جىلان جايلاعان جۇمىر جەر

قازاقستاندا 5 تۇقىمداسقا جاتاتىن: سوقىر جىلاندار، ايدھارلار، سارىباس جىلاندار، سۇرجىلاندار، بوزشا جىلاندار سەكىلدى جىلان تۇرلەرى بەلگىلى. جىلانداردىڭ كوپشىلىگى قۇرلىقتا، ادەتتە، قالىڭ ءشوپ وسكەن جەرلەردە، اعاش باسىندا، ءشولدى ايماقتاردا، كەيبىر تۇرلەرى تۇششى سۋلار مەن تەڭىز-مۇحيتتاردا تىرشىلىك ەتەدى.

جىرتقىش تۇرلەرى تىشقان تارىزدىلەرمەن، باقالارمەن، ومىرتقاسىزدارمەن قورەكتەنەدى. جىلىنا ءبىر رەت كوبەيەدى. كوپشىلىك جىلاندار جۇمىرتقا (قاراشۇبار جىلاندار، گيۋرزالار، ت. ب.) سالادى، ال كەيبىرەۋلەرى (سۇرجىلاندار، بوزشا جىلاندار، ت. ب.) ءتىرى تۋىپ كوبەيەدى. جەكە دارا نەمەسە توپتانىپ قىستايدى. توپتانىپ قىستايتىن تۇرلەرىن حالىق «وردالى جىلاندار» دەپ اتايدى. جىلان زياندى كەمىرگىشتەر، مولليۋسكىلەر جانە جاندىكتەرمەن قورەكتەنىپ پايدا دا كەلتىرەدى. كەيبىر تۇرلەرىنىڭ تەرىسى اسەمدىك بۇيىمدار، ەتى تاماق جاساۋ ءۇشىن، ال ۋى مەديتسينادا قولدانىلادى.

جىلانداردى بىرنەشە توپتارعا بولۋگە بولادى:

سوقىرلار تۇقىمداسىنا جەر استىندا تىرشىلىك ەتەتىن، جەر قۇرتتارىنا ۇقساس، زالالسىز ۇساق جىلانداردىڭ 150 گە تارتا ءتۇرى جاتادى. دەنەسى سيليندر ءپىشىندى، باسىمەن قۇيرىعى دەنەسىنەن بولىنبەگەن جانە دەنەسى بالىق قابىرشاقتارىنا ۇقساس تەگىس قابىرشاقپەن قاپتالعان ورگانيزم. كوزى ادەتتە تەرىسىنىڭ استىنا ورنالاسقان. اۋىز اپپاراتى كەڭ اشىلمايدى. جامباس، بەلدەرىنىڭ قالدىعى عانا ساقتالماعان. بۇلار نەگىزىندە افريكانىڭ، ازيانىڭ جانە اۆستراليانىڭ تروپيكالىق بولىمدەرىنە تاراعان. بىزدە زاكاۆكازەدە، تۇرىكمەنستاننىڭ وڭتۇستىگىندە، وزبەكستاندا، تاجىكستاننىڭ وڭتۇستىك-باتىسىندا ءبىر عانا ءتۇرى تاراعان. ولار باقشادا، ءجۇزىم ەككەن جەرلەردە مەكەندەيدى. ەرەسەگىنىڭ ۇزىندىعى 30 سانتيمەتر بولادى.

ايداھارلار نەمەسە جالعان اياقتىلار. بۇل تۇقىمداسقا ەڭ ءىرى تۇرلەرى جاتادى. سونىمەن كاتار ۇزىندىعى 1 مەتر بولاتىن ۇساق تۇرلەرى دە كەزدەسەدى. ايداھارلاردىڭ باس ءبولىمىن، باسقا جىلاندارعا قاراعاندا، موينىنان ايقىن اجىراتۋعا بولادى. كلواكانىڭ ەكى جاعىندا ەكى ءوسىندى تۇرىندە ورنالاسقان، ارتقى اياقتارىنىڭ نۇسقاسى بولادى.

ءتۇسى كوبىنەسە شۇبار بولادى. ايداھارلاردىڭ بارلىعى دەرلىك شىعىس جانە باتىس جارتى شاردىڭ تروپيكالىق وبلىستارىندا كەزدەسەدى. ءبىراز عانا تۇرلەرى ورتا ازيادا، كاۆكازدا جانە قازاقستاندا كەزدەسەدى. تروپيكتىك وزەنى مەن كولى كوپ دىمقىل ورمانداردى مەكەندەيدى. اسىرەسە، اشىق جەرلەردە تىرشىلىك ەتەتىندەرى، تۇندە بەلسەندى ارەكەت ەتەدى. قالىڭ ورماندا تىرشىلىك ەتەتىندەرى كۇندىز دە قورەگىن اۋلاي بەرەدى. جانۋارلاردى وتە باياۋ، ساقتىقپەن جاسىرىنىپ كەلىپ، جاقىن جەردەن اتىلىپ بارىپ ۇستايدى. ۇستاعان جانۋارىنىڭ دەنەسىنە بىرنەشە ورالىپ، قىسىپ، تۇنشىقتىرىپ ولتىرەدى.

بۇلاردىڭ ىشىندەگى وتە بەلگىلى تۇرلەرى: تورلى پيتون ۇزىندىعى 5-6 مەتردەن 10 مەترگە دەيىن جەتەدى. ولار ازيانىڭ وڭتۇستىگىنە جانە ءۇندى-مالاي ارحيپەلاگىنا تاراعان. كادىمگى ايداھار ۇزىندىعى 5-6 مەترگە جەتەدى. وڭتۇستىك امەريكانى مەكەندەيدى. بىزدە ورتا ازيادا، كاۆكازدا جانە قازاقستاندا بۇل تۇقىمداستىڭ ەڭ كىشى ءتۇرى - دالا ايداھارى كەزدەسەدى.

دەنەسىنىڭ ۇزىندىعى 1 مەتردەن اسپايدى. بۇل قۇمدى شولدەردى، دالالى جەرلەردى مەكەندەيدى. تۇندە تىرشىلىك ەتەدى. كۇندىز كەمىرۋشىلەردىڭ ىنىنە نەمەسە قۇمعا ەنىپ جاسىرىنىپ جاتادى. ۇساق رەپتيليلەرمەن، سارشۇناقتارمەن، قوساياقتارمەن قورەكتەنەدى.

سارىباس جىلان تۇقىمداسىنا جىلانداردىڭ 1000 عا جۋىق ءتۇرى جاتادى. بۇلاردىڭ ىشىندە زالالسىزدارى دا، وتەۋلىتۇرلەرى دە بولادى. بۇل تۇقىمداستىڭ سۇرجىلانداردان ەرەكشەلىگى ۋلى تىستەرى جانە ونىڭ كانالى بولمايدى، ۋلى ءتىسىنىڭ الدىڭعى جاق بەتىندەگى سايشالار ارقىلى قۇيىلادى.

كوبىرەك تاراعان تۇرىنە كادىمگى سارباس جىلان جاتادى. ءتۇسى قوڭىر، ءتىپتى قارا دەۋگە دە بولادى. سامايىنىڭ ارت جاعىنا سيممەتريالى ورنالاسقان ەكى سارعىلت جولاعى بولادى. سوندىقتان دا بۇلاردى سارباس جىلان دەپ اتاعان. كەيبىر تۇرلەرىندە سارى جولاق بولمايدى. س س س ر- ءدىڭ ەۋروپالىق بولىمىنە سىبىرگە، ورتا ازيانىڭ كەيبىر جەرلەرىنە تاراعان.

مەديانكا - ۇساق، ۇزىندىعى 75 سانتيمەتردەي بولاتىن جىلاندار. ءتۇسى قىزىل بۋرىل دەنەسىندە قارا سۇر داقتارى بولادى. س س سر- ءدىڭ ەۋروپالىق ءبولىمىنىڭ ورتالىق جانە وڭتۇستىك بولىگىندە كەزدەسەدى. اعاشتى نەمەسە بۇتالى جەرلەردى مەكەندەيدى. دىمقىل جەرلەردە بولمايدى، ۋى جوق. نەگىزىنەن، كەسىرتكەلەرمەن قورەكتەنەدى.

ورتا ازيانىڭ ءشول دالالارىندا وقجىلاندار كوپ كەزدەسەدى. دەنەسى جىڭىشكە، ۇزىندىعى 1 مەتردەن اسپايدى. ءتۇسى سارى، سۇر ءتۇستى، دەنەسىنىڭ ۇزىنا بويىنا سوزىلعان بىرنەشە داعى نەمەسە جولاعى بولادى. وتە تەز قوزعالادى. قاۋىپ تونگەندە مۇمكىندىك بولسا اعاشتىڭ بۇتاعىنا اسىلىپ نەمەسە بۇتانىڭ تۇبىنە تىعىلىپ قۇتىلادى. نەگىزىنەن، كەسىرتكەلەرمەن قورەكتەنەدى. كەسىرتكەنى تىستەپ، دەنەسىمەن وراپ، قىسىپ ولتىرەدى.

كوزىلدىرىكتى سارى باس جىلاندار تۇقىمداسىنا جالپى حالىققا بەلگىلى ۋلى جىلاندار دا جاتادى. تۇرىكمەنستاننىڭ وڭتۇستىگىندە سۇر كوبرا دەگەن ءتۇرى كەزدەسەدى. دەنەلەرى بىركەلكى سۇر ءتۇستى، داعى بولمايدى. اڭعارلاردا جانە ادام مەكەنىنە جاقىن جەرلەردە تىرشىلىك ەتەدى. شاققانى وتە قاۋىپتى. كوزىلدىرىكتى جىلاننىڭ مويىنىنىڭ جەلكە جاعىندا كوزىلدىرىك سياقتى ەكى داعى بولادى. ولار وڭتۇستىك ازيانى مەكەندەيدى. كوبرالارعا ءتان ءبىر ەرەكشەلىك ايبات شەككەن كەزدە مويىن ومىرتقالارىنداعى قوزعالمالى قابىرعالارىنىڭ كومەگىمەن مويىنىن كەڭەيتە الادى.

سۇرجىلانداردىڭ ۋلى اپپاراتتارى جاقسى دامىعان. ۋلى تىستەرىنىڭ، ىشىندە كانالدارى بولادى. ۇستىڭگى جاقتارى قىسقا، اۋزىن اشقاندا ۋلى تىستەرى العا قاراي باعىتتالادى. جىلانداردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاۋىپتىسى ۋلى قاراسۇر جىلان مەن سۇر جىلان. وزدىگىنەن شاقپايدى. كوبىنە جىلاندار ادام قولىنىڭ ساۋساقتارى مەن تابانىن شاعادى ەكەن. سوندىقتان دا ورماندى جەرلەردە جۇرگەندە اباي بولعان ابزال.

كادىمگى سۇر جىلان ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ، ەۋروپالىق بولىگىندە جانە سىبىردە تاراعان. ءتۇسى سۇر، قارا جولاقتى نەمەسە مۇلدەم قارا بولادى. ولار كوبىنەسە توعايلى جەردە بولادى، ال باتپاقتى جەرلەردەن كەزدەسپەيدى. بۇلاردى كۇندىز ۇيىندىلەردىڭ، اعاش تۇبىرىنەن، ۇستىنەن، تاۋلى جەرلەردىڭ كۇڭگەي جاعىنان كورۋگە بولادى، قورەگىن اۋلاۋعا تۇندە شىعادى. نەگىزىنەن، تىشقاندارمەن، دالا تىشقاندارىمەن، سيرەك بولسا دا قۇستارمەن، كەسىرتكەلەرمەن، باقالارمەن جانە جاندىكتەرمەن قورەكتەنەدى.

ءتىرى جۇمىرتقا تۋىپ كوبەيەدى. قىسقا قاراي بىرنەشەۋى بىرىگىپ، اعاش تامىرىنىڭ استىندا، تەرەڭ ىندەردە قىستاپ شىعادى. سۇر جىلاننىڭ شاققانىنان دەنساۋلىعى ناشار ادامدار، بالالار ءولىپ كەتەدى. دەنساۋلىعى جاقسى ادامدار ءۇشىن اسا ءقاۋىپتى بولماعانىمەن كوپ ازاپ شەگەدى.

سۇر جىلاندارعا امەريكانىڭ سىلدىرماقتى جىلانى دا جاتادى. بۇل جىلانداردى سىلدىرماقتى جىلاندار دەپ اتاۋىنىڭ سەبەبى، ولاردىڭ قۇيرىعىندا دىبىس شىعاراتىن قوزعالمالى بايلانىسقان ءمۇيىزدى بۋناقتارى بار. ايبات شەككەن كەزدە قۇيرىعىن قوزعالتىپ سىلدىرلاعان دىبىس شىعارادى. اسا قاۋىپتى ۋلى جىلان. جىلانداردىڭ قانشاما قۇپيا جاسىرىپ جاتقانىن ەلەستەتە دە المايسىز. ءتۇر-سيپاتى سۇر جىلانعان ۇقساس افريكالىق سۋجىلان جۇمىرتقا جەگەندى ۇناتادى جانە ءتۇر سيپاتىنا وراي جابايى تابيعاتتا ەركىن ءومىر سۇرەدى.

سۋجىلان باسىنان 5 ەسە ۇلكەن جۇمىرتقالاردى وڭاي جۇتىپ الادى. ءولىپ قالعان كەيىپ تانىتاتىن دا ءابجىلانداردىڭ ءتۇرى بار. بۇل مۇمكىندىكتەرىن ولار سيرەك پايدالانادى، تەك قارسىلاسىن قاراپايىم تاسىلدەرمەن جەڭە الماي جاتقاندا عانا. ءولىپ قالعانداي سىڭاي تانىتۋ ءۇشىن ءابجىلان ارقاسىمەن جاتا قالىپ، اۋزىن اشادى دا، ءشىرىپ كەتكەن سياقتى جاعىمسىز ءيىس شىعارا باستايدى.

جىلانداردىڭ باسىندا تەمپەراتۋرانى قاداعالايتىن تەتىك بار بۇل ولارعا قاراڭعىدا كورۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. تەتىك باستاعى كىشكەنتاي ويىققا ۇقساس. سوندىقتان قارسىلاسى ونى ولدىگە ساناپ كەتىپ قالادى. شامامەن 300 جۇپ قابىرعاسى بار، جانە ىشكى مۇشەلەرى بىرىنەن كەيىن ءبىرى ورنالاسقان جىلان تۇرلەرى بار. ولاردىڭ وڭ وكپەسى سول وكپەسىنەن كىشىرەك بولادى ەكەن.

بۇل جانۋارلاردىڭ جۇرەگى دەنەسىندە جىلجىپ جۇرەدى. جىلان تاعامدى دۇرىس قورىتا الۋ ءۇشىن تابيعات ادەيى سولاي جاراتقان. دەنەسى جۇمىر، ۇزىن (ۇزىندىعى 8 سانتيمەتردەن 12 مەترگە دەيىن جەتەدى). دەنەسىن ءمۇيىزدى قالقانشالار مەن قابىرشاقتار، ارقاسى مەن بۇيىرلەرىن ۇزىنا بويى قاتارلاسا ورنالاسقان، رومب ءتارىزدى قابىرشاقتار جاپقان. باۋىرى كولدەنەڭ جاتقان ءىرى قالقانشالارمەن جابىلعان، ولار ءبىر-بىرىمەن جۇمساق تەرى قاتپارلارمەن جالعاسقان. ءىرى دەنەلى جەمتىكتەردى جۇتقاندا تەرى قاتپارلارى جازىلىپ، قۇرساق قالقانشالارىنىڭ ۇزىنا بويى سوزىلۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.

كوزدەرىندە قوزعالمالى قاباقتارى بولمايدى، ولار ءمولدىر قابىقپەن جابىلعان. كۇندىز بەلسەندى تىرشىلىك ەتەتىن جىلانداردىڭ كوز قاراشىعى دوڭگەلەك بولسا، ىمىرتتا، تۇندە بەلسەندى تىرشىلىك ەتەتىندەرىندە - تىك باعىتتا ورنالاسقان ساڭىلاۋ ءتارىزدى. سىرتقى قۇلاق تەسىگى جانە دابىل جارعاعى بولمايدى. سوندىقتان جىلاندار اۋاداعى دىبىستى ەستىمەيدى.

ءتىلى ۇزىن، ۇشى - ايىر. سەزۋ قىزمەتىن ءتىلى مەن ءبىر جۇپ ياكوبسون مۇشەسى اتقارادى. ياكوبسون مۇشەسى - كەڭسىرىكتىڭ ىشكى جاعىنداعى اۋىز قۋىسىنا اشىلاتىن، ەكىنشى ۇشى تۇيىقتالىپ بىتكەن ەكى قۋىس؛ باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار مەن سۇتقورەكتىلەردە بولاتىن ءيىس سەزۋ.

تىستەرى جىڭىشكە، وتكىر، ارتقا قاراي يىلگەن، ۋسىز جىلانداردا تىستەرى جەمتىگىن ۇستاۋ قىزمەتىن اتقارادى. ۋلى جىلانداردىڭ ۇستىڭگى جاقتارىندا ۋ اعاتىن وزەكشەسى بار ۋلى تىستەرى ورنالاسقان، ولار قوزعالمالى بولىپ كەلەدى. جاق سۇيەكتەرى ءبىر-بىرىمەن سەرپىندى ءسىڭىر ارقىلى بايلانىسقان. مۇنداي بايلانىس اۋزىن كەڭ اشۋعا مۇمكىندىك بەرىپ، ءىرى جەمتىكتەردى تۇتاستاي جۇتۋعا جاردەمدەسەدى. اياقتارى جوق، تەك ايداھاردا، ۇرشىق ءتارىزدى جىلانداردا، سوقىر جىلانداردا، بۇرمە اۋىزدى جىلانداردىڭ كەيبىر تۇرلەرىندە عانا جامباس بەلدەۋىنىڭ قالدىعى مەن ارتقى اياقتارىنىڭ تىرناق ءتارىزدى جۇرناعى ساقتالعان.

يىق جانە جامباس بەلدەۋلەرىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى ومىرتقا جوتاسى بولىمدەرگە انىق جىكتەلمەگەن: قىسقا ءارى جۋان جىلانداردا ومىرتقاسىنىڭ سانى - 141، ال ۇزىن ءارى جىڭىشكەلەرىندە - 435 كە جەتەدى. جىلاندار جىلىنا 2-4 مارتە تۇلەيدى. سىدىرىق (جىلاننىڭ تۇلەگەن ەپيدەرميس قابىعى) تۇتاستاي تۇسەدى. تىرشىلىك ەتەتىن ورتاسىنا سايكەس رەڭى ءارتۇرلى بولادى.

ت م د- دا جىلانداردىڭ 60 ءتۇرى بەلگىلى. كوپشىلىك ءتۇرى قۇرلىقتا تىرشىلىك ەتەدى. ورماندى جەردە، ءشول دالادا، وزەندەرمەن تەڭىزدەردە كوپتەگەن ءتۇرى بار. جىرتقىش. قورەگىن تۇتاسىمەن جۇتادى. جۇمىرتقا سالىپ نەمەسە جۇمىرتقادا ءتىرى تۋاتىن جانۋارلار. كەمىرۋشىلەر، ۇلۋلار جانە جاندىكتەردىڭ سانىن رەتتەۋدىڭ زور ماڭىزى بار. كەيبىر تۇرلەرىنىڭ تەرىسى باعالى.

جىلان ۋىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى:

مىسىرلىقتار جىلان ۋىنان ءتۇرلى ءدارى- دارمەكتەردى جاساۋدى ەرتە كەزدەن بىلگەن. قازىرگى ۋاقىتتا مىسىرداعى سۋەتسك ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇزاق، قاجىرلى ەڭبەكپەن جىلان ۋىنىڭ حيميالىق قۇرامى زەرتتەلىپ، تاڭعالارلىق جاڭالىقتار اشىلدى. جىلان ۋىنان جاسالعان دارىمەن راكتى، بەلسىزدىكتى، قانت ديابەتىن ەمدەۋگە، قان توقتاتۋعا، قان قىسىمىن قالىپقا كەلتىرۋگە بولادى ەكەن.

ۋلى جىلاننىڭ سىلەكەي بەزىنەن ءبولىنىپ شىعاتىن اقشىل سارى نە كوكشىل ءتۇستى سۇيىقتىڭ قۇرامى البۋلين، گلوبۋلين، فەرمەنتتەر، سۋ، تۇزداردان تۇرادى. جالپى، ۋدىڭ قاسيەتى جىلاننىڭ تۇرىنە بايلانىستى بولىنەدى. سۇر جىلان ۋىندا قانعا اسەر ەتەتىن گەمورراگين، كوزىلدىرىكتى جىلان ۋىندا جۇيكە جۇيەسىنە اسەر ەتەتىن نەيروتوكسين بولادى. جىلان ۋىنان كەزىندە كەڭەس مەديتسيناسى دا ماي، سۇيىقتار تۇرىندە دارىلەر دايىنداعان.

ول دارىلەر دارىگەردىڭ رۇقساتىمەن قولقا دەمىكپەسىن، ريەۆماتيزم، ارتريت سياقتى كوپتەگەن اۋرۋلاردى ەمدەۋگە قولدانادى. ءبىر ەسكەرتەتىن جاعداي، جىلان ۋىنان دايىندالعان دارىلەردى تۋبەركۋلەز، بۇيرەك، باۋىر اۋرۋلارى بار ادامداردىڭ قولدانۋىنا بولمايدى. نوۆوسيبيرسكىنىڭ دارىگەر-عالىمدارى بالامالى سۋسىن جاساۋدى قولعا الىپتى. كادىمگى اراققا جىلاننىڭ ۋىن قوسادى ەكەن.

ونىڭ كەرەمەتى سوندا، الكوگول ادام اعزاسىنا قاۋىپ توندىرەتىن قاسيەتىنەن ايىرىلىپ قالادى. «جىلان اراعىن» ىشكەننەن ادرەناليندى قوزدىراتىن قۋاتقا ەش زالال كەلمەيتىن كورىنەدى.

نۇرگۇل ساباقانوۆا

«ايقىن»