ادەبيەت الەمىنىڭ ازىلدەرى

None
None
نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - قىزىلوردا جاقتا باياعىدا سىيلى ءبىر كىسى قايتىس بولىپ، ول كىسىنىڭ قازاسىنا حالقىمىزدىڭ سۇيىكتى اقىنى اسقار توقماعامبەتوۆ تە (1905 - 1983) قاتىسادى.

سوڭىنان ۇيگە قايتىپ كەلە جاتقان كەزدە بۇجىر بەت، ماساڭداۋ ءبىر جىگىت اقىنعا ءتيىسىپ، كورگەنسىزدەۋ ءبىر سۇراق قويىپتى:

- اسەكە، ءسىز اجالدان قورىقپايسىز با، سوڭعى كەزدە اۋىرعىشتاپ ءجۇر دەپ ەستيمىن... - دەيدى ءتىلىن شايناپ ءمۇلايىمسىپ.

سوندا اسەكەڭ بار دەنەسىمەن بۇرىلىپ، الگى سۇراق قويعان جىگىتتىڭ بەتىنە باجىرايا قاراپتى دا:

- شىراعىم، ىرىگەن اۋىزدان شىرىگەن ءسوز شىعادى. شىرىگەن ءسوزدى بىرەۋ ماستىقپەن ايتادى، بىرەۋ قاستىقپەن ايتادى. قاستىقپەن ايتقانداردىڭ سەن سەكىلدى بەتىنىڭ بۇجىرى، ءىشىنىڭ قىجىلى، اراق پەن شاراپتىڭ قىزۋى بولادى، - دەپتى.

***

ءوزىنىڭ ساتيرالىق، يۋمورلىق شىعارمالارىمەن تانىلعان اقىن دۇيسەنبەك ەركىنبەكوۆ (1905 - 1961) بىردە تاڭەرتەڭ جۇمىسقا بۇرقان-تارقان اشۋلانىپ كەلىپتى:

- كەشە گازەتتەن ءبىر جاماننىڭ ماقالاسىن وقىپ، ءتۇنى بويى ىستىعىم كوتەرىلىپ، قانىم تاسىپ شىقتى، - دەپتى گۇجىلدەپ.

- دۇيسەكە، سونشالىقتى نە ءبۇلىنىپ قالدى؟ - دەيدى قىزمەتتەستەرى بايەك بولىپ.

سوندا دۇيسەنبەك:

- وسى قازاققا تاڭىم بار. ابايدى كىلەڭ ورىستاردان ۇيرەندى دەيدى. ابايدان دا ءبىر ورىس ۇيرەنىپ ەدى دەسە، اۋىزدارى قيسايىپ كەتە مە! - دەگەن ەكەن.

***

كورنەكتى اۋدارماشى، فرانسۋز ادەبيەتىنىڭ تاماشا بىلگىرى، بالزاكتىڭ، موپاسسانىڭ بىرنەشە شىعارمالارىن قازاق تىلىندە «سويلەتكەن» حاسەن وزدەنبايەۆ 80 جاسقا تولىپ، استانالىق ءبىر مەيرامحانادا ۇلكەن توي جاساپتى. حاسەكەڭ سەكسەنگە كەلسە دە توماعالى بۇركىتتەي سىر بەرمەگەن، ءتۇزۋ ءجۇرىپ، تىك وتىراتىن، شاشىنا قىلاۋ تۇسپەگەن كەلبەتتى كىسى ەكەن. ءسوز كەزەگى تيگەندە ول كىسىگە اقىن سىرباي ماۋلەنوۆ (1922- 1993) بىلاي دەپ توست كوتەرىپتى:

- وزدەنبايدىڭ حاسەنى،

جان بىتكەننىڭ اسەمى.

اق تۇسپەگەن شاشىنا،

سەكسەندە دە جاس ءوڭى...

ءتيدى مە الدە، كىم ءبىلسىن،

موپاسسانىڭ اسەرى.

***

قازاق پوەزياسىنىڭ ءىرى وكىلىنىڭ ءبىرى عالي ورمانوۆ (1907- 1978) جامبىلعا ءبىراز جىل حاتشىلىق قىزمەت اتقارعان ادام عوي. سول كىسىنىڭ قولجازبالارىنىڭ اراسىندا 1939-1940 -جىلدارداعى جاكەڭنىڭ كۇندەلىكتى تىرلىگى، ەل- جۇرتپەن قارىم- قاتىناسى، ەرەكشە مىنەزى تۋرالى قۇندى مالىمەتتەر كەزدەسەدى. سونىڭ ءبىر- ەكەۋىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءبىز دە ءجون كورىپ وتىرمىز.

1940 -جىلدىڭ 6 -اقپانى ەكەن. جاكەڭ وكىمەت سالىپ بەرگەن جاڭا ۇيىنە كىرىپ، كوڭىلى شالقىپ، ءبىر توپ مەيماندارمەن كەۋ-كەۋ اڭگىمەلەسىپ وتىرادى. تالشىبىقتاي بۇرالعان قىپشا بەل، كوزى مولدىرەگەن كورىكتى ءبىر جاس كەلىنشەك بۇلارعا قىزمەت قىلىپ جۇرەدى. الگى كەلىنشەككە قاراعىشتاي بەرگەن قارت جاكەڭ سالدەن سوڭ دومبىراسىن قولىنا الىپ، بىلاي دەپ توگىلتىپ جىرلاي جونەلىپتى:

- ولمەيتىن پەندە بولماس جاراتقاندا،

كۇن شىعار، شىر اينالىپ تاڭ اتقاندا.

قانباي ما كوز قۇمارىڭ قۇرالايداي

بۇرىلتىپ قيعاش قاستى قاراتقاندا...

قاتىن دەگەن ەركەكتىڭ باۋىر ەتى،

قىز قۇشاقتاۋ - كوڭىلدىڭ عانيبەتى.

ءجونى كەلسە جامبىلدى ەسكەرە ءجۇر،

كەلىنشەكتەن قالعان جوق ءالى نيەتى.

ولەڭىم ور قويانداي جورتاسىڭ با؟

ءور كوڭىل ولەڭ ايتپاي قورقاسىڭ با؟

تالايدىڭ ەكى كوزىن جاۋدىراتتىڭ

جيىرما مەن وتىز جاستىڭ ورتاسىندا.

جۇرگەن جاقسى جاقىنمەن ارالاسىپ،

جەڭگە جۇرەر ويناسا جانتالاسىپ.

جەڭگەدەن دە ويناۋعا كەلىن تىنىش،

جاۋلىعىمەن جاتاتىن بەتىن باسىپ...

***

جامبىلدىڭ دەنساۋلىعىن باقىلاپ، ۇنەمى قاسىندا جۇرەتىن راقىمجان دوسىمبەكوۆ دەگەن دارىگەرى بار ەكەن. جاكەڭ بىردە سول دارىگەرىنە بىلاي دەپ ولەڭ شىعارىپتى:

- دوكتورىم، وتىر بەرمەن بەلىڭ شەشىپ،

بۇل ءومىر ءار نارسەگە بەرگەن نەسىپ.

ايمالاپ قيعاش قاستى قۇشام با دەپ،

الاڭداپ بارا جاتىر كۇنىم كوشىپ...

اكەلسەڭ ماعان ارناپ قاتىن تاۋىپ،

سۇيگەنىڭە كەلەرسىڭ اتپەن شاۋىپ.

ۇرعاشىنى كورگەندە باس اينالىپ،

ەستەن تانىپ كەتەمىن اۋىق-اۋىق.

***

ۇلى وتان سوعىسىندا ەرلىكپەن قازا تاپقان اقيىق اقىن ابدوللا جۇماعاليەۆ (1915 - 1942) 1939 -جىلى قىزىلوردا قالاسىنا جۇمىسقا بارادى. پاتەر تابىلعانشا العاشقى بىرەر كۇن مەيمانحانادا جاتادى. بىردە تاڭەرتەڭ ويانا كەلسە، مەيمانحانا اكىمشىلىگى بۇدان سۇراماي، تۇندە ۇستىنە ءبىر ادامدى كىرگىزىپ جىبەرىپتى... كورشى كەرەۋەتتە بوتەن بىرەۋدىڭ پىس-پىس ۇيىقتاپ جاتقانىن كورەدى. ابدوللا اتىپ تۇرىپ، الگى جىگىتتىڭ كورپەسىن جۇلىپ الىپتى دا:

- ءاي، ۇيقىشى، ءومىر دەگەن نە؟ - دەپ ايقايلاي سۇراق قويىپتى. انا جىگىت نە بولعانىن تۇسىنبەي، ءتىلى كۇرمەلىپ، كوزى جىپىلىقتاپ، بۇرىسە تۇسەدى.

سوندا ابدوللا كورپەنى بىلاي سەرپىپ تاستاپ، شابىتتانا قولىن سىلتەپ:

- ءومىر دەگەن - ورەلى شىڭ، ادام دەگەن - تاسباقا...

سول شىڭعا قاراي جانتالاسا ورلەيدى جۇرت قىرقىسىپ،

ءبارىبىر جەتە المايدى تىرمىسىپ...

سولاي قاراعىم، ەندەشە بار ما اراعىڭ؟ - دەگەن ەكەن.

پايدالانىلعان ادەبيەت:

ادەبيەت الەمىنىڭ ازىلدەرى/قۇراستىرعان: اسقاروۆ ءا. - استانا: فوليانت باسپاسى، 2015 ج


سوڭعى جاڭالىقتار