زۋقا باتىردىڭ شەشەندىگى نەمەسە التايدان سوققان ەبىنىڭ قىزىل جەلى

قازاقتىڭ باسىنا وزبىرلىقتىڭ قارا بۇلتىن قاپتاتىپ، زارى باسىم زۇلماتتى كۇنگە جەتكىزدى.

وسىنداي ۇستەم تاپتاردىڭ وزبىرلىعىنان قازاق حالقى تارىداي شاشىراپ تۋعان جەردەن ءبىرجولا بوسقىن بولىپ، الەمنىڭ جەتى قۇرلىعىنا بوسىپ كەتە باردى.

وسىدان سوڭ: تۋعان جەردەن ايىرىلۋ قيىن ەكەن، مولدىرەپ قارا كوزگە جاس كەلەدى، - دەپ «ەلىم- ايلاپ» تالاي بوزداقتارىمىز، وزبىرلىقتىڭ اۋىر مۇڭىن ارقالاپ، شەرمەندە بولعان جۇرەك تۇبىندەگى وشكىن ساۋلەدەن ءۇمىتىن ۇزبەي، جاۋدىرەگەن كوزدەرىنىڭ ءمولدىر تامشىسىن سوڭعى رەت تۋعان جەر توپىراعىنا سىعىمداپ توگىپ- توگىپ، ەندىگى ءۇمىتتى ادامنان ەمەس، اللادان تىلەپ، «ولمەگەنگە ءولى بالىق جولىعار» دەپ ءتىرى جان، ءتىستى باقانىڭ تىرلىگىن قايتالاپ، وزبىرلىق دەيتىن قارا داۋىلعا قاسقايا قارسى جۇرە بەردى.

بۇنداي قاسكوي تاپتىڭ ۇستەمدىگىنە قاسقايىپ قارسى تۇرعان قايسار كۇشتىڭ يەسى، قازاق ەلىنىڭ شىعىسىندا تۋىپ، قازاق جەرىنىڭ كۇنگەيىندە ءومىرىنىڭ سوڭعى مينۋتتارىنا دەيىن كۇرەسكەن كوكجال باتىر زۋقا ەدى. زۋقا باتىردىڭ بۇل كۇرەسكەرلىك رۋحى بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاق تاريحىنىڭ شاڭ باسقان پاراقتارىنا ۇلكەن ءبىر سىلكىنىس اكەلۋىنىڭ ءوزى ەرەكشە قۋانىش ەكەنىن ەشكىم دە جاسىرا الماس.

ويتكەنى بۇل ەرلىگىنىڭ اقيقاتى مول، سوندىقتان تاريحتاعى ورىنى دا وراسان بولماق. ءبىراق ەرلىگىنەن وزگەشەلەۋ التاي ساحاراسىندا داڭقىن ارتتىرىپ، ەل باستاۋىنا نەگىز بولعان، وراق اۋىز، وت ءتىلدى شەشەندىگى مەن قازاق اراسىنداعى تالاي زۇلىم ءبي، سۇلتانداردى جونگە سالعانى تۋرالى ايرىقشا اتاپ وتپەكپىن. زۋقا باتىر - كەشەگى مايقى بيلەر مەن جيرەنشە شەشەندەردەي التى الاشقا ۇران سالىپ، اتتانعا كەلتىرمەسە دە، ەل قورعاعان ءۇش ءبيدىڭ كوزىندەي بولىپ ءسوز ساپتاپ، قاراءدۇرسىن بولىستارعا قارسى شاپقان ماحامبەتتەي ءسوزدىڭ مايىن تامىزىپ، سىرىم باتىرداي تورەلەردەن ءادىل تورەلىكتى تالاپ ەتكەنىن، ۇلتتار باسپاسىنان «قازاق تاريحىنداعى ايگىلى ادامدار» دەگەن ورتاق اتپەن شىققان باتىرحان قۇسبەگيننىڭ «زۋقا باتىر» اتتى ەسسەدە تولىق ايتىلعان [1, 10-100].

وندا قازاق دالاسىنداعى بىتپەيتىن جەسىر داۋى تۋرالى، ۇلكەن ءبىر داۋدا قازىبەك رۋىنىڭ «قاراۋىل شوقىسى» اتانعان داڭقى بيىك، اتاقتى لاق ءبيدى ۇتقىر وي، شەشەن تىلىمەن ءوز ورنىنا قويعانىن اتاپ وتۋگە بولادى. «... باي ەل، بەلدى قازىبەك رۋى سان جاعىنان از بولعانى ءۇشىن يتەلى رۋىنا ۇستەمدىك كورسەتىپ، قالىڭ مالىن جارتىلاي تولەنگەن يتەلى رۋىنىڭ جەسىرىنە قۇدا بولىپ، لاق ءبي ءوز ىنىسىنە الىپ بەرمەك بولعان. مۇنى يتەلى رۋى سۇيەگىمىزگە باسىلعان تاڭبا دەپ ءبىلىپ، يتەلىنىڭ ۇلكەن- كىشىسى «ولىسپەي- بەرىسپەيمىز» دەپ زۋقا باتىردىڭ الدىنا كەلەدى. بۇل داۋعا ارالاسىپ لايىقتى شەشپەسە، ادام ءولىمى شىعاتىنىن ويلاعان زۋقا اقىرى كىرىسەدى. الدىمەن يتەلىنىڭ اتقامىنەر بەلدى ادامدارىنان لاق بيگە كىسى جىبەرىپ، تىنىشتىقپەن بىتىمگە كەلۋگە كوندىرمەك بولادى.

ءبىراق، مۇنىسىنان ناتيجە شىقپايدى. لاق ءبي: «سەنى جىبەرگەن ادامعا ايتىپ بار، مەن يتەلىنىڭ قاتىنىن ەمەس، قالىڭ بەرىپ ءوز قاتىنىمدى الدىم» دەگەن جاۋاپپەن ەلشى بولعان ادامدى قايتارادى. مۇنى ەستىگەن زۋقانىڭ دا قاتتى اشۋى كەلىپ، ەلشىگە قاراپ وتىرىپ:

- لاقتىڭ باسقا ايتقانى جوق پا؟ - دەپ سۇرايدى.

- «سەندەر قويىندارىڭداعى قاتىندارىڭا يە بولىپ الساڭدار دا جەتەدى» دەپ كەكەتكەننەن باسقا ەشتەڭە دەمەدى، - دەيدى.

زۋقا قاتتى اشۋلانىپ، كۇشكە كۇشپەن جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن لاق ءبيدىڭ جىلقىسىن قۋىپ، بارىمتاعا ۇستايدى. ءالسىز يتەلى ءبۇيتىپ بارىمتا الىپ، وزىنە قارسى شىعادى دەپ ويلاماعان لاق اشۋى تەرىسىنە سىيماي، ەكى جۇزدەي ازاماتتى باستاپ زۋقا اۋىلىنىڭ قاسىنا كەلەدى. ءبىراق لاق ءبي - ويلانباي، ەكى شايناپ، ءبىر جۇتپاي ءىس قىلمايتىن ادام. ول كەيىن الدىمنان ءوتىپ ەلشى جىبەرمەي كۇش كورسەتتى دەمەسىن دەگەن ويمەن زۋقالار قابىلداي المايتىن شارت قويىپ، كىسى جىبەرىپ:

- «تىنىش بىتىسەم دەسە، بىزگە ءۇي تىكتىرىپ، سويىس دايىنداتسىن. العان بارىمتانىڭ شىپ- شىرعاسىن شىعارماي الدىما سالسىن، ءبىزدىڭ قالىڭ بەرىپ العان قاتىنىمىزعا جەسىرىم دەپ جالا جاپقانى ءۇشىن زۋقا مەن ءامبي كەلىپ ناماقۇل بولسىن، ەگەر بۇعان كونبەسە تۇرىستىعىن بەرسىن»، - دەيدى.

سوندا زۋقا ەلشىگە:

- سەن وعان «تىسىنە قارا وزەك تۇسكەن لاقسىڭ، مەن ازۋلى كوكبورىمىن، شايناپ تاستايمىن» دەپ ايتتى دە، مەن دە لاق سەكىلدى جاساعىمدى دايىنداپ قويدىم. ءوز كوزىڭمەن كور! - دەپ ەلشىنى جەڭىنەن تارتىپ ءبىر ءۇيدىڭ قاسىنا اكەلىپ ەسىكتى اشتى. ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ ءبارى قاۋساعان قارت ادامدار ەكەن، ىشىندە ءوزى تانيتىن توقسانداعى كوكساۋ شال دا بار ەكەن. ول بۇعان قايران قالدى.

زۋقا ەلشى جىگىتكە:

- جىگىت، سەن قايتىپ بارىپ، مەنىڭ ايتقانىمدى جانىڭنان قوسپاي، كوزىڭمەن كورگەنىڭدى لاققا ايتىپ بار! - دەدى.

زۋقا رۋ نامىسى دەپ لاقتىڭ جىلقىسىن قۋدىرىپ العانىمەن، مۇنىڭ ارتى نە بولارىن ويلاپ، ءتۇرلى توتەپ بەرۋ ءتاسىلىن ويلاستىردى. ويتكەنى قازىبەك ەلى - ساۋىر توسىندەگى ەڭ باي، ەڭ تەگەۋرىندى رۋ. ونىڭ لاق سىندى ۇستاعان جەردە قولى، تىستەگەن جەردە ءتىسى قالاتىن، جەز تاڭداي ءبيى بار. شاعىن، كەدەي يتەلىنى ەكى شايناپ ءبىر جۇتۋعا شاماسى ابدەن كەلەدى. وسىنداي كۇشتى قارسىلاسىنا قالاي توتەپ بەرۋ كەرەك؟

لاق ءبي ەلشى جىگىت جەتكىزگەن حاباردى ەستىگەننەن كەيىن، «ءاي، مىنا زۋقا زالىم يتەلىنىڭ قاۋساعان ءبىر شالىن سويىلعا ۇستاپ، ءولتىرىپ الىپ، ەردىڭ قۇنى دەپ قازىبەكتى مايشا شاينايىن دەگەن ەكەن» دەپ ويلادى دا، قاسىنا ەكى جىگىتتى ەرتىپ زۋقانىڭ اۋىلىنا قاراي ءجۇرىپ ەدى، زۋقا الدىنان شىعىپ سالەم بەردى. لاقتىڭ ەرىنى جىبىرلامادى. لاق سالەم الماۋدىڭ قازاق جولىندا ۇلكەن قاتەلىك ەكەنىن بىلە تۇرسا دا، مۇنىسى زۋقاعا سەس كورسەتۋ ءۇشىن ەدى.

بۇعان زۋقا:

- مەن سەنى كەرەيدىڭ لاعى ەكەن دەسەم، استىعا سالاتىن تۋلاعى ەكەنسىڭ. پايعامباردىڭ سۇننەتى سالەمنەن ۇلكەنسىڭ بە؟ - دەپ ەدى، لاق ءوزىنىڭ ۇتىلعانىن سەزدى.

- سالەمىڭدى الماعانىم جولدان تايعانىم بولار، ەلدەسىپ جاتساق ايىبىڭدى الارسىڭ، ءوزىڭ ەلسىڭ بە، جاۋسىڭ با؟ وسىنىڭدى ەت قۇلاعىممەن ەستيىن دەپ كەلدىم، - دەدى.

- مەن ەلدىگىم ءۇشىن الدىڭنان شوقپار الىپ شىققانىم جوق، ءجۇز بايتال قالىڭ بەرگەن جەسىرىم ءۇشىن ءجۇز جىلقىڭدى بارىمتا ۇستاعانىم راس، كەرەيدىڭ جولىمەن ۇتساڭ الاسىڭ، ۇتىلساڭ بەرەسىڭ، جوق، ونداي قىلماي كۇشپەن الام دەسەڭ، جاۋمىن. ءبىزدىڭ شەشەمىز دە تۋعاندا ءبىر قوي قالجا جەگەن، - دەدى زۋقا.

لاق ءبي ءسال ويلانىپ قالدى، زۋقانىڭ ءوزى ويلاعانداي ءالجۋاز جان ەمەس ەكەنىن مويىندادى [1, 10-40].

مىنە، بۇل التاي جەرىندەگى قازاق حالقىن ءتىلىنىڭ كۇشىمەن بيلەگەن «قازىبەكتىڭ قاراۋىل شوقىسى» دەپ جۇرت دۇرلىككەن لاق ءبيدى مويىنداتا ءبىلۋى زۋقا باتىردىڭ ناعىز سوزگە شەبەر شەشەن بولۋىمەن قوسا، تاباندا اقىل تاۋىپ تايسالماي ءسوز باستايتىن شەشەن ەكەندىگىنە دالەل.

كەلتىرىلگەن ءماتىن وقيعانى تولىق سۋرەتتەۋ ءۇشىن ءارى كەيىپكەرلەر مىنەزىن اشۋ ءۇشىن ءۇزىندى بەرىلدى. وسى ءبىر داۋعا جەلىلەس تاعى ءبىر ۇلكەن داۋدا زۋقا باتىر اتاعى التاي جۇرتىن دۇركىرەتكەن «مەركىتتىڭ قۇلاشەگىرى» اتانعان اتاقتى جاكە بيمەن داۋعا تۇسەدى. سوندا زۋقا باتىر تايسالماستان، جاكەگە:

- مەن سەنى كەرەيدىڭ جاكەسى، مەركىتتىڭ اكەسى دەپ جۇرسەم، تالىسىن ەشكىمگە ۇستاتپايتىن ەتىكشى، تىرىسقاق شال ەكەنسىڭ، - دەيدى [2, 9-10].

التاي جۇرتىن اياعىنان تىك تۇرعىزاتىن مەركىتتىڭ قۇلاشەگىرىنە بۇعان دەيىن التاي بەتىندە ەشكىم قارسى كەلىپ كورمەگەن، ءتىپتى قارسى كەلەر لاق ءبيدىڭ وزىمەن تەڭ دارەجەدە ۇزەنگى قاعىستىراتىن ەدى. ساۋىر تاۋىندا جاكە ءبيدىڭ ەكپىنىنە قاسقايىپ قارسى كەلىپ ىقتىراتىن ەبىنىڭ وزەگىنەن ورلەي سوققان قىزىل جەل عانا ەدى، ەندى مىنە، سول ەبىنىڭ قىزىل جەلىنەن دە ەكپىندى بولىپ زۋقا باتىر عانا ءتىلىنىڭ وتكىرلىگى مەن اقىلىنىڭ تەرەڭدىگىمەن قارسى ءسوز سويلەپ تۇر.

ءبيىن بيلەتۋدەن اسقان ءسوز شەبەرلىگى جيرەنشە شەشەننەن قالعان بولسا، ەندى سول ءىزدى زۋقا باتىر جالعاعانىن كورىپ وتىرمىز. زۋقا باتىردىڭ بۇل ءسوز شەبەرلىگى ادەبيەتتەن ءوز ورنىن الۋى كەرەك. ويتكەنى بۇنىڭ ءبارى دە شەت جەردە جۇرگەن قازاقتاردىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ التىن قورىنا اكەپ قوسقان تەڭىزدىڭ تامشىسىنداي بولسا دا ەرەن ەڭبەكتەرى دەپ باعالاناتىنا مەن سەنىمدىمىن.

ويتكەنى بۇكىل شەتتە جۇرگەن قازاقتاردىڭ ازدى- كوپتى، ۇلكەندى- كىشىلى شىققان ادەبي شىعارمالارىنىڭ ءبارى بىرىگىپ قازاقتىڭ ۇلكەن ادەبيەتىن قۇرايتىنى بۇگىنگى اقيقات.

ايجان كوپتىلەۋ
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر: 1. قۇسبەگين ب. زۋقا باتىر. تاريحي ەسسە. 2001. - 1-100-ب ب. 2. تاتاناي ۇلى ا. جاكە شەشەن.// التاي اياسى. 1980, №2. - 9-10-ب ب.

e-history.kz