ايگەرىمدى جولىقتىرعان 1874 -جىلى جازىلعان. وندا سيپاتتالعان سۇلۋ - انىق ايگەرىم دەگەنگە دالەل، دەرەگىمىز كانە؟

1874 -جىلى ابايدىڭ ايگەرىمدى (شىن اتى - شۇكىمان) جولىقتىرعانى، اقشوقىدا ەكىنشى رەت شاڭىراق كوتەرگەنى ءارحام كاكىتاي ۇلىنىڭ ەستەلىگىندە تاپتەشتەي باياندالعان. وندا بەكەيدىڭ بويجەتكەن قىزى ايگەرىم بىلايشا سۋرەتتەلگەن: «كەڭ ماڭدايلى، نۇر جايناعان قارا كوزدى، اقشا ءجۇز، القىزىل بەتتى، كۇلكىسى بۇلبۇلدىڭ سايراعانىنداي قىز ەكەن» (ابايدىڭ ءومىر جولى. ەستەلىك. - سەمەي، 2010. -61 بەت). قاراپ وتىرساق، ءارحام ايتقان ومىردەگى ايگەرىم مەن اباي ولەڭىندەگى سۇلۋ بويجەتكەن اراسىندا ايىرما جوق. مۇنى ەسكەرۋگە تۇرارلىق ماڭىزدى ءومىر فاكتىسى دەۋگە كەرەك.

ەندى مىقتى دالەلىمىزگە كەلەيىك. ول - «قاقتاعان اق كۇمىستەيدىڭ» ەكى بولىمنەن ەكەندىگى. ياعني ەكى ولەڭ ءبىر-اق تۋىندى بولىپ باسىلىپ كەلەدى.

باستاپقى بەس شۋماق پەن وعان جالعاسقان كەلەسى بەس شۋماق تاقىرىبى، يدەياسى جاعىنان دا وزگەشە. جىردىڭ باس جاعى مەن اياق جاعى سايكەس ەمەسىنە ەڭ العاش عۇلاما مۇحتار اۋەزوۆ نازار اۋدارعان-دى. «جىردىڭ باس جاعىنداعى ولەڭنىڭ تاقىرىبى قازاقتىڭ بويجەتكەن قىزىنىڭ سىرت كورىنىسىن، ءپىشىن، ءمۇسىن كەلبەتىن سۋرەتتەۋگە ارنالادى»، - دەيدى باس ابايتانۋشى.

«قانداي قىزدا ءلاززات بار جان تاتپاعان؟» دەپ باستالاتىن ەكىنشى ءبولىمى شە؟ «ەكىنشى ءبولىمى، - دەيدى مۇحاڭ، - ابايدىڭ بۇل ولەڭىن كومپوزيتسيالىق تۇتاستىق، كوركەمدىك كۇيدەن ايىرىپ، السىزدىككە اۋىستىرىپ اكەتەدى. ونىڭ سەبەبى - ولەڭنىڭ باس جاعى ءبىر تاقىرىپتان باستالىپ، اياق جاعى ەكىنشى بولەك تاقىرىپقا اۋىسقاننان. ...باسىندا سۇلۋلىققا سۇيسىنە سويلەپ، كەيىن ۇرسىپ توقتايدى» (اباي قۇنانباي ۇلى. مونوگرافيا. - الماتى، 1995. - 105-بەت). كورىپ وتىرمىز، م. اۋەزوۆ جىردىڭ باس جاعى مەن اياق جاعى سايكەسپەيتىنىن سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي عىپ ايتقان.

تۇڭعىش جيناقتى شىعارۋشىلاردىڭ (كاكىتاي، تۇراعۇل) ەكى ولەڭدى ءبىر-اق تۋىندى قىلىپ باسقانى نەسى؟ مۇنىڭ ءمانىسى نەدە؟ ونى تومەندە ءسوز ەتەمىز. ءقازىر ولەڭدەگى ەكى ءبولىمنىڭ جازىلۋى مەرزىمى بولەكتىگىنە نازار اۋدارايىق. ءبىرىنشى ءبولىمنىڭ («قاقتاعان اق كۇمىستەي» دەپ باستالاتىن) جىگىت ابايدىڭ، ەكىنشىسى («قانداي قىزدا ءلاززات بار جان تاتپاعان؟» دەپ باستالاتىن) - اعارتۋشى، اقىلشى ابايدىڭ ستيلىندە جازىلعانى ايقىن كورىنىس بەرەدى.

ماسەلە سوندا، اباي ەۆوليۋتسياسىنىڭ ساتى- ساتىسى بويىنشا جىردىڭ باس جاعى - جىگىت اباي ءوز باسىنىڭ تاجىريبەسىن جىرلاعان ۇزاق كەزەڭدىكى (1870-1879 ج. ج. ) دە، ال اياق جاعى - وقىمىستى اباي قوعامنىڭ ءمىنىن، ەلدىڭ مىنەزىن قاتتى اشۋمەن، ۇرسىپ ايتقان سىنشىلدىق كەزەڭنىڭ ءونىمى (1884-1886 ج. ج.)

ءسويتىپ، ءار شىعارمانىڭ ءدالدى دەرەگى مەن ىشكى ءمان- مازمۇنىنا سۇيەنە وتىرىپ، ولار («قاقتاعان اق كۇمىستەي كەڭ ماڭدايلى» جانە «قانداي قىزدا ءلاززات بار جان تاتپاعان؟») ابايدىڭ دامۋ جولىنىڭ ەكى باسقا كەزەڭىنەن دەگەن قورىتىندى تۇيىنگە كەلەمىز.

وسىمەن، 1909 -جىلعى تۇڭعىش جيناقتا ەكى تۋىندى ءبىر- اق ولەڭ بولىپ باسىلعانى قالاي دەگەن ماسەلەگە قايتا ورالايىق.

ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعىن دايارلاعان كاكىتاي، تۇراعۇل قاڭقۋ ءسوز تۋماسا جانە ادامدار اراسى اشىلماسا دەگەندى قاتتى ەسكەرگەن ەكەن. مۇحاڭ سوزىنشە: «سول اباي سىناعان ادامداردىڭ ءوزى نەمەسە بالا، باۋىرلارى «باسپاعا شىعارۋشى ادامدارعا وكپەلەيدى»، «ارازدىق ۇستانادى» دەپ جاسقانىپ قالعان».

وسى سەبەپتەن، سەنسەڭىز، ابايدىڭ قىرىق شاقتى جەكە ادامدارعا (ماسەلەن، ابىرالى، كوكباي، كۇلەمباي، وسپان، ءابدىراحمان، تاڭىربەردى، ءدۇتباي، قىزدار، راقىمشال، كۇيىسباي، رازاق، عابيدوللا جانە ت. ب.) ارناۋ ولەڭدەرى اراسىنان تەك ۇشەۋى عانا تۇڭعىش جيناقتا باسىلعان.

جيناققا ەنگەن ءۇش ولەڭ قايسى دەسەڭىز، ولار: ايگەرىمگە («قاقتاعان اق كۇمىستەي كەڭ ماڭدايلى» ) ، اقىلبايعا («اتا- اناعا كوز قۋانىش») جانە كوجەكبايعا («بوتەن ەلدە بار بولسا» ) . ءبىراق، وسى ءۇش ولەڭنىڭ ءوزى دە كىمدەرگە ارنالعانى بۇگۋلى، كومەسكى قالۋعا ءتيىستى بولاتىن. اتالعان ۇشەۋىنە دە بوتەن تۋىندىلار تىركەلىپ، قوساقتالا باسىلعانى سول. ناقتىلى ايتقاندا، «اقىلبايعا» دەگەن ارناۋعا «تايعا مىندىك» ولەڭى، «كوجەكبايعا» دەگەن ارناۋعا ءتىپتى ءبىر ەمەس ەكى ولەڭ (ءبىرى - «اركىمدە-اق بار عوي تۋىسقان»، ەندى ءبىرى - «جالىعۋدى پالەدەن، جۇرت ۇمىتتى ءبىرجولا» دەپ باستالادى) تىركەلگەن.

مىنە، 1909 -جىلعى تۇڭعىش جيناقتا تۇراعۇلدىڭ اناسى ايگەرىمگە ارنالعان «قاقتاعان اق كۇمىستەي» دەپ باستالاتىن جىردىڭ سانالى تۇردە تاسالانۋى وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى.

ءسوز سوڭى، ۇلى ابايدىڭ جاستىق داۋىرىنەن جەتكەن ءبىر ادەمى بەلگىنى، سۇيىكتىسىنىڭ سىمباتى تەبىرەنتكەن شاقتا شىعارعان بەس شۋماقتى «ايگەرىمگە» دەپ اتاپ، ونى ءوز ورنى - 1874 -جىلعا شەگەرۋدىڭ ۋاقىت جەتتى دەگەن ويدامىن. اباي جيناعى رەداكتورلارىنىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا، وسى ارناۋ مەن «تايعا مىندىك» ولەڭى ءبىر مەزگىلدىڭ تۋىندىلارى. جوعارىدا ايتتىق، «ايگەرىمگە» جالعاسقان «قانداي قىزدا ءلاززات بار جان تاتپاعان؟» دەگەن ولەڭ ءوزىنىڭ زاڭدى ورنىندا - ونى قوزعاۋ كەرەك ەمەس. «قاقتاعان اق كۇمىستەيدىڭ» قيلى تاعدىرى جايىندا ايتارىمىز ازىرگە وسى، اعايىن.

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى عالىم.

سەمەي قالاسى.