ايگىلى ساتبايەۆ جوباسى جانە ەرتىس قاراعاندى جارماسىنىڭ سالىنۋى

سول ولقىلىقتى وسى تاراۋدا تۇزەتۋگە پەيىلمىن. عۇمىرنامانىڭ ءۇشىنشى بولىمىندەگى «ەل قۇرمەتىندە» تاراۋى:

... ءۇش گەولوگ (ەرلى- زايىپتى ساتبايەۆتار جانە اكادەميك ن. گ. كاسسين) قاراعاندىدان جۇردەك «ۋازيكپەن» اتتانعان بەتىندە گۇلشات، ساياق، جورعانى باسا ءجۇرىپ، شىڭعىستاۋدىڭ كۇنباتىس بوكتەرىن ءبىرشاما شيىرلاۋدان سوڭ قالباعا تۋرا تارتىپ، جولشىبايعى اقجال، بوكە، باقىرشىق كەنىشتەرىنە سوعىپ، اقىرىندا ەرتىس جاعاسىنا بەت تۇزەگەن. ارىندى وزەننىڭ ەسكى شۇلبە مەكەنى تۇسىنداعى باجەنوۆو سەلوسىنا كەلىپ، جاعانى ورلەي ءجۇرىپ، ەكى- ءۇش شاقىرىمنان سوڭ ءبىتىمى وقشاۋ دوڭەسكە كوتەرىلەدى: سويتسە جەر قىرتىسىنا سۇعىنا كىرگەن الىپ جارتاس؛ قۇددى ءبىر الىپ قۇرىلىس ءۇشىن قۇداي تاعالا ادەيى جاراتقانداي؛ اعىنى الەي وزەن دە سوم قابىرعانى بۇزىپ- جارىپ، يەن جازىققا قۇلاۋعا شاماسى كەلمەگەنىنە «مويىپ»، تاس قابىرعانى جاناي ءوتىپتى. ارعى بەت - سىڭسىعان نۋ، جاسىل جەلەكتى قاراعاي ورمانى. وزەن جاعاسىنا ەنتەلەپ وسكەن.

سوم جارتاستان تۇزىلگەن جاعالاۋدىڭ تۇرىقتى ءبىتىمى قوس اكادەميكتىڭ كۇدىگىن تارقاتىپ، كۇمانسىز سەندىردى. بۇل دا كۇنى ەرتەڭ جوبالانۋعا ءتيىس ۇلكەن ءىستىڭ جوراسى. سونسوڭ دا ەلسىز جاعالاۋدى جايىنا قالدىرىپ، شاي قايناتىم جەردە دەگەن سەمەي شارىنە اتتاندى. ەرلى- زايىپتى ساتبايەۆتار ءۇشىن ول دا وزدەرىن ءبىلىم بۇلاعىنا سۋسىنداتقان، ءبىرىن- ءبىرى تانىپ، جۇرەك دىلىمەن ۇعىسقان ىڭكار مەكەن...

كەلەسى كۇنى، ساياحاتتىڭ بەسىنشى تاۋلىگىندە وسى شاردەگى گەولوگيالىق ەكسپەديتسيادان جولسەرىكتەر ەرتىپ، كۇن كوتەرىلە قايىرا اتتاندى. ساپار باعىتى - كۇنباتىس، كۇنشىلىك جەردەگى دەگەلەڭ مەن مىرجىق تاۋلارى. قانىش يمانتاي ۇلىنا سول اتىراپ «جاندارال جولى» نەمەسە «سەمەي - مايلىقارا - قارقارالى» تراكتى اتانعان كەزىنەن تانىس. سەمەيدە وقىعان جىلدارىندا باياناۋلعا قىسى- جازى سالت اتپەن قاتىناعان جىلدارى، ودان سوڭ توم تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى كەزىندە ءبىر جازدا پراكتيكاعا كەلىپ، سەمەيتاۋ توڭىرەگىندە سەمكا جاساعان.

عاجاپتى قاراڭىز، سودان بەرى وتىز جىل وتسە دە ۇمىتپاپتى، كەمپىر بەكەتىنە تۋرا تۇسىرەتىن ەسكى سۇرلەۋدى قانەكەڭنىڭ ءوزى نۇسقاپتى. ودان ارعى دالا جولىن دا سويتكەن. قىسقاسى، سۋىت جۇرگەن جولاۋشىلار ەكى- ءۇش ساعاتتا دەگەلەڭگە جەتىپ، يەن جازىقتا شوشاق تىماقتاي قۇزديعان بيىك تاۋدى بوكتەرلەپ وتىرىپ، سۋلى، نۋلى ءوڭىردىڭ ارعى- بەرگى بوكتەرىنەن بىردە- ءبىر مالشى مەكەنىن كەزدەستىرمەگەنىنە تەك تاڭعالىپ، «بۇل نە عاجاپ؟» دەگەندەي كۇدىكپەن بالاپان بۇيراتىنداعى گەولوگتار مەكەنىنە جەتەدى. اسكەري زونا يەلەنگەن شەكتەۋلى ايماققا بويلاي ەنگەنىن ەستىپ، باستارىن شايقايدى.

قاراجىرا كومىر كەنىشىن زەرتتەۋشى ەكسپەديتسيانىڭ ىزدەنىسىمەن شۇقشيا تانىسۋ قوس اكادەميكتى ايران- اسىر قۋانىشقا بولەگەن: اينالاسى 5-6 شاقىرىم ايماقتان تاسكومىردىڭ قيساپسىز مول قورى تابىلعان (بەرتىندە سول قوردىڭ كولەمى 2,5 ميلليارد توننا اسا قىزۋلى، گاز بولگىش وتىن ەكەندىگى انىقتالعان)؛ بۇل بولسا - كۇللى ەرتىس بويىن ەكى- ءۇش عاسىر بويى شەكتەۋسىز جابدىقتايتىن قورلى وتىن؛ كومىر قاتپارلارى نەبارى 30-40 مەتر تەرەڭدە، قىمباتقا تۇسەر شاحتا قازبايسىڭ، ەكى توننا تاۋ جىنىسىن ارشىپ، ءبىر توننا كومىر الۋعا بولادى... قوس بىلگىر ەكسپەديتسيا باسشىلارىنا:

«جىگىتتەر، جۇمىستارىڭ وڭدى، كوڭىلدى كوركەيتتىڭدەر! تەك ىزدەنىس پەن قور ەسەبىن تەزدەتۋ كەرەك...» - دەگەندە، ولار: «اسكەري كورشىلەرىمىز ءبىرجوسىن مازاسىز جاندار، ءجۇرىس- تۇرىسىمىز قاتاڭ باقىلاۋدا، ءبىر كۇنى تايىپ تۇرىڭدار دەۋى دە كادىك... - دەسەدى.

- سىزدەردىڭ دە بۇگىنگى جۇرىستەرىڭىزدى ولار كورىپ- ءبىلىپ وتىر، ءسىرا، بۇل نە قىدىرىس دەۋى كادىك؟...» (شىنىندا ەكى جىلدان سوڭ بارلاۋشىلار ۇجىمى كومىر قورىن ەسەپتەۋدى دوعارىپ، ءبىرجولا كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. سول بايلىقتى سەمەيلىكتەر 1992 - جىلى عانا يەلەندى ).

ساياحاتشى توپ كەلەسى كۇنى مايلىقارا تاۋىنا ات باسىن بۇرادى. سول تاۋدىڭ بوكتەرىنەن جەرگىلىكتى قازاقتار اربا كۇپشەگىنە جاعاتىن قاراماي قايناتقان شۇڭقىرلاردى شۇقشيا قاراپ، «وسى جەردەن مۇناي ىزدەۋ كەرەك» دەگەن تۇجىرىمدارىن جول داپتەرىنە تۇرتەدى. ءتۇس اۋا مىرجىقتىڭ تۇيەوركەشتەنگەن قاتپارلى قوينى- قونىشىنا ەنەدى. بۇل تاۋدىڭ قوينىندا بىرنەشە كەن قازبالارى بارىن بىلەتىن- ءدى. اسىرەسە مىسقا قۇنارلى كەندەر. اعىلشىن كاسىپشىلەرى XX عاسىردىڭ باسىندا مىرجىقتىڭ ەكى جەرىنەن مىس كەنىن الماق بولىپ شاحتى قازىپ، تەك ماندىتا الماي، قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ءبىرجولاتا تاستاپ كەتكەن... ارينە، اتءۇستى جۇرگەن شولعىنشى ساپاردا ىرگەلى ءىس تىندىرا المايسىڭ. سويتسە دە ەكى عۇلامانىڭ كورگىش قابىلەتى، بولجامپازدىق دارىنى دەگەلەڭ مەن مىرجىق بوكتەرىندەگى كەن قازبالارىنىڭ سۇبەلى ەكەنىنە كامىل سەنگەن (الماتىعا كەلگەن سوڭ توپشىلاۋلارىن تۇيىندەپ، وسى ءوڭىردىڭ قوينى- قونىشىن تۇبەگەيلى زەرتتەۋ ءۇشىن ارناۋلى ەكسپەديتسيا جاساقتاۋ جونىندە ءتيىستى مەكەمەلەرگە ۇسىنىس جولداعان. سول جۇمىستىڭ مول قارجى، قۋاتتى كۇش- قۇرال جانە ەداۋىر ۋاقىت تىلەيتىن كەشەندى ىزدەنىس ەكەنىن دە ەسكەرتكەن). امال نە، سول ۇسىنىس ماسكەۋلىك بيلىك يەلەرى تاراپىنان قولداۋ كورمەگەن. ءسىرا، پوليگون باستىقتارى، الدە اسكەري- وندىرىستىك كەشەننىڭ اكىمدەرى: «دەگەلەڭ دە، مىرجىق تا - ءبىزدىڭ يەلىگىمىزدەگى جەر، وعان ەندى ەشكىمدى كىرگىزبەيمىز!..» - دەگەن- مىس.

ءجا، قازاقستاندىق ەكى اكادەميكتىڭ ەرەكشە قۇشتار بولىپ، بىرنەشە تاۋلىك بويى قانشاما جەردى اسىقپاي ارالاۋى نەندەي دىلگەرلىكتەن تۋعان؟ اسىرەسە قازاق ك س ر ع ا- نىڭ پرەزيدەنتى ق. ي. ساتبايەۆتىڭ 1949 - جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا قالبا وڭىرىنەن ەرتىس جاعاسىنا ات باسىن بۇرىپ، ادۋىن وزەننىڭ جارقاباعىندا تۇرىپ، ارعى- بەرگى ءوڭىردى ۇزاق شولۋى تەگىندە انشەيىن قىدىرۋ ەمەس- ءتى...

قازاق دالاسىنىڭ تەرىسكەيى مەن كىندىك تۇسىنا كوسىلە جايعاسىپ، سارى ارقا اتانعان وراسان ۇلكەن القاپتىڭ كىندىك تۇسىندا، عىلىمي ادەبيەتتە ورتالىق قازاقستان اتالعان بايتاق ولكەدە جەراستى قازىناسىنىڭ الۋان ءتۇرى ورنالاسقان، كەندىك قورى دا قيساپسىز مول. ءبىر عانا قاراعاندى ءوندىرىس تورابىندا كوكستەلەتىن قىمبات كومىر وندىرەتىن سوراڭ، شاحان، اقتاس، اباي، توپار، شاحتىلى، تەمىرتاۋ سياقتى سەرىكتەس كەنتتەر مەن قالالار 60-جىلدارى بوي كوتەردى. قاراعاندى بولسا - ك س ر و- داعى كومىرگە اسا باي ءۇشىنشى الىپ. جوبا بويىنشا، 1965 - جىلى كومىر وندىرەتىن شاحتالار ايماعىندا ءبىر ميلليونعا تاياۋ تۇرعىن بولماق.

حالىق سانى كەلەشەكتە تاعى دا وسەدى، وندىرىستەر قۋاتى دا ەسەلەپ ارتادى. قارىشتى قادام¬مەن وسكەن جەزقازعان، قاراجال، قاراعايلى، كەنت، اقشاتاۋ مەن جايرەمدەگى پوليمەتالل كەنىشتەرى، پاۆلودار مەن قاراعاندى ارالىعىندا الەمدىك كومىر الىبى ەكىباستۇز. وسى كەنىشتەگى الىپ قازانشۇڭقىر «باھادۇر» جىلىنا 35 ميلليون توننا كومىر بەرىپ، 50 ميلليون توننا جونەلتە الاتىن قۋاتقا يە. البەتتە قاندايدا الىپ ءوندىرىس قالىپتى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن قورلى كەن، قىزۋ كومىر جانە ايدىنى شالقار مول سۋ كەرەك. ورتالىق قازاقستانداعى كومىر مەن ءتۇستى مەتالل كەنىشتەرىنىڭ كەمشىلىگى - سۋعا دىلگەر. وسى القاپتاعى كەن وندىرىستەرى جازعى جاۋىن مەن قىسقى قاردان جينالعان توسپالار سۋىمەن، ياعني اسپانعا قاراپ قول جايۋمەن تىرشىلىك ەتەدى. سول سەبەپتى تابيعات جاراتقان يەن بايلىقتىڭ يگەرىلۋى دە ماردىمسىز. ماماندار وسى ايماقتاعى بارلىق وندىرىستەر تورابىنا 1975-1980 -جىلدارى قوسىمشا 2 ميلليارد تەكشەمەتر سۋ كەرەكتىگىن ەسەپتەپ شىعارعان. ءجا، سونشاما مول سۋدى اسپانعا قول جايىپ تەلمىرۋمەن الا المايسىڭ. جەراستى سۋىنىڭ دا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى... /

وسى ماسەلەنى تۇپكىلىكتى شەشۋدى جان- جاقتى ويلاستىرۋ ءۇشىن كەڭەس وداعىنىڭ ءوندىرىس پەن سۋ ماماندارى قاراعاندى قالاسىندا 1949 -جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا باس قوسىپ، ءبىر اپتا بويى وسى دىلگەرلىكتى تالقىلاعان. عىلىمي سەسسيا اقىرىندا قازاقستان عالىمدارى ۇسىنعان، ورتالىق قازاقستاننىڭ وندىرىستەرى مەن قالالارى ەرەكشە مۇقتاج بولعان مول سۋدى ەرتىستى ورگە كوتەرىپ، جارما قازۋ ارقىلى الادى دەگەن تىڭ عانا ەمەس، ەرەكشە باتىل يدەيانى ماقۇلدادى (سول جيىندا تالقىعا تۇسكەن قوسىمشا ۇسىنىستار، مىسالى، «ورتالىق قازاقستاننىڭ قوينىندا 18 بالقاش كولى جاسىرىنىپ جاتىر، سونى ۇستىگە كوتەرۋ» جوباسىن، اكادەميك، گيدروتەحنيكا مامانى ۋ. احمەتسافين ويدان شىعارعان قيالي بولجامدى وداقتىڭ سۋ بىلگىرلەرى بىردەن- اق تارك ەتكەن) . ال، جارما تارتۋ جوباسى ىسكە اسسا، جالپى قۋاتى 20 ميلليون كيلوۆات ەلەكتر ەنەرگياسىن بەرمەك ەكىباستۇز جىلۋ ستانساسىنىڭ تۇرعىزىلۋىنا داڭعىل جول اشىلادى (سول ءۇشىن كومىرشىلەر كەنتىندە قۋاتى زور 5 -جىلۋ ستانساسى سالىنباق- تى، ازىرشە سونىڭ ەكەۋى عانا بوي كوتەردى. وسى گ ر ە س- ءتىڭ كوندەنساتورلارىن سۋىتۋ ءۇشىن جىلىنا 4 ميلليارد تەكشە مەتر سۋ كەرەك ).

سونىمەن ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى ەرتىس سۋىن قاي جەردەن قوتارۋعا تىرەلگەن. قانىش يمانتاي ۇلىنىڭ ەرتىستىڭ ەسكى شۇلبە ەلدى مەكەنىنىڭ ىرگەسىندەگى سوم جارتاستان تۇزىلگەن بيىك جارقاباقتى كورۋگە ارنايى كەلۋى، سودان بەرگى قالبا مەن دەگەلەڭ- مىرجىق اتىرابىن بىلگىر ارىپتەسى، اكادەميك ن. گ. كاسسينمەن بىرگە ارالاۋى دا سۋ ماماندارى ۇسىنعان ەكى جوبانىڭ ۇتىمدىسىن تاڭداۋ ماقساتىنان تۋعاندى... كارى التايدىڭ نۋ جىنىسقا تۇنعان اسقارالى تورىنەن ىلديعا قۇلايتىن ادۋىن ەرتىستىڭ سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتقا دەيىنگى ۇزىن ساعاسىن ەمەس، داريانىڭ جوعارعى ارناسىنان ومبىعا دەيىنگى 1750 شاقىرىمعا سوزىلعان بويىنا كوز سالساڭىز: ءار تۇسىنا قالىڭ ەل قونىستانعان ونداعان قالاشىقتار مەن كەڭشارلار جايعاسقانىن كورەسىز؛ ءىرىلى- ۇساقتى وندىرىستەر جۇمىس ىستەيدى؛ ءبارى دە تىرشىلىك ءناردى وزەننەن الادى؛ دەمەك، ەرتىس - اسا ءتيىمدى سۋ جولى... سوندىقتان دا ەرتىس دارياسىن ءتيىمدى پايدالانۋدى جان- جاقتى ويلاستىرعان شارالار ك س ر و ەنەرگەتيكا جانە ەلەكترلەندىرۋ مينيسترلىگىندە ەرتەدە جاسالىپ، «ەرتىس وزەنىنىڭ سۋ قورىن شارۋاشىلىق قاجەتى ءۇشىن پايدالانۋ سحەماسى» اتالعان جوبا عىلىمي- وندىرىستىك قۇجاتپەن بەكىگەن.

گيدروتەحنيكا ماماندارىنىڭ بولجاۋىنشا، ەرتىستىڭ ومبىعا دەيىنگى ۇزىنا بويىندا جيىنتىق قۋاتى 4,8 ميلليون كيلوۆاتت 13 گ ە س (!) تۇرعىزۋعا بولادى- مىس. ءارقايسىسىندا ءبىر- بىردەن سۋ قويمالارى قوسىمشا سالىنباق. ەرتىس - بيىك تاۋلى وڭىردەن ەڭىسكە قۇلايتىن وزەن. زايسان كولىنەن ول تەڭىز دەڭگەيىنەن شامالاعاندا 380 مەتر بيىكتەن شىعادى، ومبى قالاسىنا تاقاعانداعى دەڭگەيى - نەبارى 50 مەتر... گيدروتەحنيكتەر تىلىمەن ايتقاندا، ەرتىستىڭ تەگەۋرىندى قۋاتى - 330 مەتر. سۋ قورى جونىنەن دە ول تاۋ وزەندەرىنىڭ سورلىسى ەمەس. قارا ەرتىستەن باستالعان سارقىراما وزەن زايسان كولىنە قۇيادى، الىپ ويپاڭعا ءار تۇستان سۋ قۇياتىن وزەندەر مەن بۇلاقتاردىڭ قارامى جەتپىس شامالى.

بەرىدە داريانى بۇقتىرما، ۇلكەن جانە كىشى نارىن، قالجىر، قالعۇتتى، كۇرشىم، ۇلبە، ۇبە، شۇلبە ءتارىزدى اعىسى ەرەن ارنالار ونى قوسىمشا سۋعا بايىتادى. تاۋلى وڭىردەن يەن جازىققا شىققان سوڭ دا ەرتىسكە تۇس- تۇستان ۇلكەندى- كىشىلى ارنالار قوسىلادى: قالبادان باستاۋ الاتىن - كوكپەكتى، بوكەن، قىزىلسۋ، شار؛ شىڭعىستاۋدان - شاعان؛ تومەنگى سالادا - سارى ارقانىڭ اتاقتى وزەندەرى ەسىل مەن توبىل.. . گيدروتەحنيكتەر ەرتىسكە سۋ قۇياتىن وزەن، بۇلاقتاردىڭ جالپى قارامى 820 ەكەنىن انىقتاپ، كارتاعا تۇسىرگەن. ەرتىستىڭ سارقىراما قۋاتى زايسان كولىنەن شىعاردا سەكۋندىنا 450 تەكشەمەتر بولىپ، وسكەمەن قالاسىنىڭ تۇسىندا وسى كولەم 2240 تەكشەمەترگە دەيىن وسەدى، ەسكى شۇلبە سەلوسىنان سەكۋندىنا 4460 تەكشەمەتر، ياكي ەكى ەسە زورايىپ ىلديعا جوڭكىلەدى. بايقاساڭىز، ادۋىن ەرتىس سۋدان دا، قۋاتتان دا كەندە ەمەس. اڭگىمە سونى ءتيىمدى بوگەپ، پايدالى قىزمەتكە جەگۋدە...

ەرتىستىڭ ەنەرگيالىق كاسكادىنىڭ ءبىرىنشى ستانساسى وسكەمەن گ ە س- ءىنىڭ قۇرىلىسى 1939 - جىلى باستالعان (تۇتقيىلدان بۇرق ەتكەن سوعىس سول ءىستى كوپ جىلعا كەشەۋىلدەتتى، العاشقى گ ە س ەلەكتر قۋاتىن 1953 -جىلى عانا بەرە باستادى). ونىڭ قۋاتى - نەبارى 332 مىڭ كيلوۆاتت. سونىڭ وزىندە ستانسا كەندى التايدىڭ ونەركاسىپ قۋاتتارىن ىلكى كوتەرىپ، جەدەل وركەندەتۋگە جول اشتى. ەكىنشى ستانسا بولۋعا ءتيىس شۇلبە گ ە س- ءى كەلەسى كەزەكتە سالىنباقتى. ونىڭ قۋاتى 750 مىڭ كيلوۆاتقا جوبالانعان، ال ەكىنشى كەزەگى ىسكە قوسىلعاندا، ستانسانىڭ كۇشى ەكى ەسە كوبەيمەك. گ ە س بوگەتى وزەن ارناسىن 600-700 مەترگە دەيىن تارىلتىپ، سوم جارتاستار اراسىنان وتەر تۇستا، ەسكى شۇلبە سەلوسىنان ءتورت شاقىرىم تومەندە تۇرعىزىلۋعا ءتيىس- ءتى. شۇلبە گ ە س- ءنىڭ قۇرىلىسى 1953 -جىلى باستالىپ، بەس جىلدا اياقتالماق بولاتىن. ودان كەيىنگى كەزەكتە قۋاتى 676 مىڭ كيلوۆات بۇقتىرما گ ە س- ءى سالىنباقتى.

كەلەشەكتە ەرتىس ارناسىندا تاعى دا ون شاقتى گ ە س تۇرعىزۋ جوسپارلانعان: اقتاس، سەمەي، سەميار، دون، گراچيەۆ، بوبروۆ، پودپۋسكوۆايا، ءجامىش، پاۆلودار، ەڭ سوڭىندا ومبى ستانسالارى... گيدروتەحنيكا بىلگىرى، اكادەميك شاپىق شوكين باسقاراتىن قازاقستاندىق ەنەرگەتيكا ينستيتۋتىنىڭ ماماندارى ۇسىنعان نەگىزگى جوبا سارى ارقا جونىنا تارتىلاتىن الىپ جارمانى شۇلبە گ ە س- ءى تۇرعىزىلاتىن بيىك جارقاباقتان باستاۋعا نەگىزدەلگەن. سويتكەن كۇندە ەرتىس دەڭگەيى بۇرىنعى قالپىنان ونداعان مەتر جوعارىلاپ، وسكەمەن قالاسىن كۇنشىعىستان باتىسقا قاراي جارىپ وتەتىن ءۇلبى وزەنىنىڭ ارناسى شۇپىلدەي تولىپ، مەتاللۋرگتەر قالاسىن مول سۋعا استا- توك كەنەلتۋگە ءتيىس. شۇلبە قويماسىنان كۇنباتىسقا تىكەلەي قازىلعان جارماعا قۇيىلاتىن داريا سۋى ءوز ەكپىنىمەن قوتارىلادى. سول بەتىندە سەمەيتاۋدى جاعالاپ، دەگەلەڭ مەن مىرجىق تاۋلارىن بوكتەرلەي اعىپ، تۇڭلىك وزەنىنە ءوز ەكپىنىمەن جەتەدى. ودان ءارى دالا وزەنىنىڭ ارناسىن كەڭەيتىپ، سۋسورعىشتار ارقىلى ورگە ايداۋعا بولادى. جارمانىڭ قىمباتتايتىن تۇسى دا وسى. ەرتىس سۋى اقىرىندا نۇراعا قۇيادى. ول بولسا - سارى ارقا جونىنداعى ءوندىرىس وشاقتارىنا جاناسا اعاتىن تابيعي ارنا...

قوسىمشا دايىندالعان ەكىنشى جوبا، ياعني ەرتىس سۋىن اقسۋ كەنتىنىڭ تۇسىنان جارما ارقىلى قاراعاندىعا ايداۋ ەرەسەن زور قىمباتقا تۇسەتىنى دە ەسەپتەلگەن. بۇل جەردەگى باستى قيىندىق 514 ك م جەر قازىپ، الىپ سۋ قۇبىرلارىن سالۋدا ەمەس- ءتى. باستى كەدەرگى - سۋعا دىلگەر وندىرىستەردىڭ ەرتىس ارناسىنان 475 مەتر جوعارى توسكەيدە تۇرعاندىعىندا. قاراعاندى سەسسياسىنا قاتىسقان سۋ ماماندارى ەكىنشى جوبانىڭ ەرەكشە قىمبات قۇرىلىس ەكەنىن باسا ەسكەرتىپ، مۇنداي زور جانە تۇراقتى شىعىنعا ۇكىمەت كەلىسپەيدى دەگەن دە دالەلدەر ايتقان. سويتسە دە عىلىمي سەسسيا ەرتىستەن جارما تارتۋ ۇسىنىسىن جاقتاپ، ماسەلە جارمانى قاي جەردەن تارتۋعا تىرەلگەن...

قانىش يمانتاي ۇلىنىڭ قاراعاندى سەسسياسى تارقاعان بەتىندە سارى ارقانىڭ كۇنشىعىس بوكتەرىندەگى كەن ورىندارىن ارالاپ ءارى ەرتىس جاعاسىنا ات باسىن بۇرعان سەبەبى دە وسى. سول ويىمەن ول جارقاباق ۇستىندە تۇرىپ، سارى ارقا قىرتىسىنىڭ بىلگىرى نيكولاي گريگوريەۆيچپەن دە اقىلداسقان. اكادەميك كاسسين پاۆلودار وڭىرىنەن گورى شۇلبە سۋ قويماسىنان تارتىلماق جارما جوباسى تيىمدىرەك ەكەنىن، ۇكىمەتتى دە وسى قۇرىلىسقا يلىكتىرۋ جەڭىلىرەك دەگەن ويدى قۇپتايدى. اكادەميك ساتبايەۆ تا وسى تۇستان ەڭىسكە قوتارىلاتىن ەرتىس سۋىنىڭ دەگەلەڭ باۋىرىنا دەيىن ءوز ەكپىنىمەن اعىپ، قۋاڭ دالانى كوكجاسىل رەڭمەن جاڭعىرتىپ، ودان ءارى تۇڭلىك پەن نۇرا وزەندەرىن سۋمەن مولايتىپ، ناتيجەسىندە 700-800 شاقىرىم كەڭ اتىراپقا وزگەشە ءومىر اكەلەتىنىن قيالمەن شامالاعان... قىسقاسى، ەكى بىلگىر وسى نۇسقانى ۇكىمەتكە مالىمدەۋگە ۋادەلەسكەن...

امال نە، ىزگى ويدىڭ تاۋداي زور كەدەرگىگە جولىعارىن ەسكەرمەگەن. عىلىمي يگى ماقساتپەن ىنتىعا ارالاعان ءوڭىردىڭ تاعدىرى بۇدان ەكى جىل بۇرىن ك س ر و ۇكىمەتىنىڭ قۇپيا قارارىمەن باسقاشا شەشىلىپ، مايلىقارا، دەگەلەڭ، مىرجىق تاۋلارىنىڭ اتشاپتىرىم اينالاسىنداعى كەڭ دالا مەن ەرتىس جاعاسىنا دەيىنگى ۇلان- عايىر جەر اسكەريلەردىڭ يەلىگىنە كوشكەنىن ەكەۋى دە سول كۇندە بىلمەگەن.

وكىنىشتى دەرەك: سول قۇپيا ولارعا 1949 - جىلدىڭ 29 - تامىز كۇنىنەن ءسال كەيىن، العاشقى كەڭەستىك اتوم بومباسىنىڭ سىناعى «ك س ر و- نىڭ ازيالىق بولەگىندە ءساتتى وتكەنى» تۋرالى ت ا س س حابارىن ەستىگەندە عانا ءمالىم بولىپ ساندارىن سوققان. سوندا عانا قوس عۇلاما ساپار كەزىندە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردان ەمىس- ەمىس ەستىگەن اسكەري كورشىلەرى تۋرالى قاۋەسەتتى ەستەرىنە الىپ: «اپىر- اي، ەرتىس سۋىن سول وڭىرگە قوتارماق بولعان يگى ويىمىز ءبىر- اق كۇندە انشەيىن ىسكە اينالدى. اقىرى تەك قايىرلى بولسىن!..» - دەسىپ ەرەكشە قىنجىلعان...

ت. ي. ساتبايەۆا ەرى تۋرالى ەستەلىك كىتابىنىڭ 223-بەتىندە ەرتىس وڭىرىنە ساپاردان كەيىن ىلە- شالا وربىگەن سوراقى وقيعالار توعىسىن قىنجىلا ءسوز ەتكەن: «سول جىلعى كۇزدە (1949 -جىلدىڭ قازان ايى - م. س. ) ءبىز ءۇشىن تۇسىنىكسىز وقيعالار ءوربىپ، كەڭەس ەلىنىڭ اسا ءىرى گەولوگ مامانداردارىنا سەنىمسىز كوزقاراس ءوربىپ، اكادەميكتەر ي. ف. گريگوريەۆ، م. پ. رۋساكوۆ. ۆ. م. كرەيتەر جانە ءبىر توپ گەولوگ عالىمدار تۇتقىنعا الىندى. سول بىلگىرلەردىڭ بارىمەن دە ارالاس- قۇرالاس بولعان، اسا ءىرى ىستەردى بىرگە اتقارعان قانىش يمانتاي ۇلىنىڭ باسىنا دا بۇلت ۇيىرىلە باستادى. ءبىر كۇنى كەشتە، قاراڭعىلىق قويۋلانعان شاقتا پاتەرىمىزگە ن. كاسسين كەلدى، الدەنەگە ابىرجىعانىن بەيۋاقتا سۋىت جۇرگەنىنەن سەزدىك، تۇنەرگەن ءتۇرى دە ادام شوشىرلىق.

ايتۋىنشا، ماسكەۋدەن كەلگەن گوستەحنادزوردىڭ توتەنشە كوميسسياسى ءوزىن توسىن تەكسەرۋگە تارتىپتى. «ولاردىڭ پاسىق نيەتىن مەن بۇگىن ءبىلدىم: بايقاۋىمشا، قانىش يمانتايەۆيچ، سەنىڭ قارساقباي مەن اتاسۋ تەمىر كەندەرىن بارلاۋدى قاساقانا «كەشەۋىلدەتىپ»، مەملەكەت مۇددەسىنە «زيانكەستىك» جاساعانىڭدى دالەلدەمەك؛ مەنى دە سول ءۇشىن شاقىرىپ، سەنىڭ قىلمىسىڭا عىلىمي ايعاق تاۋىپ بەرەسىڭ دەپ دىكىلدەدى، ال تاپپاسام - وتان جانكۇيەرى ەمەسپىن... - دەدى ول بىزگە قامىعا قاراپ.

- مۇنداي پاسىق ىسكە بىلعانعىم كەلمەيدى! جاس كەزىمدە ءۇيىر بولماعان جالعان ءسوزدى ەگدە تارتقان كەزىمدە قالايشا ايتامىن؟ سەنى مەن، قانىش، اسا دارىندى، قۇداي تاعالا دانىشپان كەن ىزدەۋشى ەتىپ جاراتقان ناعىز گەولوگ دەپ بىلەمىن. بۇل ويىمنان مەنى ەشكىم اينىتا المايدى!..»- دەدى. ءىشىن كەرنەگەن اشۋدان ءوزىن ۇستاي الماي، قالش- قالش ەتكەن شىنايى دوسىمىز نيكولاي گريگوريەۆيچتى شايعا وتىرعىزىپ، كوڭىلىن جايلاۋعا تىرىستىق. ويتكەنى قان قىسىمى وتە جوعارى ەكەنىن بىلەتىنبىز... كوميسسيادا ودان ءارى نە جايىندا ءسوز بولعانىن بىلمەيمىن، قادىرمەندى نيكولاي گريگوريەۆيچ ەكى- ءۇش كۇننەن سوڭ قاتەرلى كريز دەرتىنە ۇشىراپ، اۋىرۋحاناعا ءتۇستى. ءسويتىپ، تاماشا عالىم، قازاقستان جەر قىرتىسىنىڭ گەولوگيالىق كارتاسىن تۇڭعىش جاساۋشى، ك س ر و مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى ن. گ. كاسسين سول قۇلاعاننان وڭالعان جوق، دۇنيەدەن قايتتى».

1950 - جىلعى كوكتەمدە گوستەحنادزور كوميسسياسى الماتىعا قايىرا ورالىپ، ق. ي. ساتبايەۆتىڭ قاراۋىنداعى گەولوگيالىق عىلىمدار ينستيتۋتىنىڭ 1940 -جىلدان بەرگى جۇمىسىن قوپارا تەكسەرەدى، كەن بارلاۋ عانا ەمەس، ىشكى شارۋاشىلىققا جۇمسالعان شىعىندارعا دا شۇقشيادى. ماسكەۋلىك كوميسسيا اكادەميك ساتبايەۆتىڭ گەولوگيالىق ىزدەنىسىنەن قىلمىس بابىنا جاتقىزار ىلگەشەك تاپپاعان. جەزقازعاننىڭ الەمدىك مىس كومبەسىن اشقان دۇلدۇلگە قانداي ءمىن ايتۋعا بولادى؟ ! سويتسە دە... 1951-1953 جىلداردا جالپى قارامى ءتورت جۇزدەي قازاق زيالىسىنىڭ عىلىمي ىزدەنىستەن الاستالىپ، ماڭدايالدى ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ سىبىرگە ايدالىپ، ءبىرقانشاسى الماتىدان قۋىلىپ، 1954 - جىلدىڭ اياعىنا دەيىن قۋعىن- سۇرگىن كورگەنى - ءبىزدىڭ ەل تاريحىنا قارا سيامەن جازىلعان شەرلى وقيعالار.

قانىش يمانتاي ۇلى دا قازاقستان كپ وك بيۋروسىنىڭ قارارىمەن 1951 -جىلدىڭ قازان ايىندا قازاق ك س ر ع ا- نىڭ پرەزيدەنتى جانە گەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى مىندەتىنەن بوساپ، تۇتقىندالۋ قاۋپى تونگەن سوڭ ماسكەۋگە جىلىستاپ كەتىپ، سول ساپاردان كەلەسى جىلدىڭ مامىر ايىندا عانا الماتىعا ورالىپ، ع گ ي- عا قايتادان باسشى بولىپ تاعايىندالعان. بىرنەشە جىل ءوتتى. قاناتى قىرقىلعان قىرانعا ۇقساعان عۇلاما وزىنە تانىس گەولوگيا ءىلىمىن العا سۇيرەۋگە جەگىلدى. ونى دا ورگە كوتەرگەنى ءمالىم.

ءبىزدىڭ بولجاۋىمىزشا، قانىش يمانتاي ۇلىنىڭ جەكە باسىنا سول جىلداردا ەرەكشە ءشۇيىلۋدىڭ ءتۇپ سەبەبى - ەرتىستى وردەگى سارى ارقا جونىنا بۇرۋدى شۇلبە بوگەتىنەن باستاپ، دەگەلەڭ ارقىلى تۇڭلىك وزەنىنىڭ ارناسىنا ءوز اعىنىمەن جەتكىزىپ، ودان ءارى نۇراعا قۇيىپ، سۋعا جۇتاڭ ءوڭىردى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ جوباسىن قاراعاندى سەسسياسىنا ۇسىنىپ، ك س ر و ع ا- نىڭ ۆيتسە- پرەزيدەنتى ي. پ. باردين باستاعان كۇللى وداق بىلگىرلەرى ماقۇلداعان قاراردى بەتكە ۇستاپ، ك س ر و ۇكىمەتىنە ۇسىنباق عاجاپ ويىن ۆ پ ك باسشىلارى ۇناتپاعان (اسكەري- وندىرىستىك كەشەننىڭ بىرەگەي قامقورشىسى، جەندەتتىك قۇقىمەن بىرگە ۇكىمەت ءتوراعاسىنىڭ 1-ورىنباسارى ل. پ. بەريا). ق. ساتبايەۆ اسپەتتەگەن تاماشا جوبانى وزدەرى يەمدەنگەن اسكەري زوناعا كوز الارتۋ دەپ ەسەپتەگەن. مەملەكەتتىك اسا ماڭىزدى شارا ەكەنىن دە قاپەرىنە الماعان. سونسوڭ دا ساتبايەۆقا قىلمىس بايلاپ، ونىڭ وسى ىستەگى جەدەعابىل ارەكەتىن زالالسىزداندىرۋ امالىن ويلاستىرعان... سول ارەكەتتىڭ ەرەكشە قاتاڭ قۋعىن- سۇرگىنمەن جۇرگەنى - وقىرمانعا ءمالىم.

ءبىراز جىل قاعاجۋ كورسە دە قانىش يمانتاي ۇلىنىڭ وداققا ءماشھۇر اق- ادال ەڭبەگى سەپ بولىپ ناقاق جازادان قۇتىلىپ، 1955 - جىلدىڭ كۇزىندە ول قازاقستان ع ا- نىڭ باسشىلىعىنا قايتىپ ورالدى. اكادەميك ساتبايەۆ 1958-1959 - جىلدارى ءوزى كامىل سەنگەن ءىستى، ەرتىس سۋىن سارى ارقا جونىنا كوتەرۋ جوباسىن ەكىنشى مارتە قوزعاپ، كەشەندى ءىستىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جەتىجىلدىق جوسپارىنا ەنۋىنە مۇرىندىق بولعان. امال نە، جوبانىڭ العاشقى سحەماسى تۇسىنىكتى سەبەپپەن كەيىنگە ىسىرىلىپ، ەرتىس سۋىن اقسۋ القابىنان كوتەرۋگە نەگىزدەلگەن نۇسقاسى ىسكە اسقان. «ەرتىس - قاراعاندى جارماسى» اتالعان الىپ قۇرىلىس 1961 - جىلى باستالىپ، 1967 -جىلعى جەلتوقسان ايىندا ءبىرىنشى كەزەگى اياقتالىپ، ەرتىس سۋى ەكىباستۇزدى جانامالاي، 475 مەتر وردەگى قاراعاندى مەن تەمىرتاۋ قالالارىنا جەتتى. سودان بەرىدە ورتالىق قازاقستان القابى يەن سۋعا شاش- ەتەكتەن كەنەلدى. سارى ارقا ەلى كەمەڭگەر پەرزەنتىنىڭ وسى ىستەگى ۇزاق جىلعى جانقيارلىق ەڭبەگىن ارداقتاپ، ەرتىس - قاراعاندى جارماسىن ونىڭ ەسىمىمەن اتاپ، جاساندى وزەننىڭ ەكى جەرىندە عالىمعا ارناپ ەسكەرتكىش تاقتا جانە كەۋدە ءمۇسىنىن ورناتتى. تاۋبە دەمەسكە شاراڭىز قانشا؟!

البەتتە سول جارمانى شۇلبە گ ە س- ءى سالىنباق بيىك تۇستان باستاۋ الدەقايدا ءتيىمدى بولار ەدى. امال نە، ونىڭ قۇرىلىسى الدەكىمدەردىڭ امىرىمەن ەكىنشى كەزەكتەن ۇشىنشىگە اۋىستىرىلىپ، بۇقتىرما گ ە س- ءىن تەزىرەك تۇرعىزۋ ءتيىمدى دەلىنىپ، شۇلبە سۋ قويماسىن سالۋ كەيىنگە شەگىندىرىلدى. وسى ءىس تە، ءبىزدىڭ شامالاۋىمىزشا، اسكەري- وندىرىستىك كەشەننىڭ تىكەلەي ارالاسۋىنان وربىگەن قاستاندىق. ناتيجەسىندە داريانىڭ سول جاعالاۋىنداعى جاڭاسەمەي، اباي، ابىرالى اۋداندارى سۋدان جۇتاپ، سەمەيتاۋ، كوكەن، ءبورلى، دەگەلەڭ مەن مىرجىق وڭىرىندەگى، تۇڭلىك وزەنىنىڭ القابىنداعى جايىلىمى مول، جەرى وتتى، ءتورت تۇلىك وسىرۋگە اسا قولايلى وراسان ۇلكەن القاپ ەرتىستەن ءوز اعىنىمەن كەلەتىن مول سۋدان ماقرۇم قالدى. مۇنى ءبىز جازمىشتىڭ جازۋى ەمەس، اسكەريلەردىڭ وسى اتىراپقا جاساعان وكتەمدىگىنىڭ سالدارى دەيمىز. ال ەگەر ەرتىس داريانىڭ سولتۇستىك مۇحيتقا قۇياتىن مول سۋىنىڭ وننان ءبىر بولەگى وسى اتىراپقا جەتكىزىلسە - بۇل ءوڭىر كوكجاسىل رەڭگە ەنىپ، وزەن- كولدەرى ايناداي جارقىراپ، قۇس بازارىنا اينالىپ، عاجاپ كەلبەتكە ەنەر ەدى! بۇل دا عاسىرلار كوشىندە وكسىگى تاۋسىلمايتىن زور وكىنىش!

دەگەلەڭ اتىرابىن اتومدىق پوليگون الاڭىنا تاڭداۋشىلاردىڭ وسى ءوڭىردى جۇتاتقان وزگە قاسىرەتىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، قىر ەلىن قايتا تۇلەۋدەن ناۋمەز قالدىرعان قاستاندىعى - ءبىز ءۇشىن عاسىرلىق وكىنىش !.. تاۋەلسىز قازاق ەلى اتاندىق، قاراعاندى سەسسياسىندا عالىمدار مەن سۋشى ماماندار پىكىرى ءبىر ارناعا توعىسىپ، 1949 - جىلى ءجا دەسكەن ۇلى جوبا - «ەرتىستى شۇلبە سۋ قويماسىنان قىرعا شىعارۋ» يدەياسىن جۇزەگە اسىرار ءبىر قايراتكەر تۋار دەگەن ۇمىتتەمىز، سەنەمىز، الداعى جىلداردان زارىعا كۇتەمىز !.. ەرتىس ارناسىنداعى ءۇشىنشى ستانسا شۇلبە گ ە س- ءىنىڭ قۇرىلىسى 1976 - جىلدىڭ اقپان ايىندا باستالىپ، 1981- جىلدىڭ اياعىندا توك بەرە باستادى. وسكەمەن ءشارى مەن سول جاعالاۋدا تۇرعىزىلعان شۇلبە قالاسىنىڭ ارالىعىندا قولدان جاسالعان، سۋ قورى مول جاڭا توسپا پايدا بولدى. دەمەك، جاڭا جارما قازۋعا قارجىدان وزگە ەشقانداي بوگەت جوق. بۇل بولسا - قانىش سىندى ۇلى كەمەڭگەردىڭ 1949 - جىلدا- اق كوكسەگەن ۇلى ارمانى!

تاريحي- تانىمدىق بۇل ماتەريال جازۋشى مەدەۋ سارسەكەنىڭ «سەمەي قاسىرەتى» كىتابىنىڭ «ءمۇساپىر ەلدىڭ تاعدىرىن كىم ويلايدى؟» تاراۋىنان الىنىپ، ىقشامدالىپ بەرىلگەنىن ەسكەرتەمىز.