ەرتۇعرىل كىم؟

None
None
نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - ۇزدىك تەلەحيكايانىڭ قاتارىنا ەنگەن «جاۋجۇرەك ەرتۇعرىلدا» وسمان يمپەرياسى كەزەڭىندەگى شاپقىنشىلىقتار، يسلام مەملەكەتتەرىنىڭ سوعىسى تولىقتاي سۋرەتتەلىنگەن.

سەريالدىڭ باستى رولدەرىندە تۇركيانىڭ تانىمال اكتەرلەرى ەنگين التان، كاان تاشەنەر، حيۋلبيا داردجان، وسمان سويكۋت وينايدى.

سەريالداعى باستى كەيىپكەر وسمان يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ەرتۇعرىل تۋرالى باياندايدى. تەلەحيكايا ءوزىنىڭ تاريحي بولمىسىن، شىنايى كەيىپكەرلەرى ارقىلى تابيعاتتىڭ اسەمدىگىن، ەجەلگى سالت- ءداستۇردى باياندايدى. سونداي- اق ۇلى وسمان يمپەرياسىنىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز بولعان دۇنيەلەرگە دە كورەرمەن كۋا بولادى.


ەرتۇعرىل كىم؟

تاريحي دەرەكتەردە تۇرىك- وعىز تەگىنەن تاراعان كايى رۋىنىڭ باسشىسى دەپ جازىلعان. 400 جاۋىنگەرىن ەرتىپ، انادولىعا مەرۆادان رۋما سەلجۇقتارىن ۆيزانتيالىقتاردىڭ شابۋىلىنان قۇتقارۋ ءۇشىن كەلگەن ەكەن. ەرتۇعرىل وسمان يمپەرياسىنىڭ اكەسى بولىپ سانالادى. ءوزىنىڭ ەرلىگى، باتىلدىعى مەن شىدامدىلىعىنىڭ ارقاسىندا ۇلى جەڭىستەرگە جەتكەن. ونىڭ وسى ءىس- ارەكەتى وسمان يمپەرياسىنىڭ قۇرىلۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. باسقارۋ كەزىندە كىشى ازيانىڭ باتىس وڭىرلەرىنىڭ بارلىعىن جاۋلاپ العان. ونىڭ ۇرپاقتارى يمپەريانى التى عاسىر بيلەگەن.

جاۋجۇرەك ەرتۇعرىلدىڭ وسمان يمپەرياسىنا قاتىسى بارىن بىلەمىز. ەرتۇعرىل تەلەحيكاياسى باستالعالى بەرى «ءبىزدىڭ باتىر بابالارىمىز» دەگەن ۇراندار كوبەيىپ كەتتى. ۇلتتىق تۇرعىدان العاندا، ەرتۇعرىلدى ءبىز بابامىز دەپ سەنىممەن ايتا الامىز با؟ ول كىم؟ ونىڭ تۇركى تاريحىنداعى ورنى قانداي؟

ەرتۇعرىل تۋرالى جازبالاردا ونىڭ وسمان يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى وسمان 1- ءنىڭ اكەسى ەكەنى جازىلادى. ەرتۇعرىل - سۇلەيمەن شاحتىڭ بالاسى. ال سۇلەيمەننىڭ كايى تايپاسىنان شىققانىن ەسكەرسەك، شاكارىم قاجى قيا پاتشانىڭ قاڭلى رۋىنان ەكەنىن، ال قيا پاتشادان سۇلەيمەننىڭ تارايتىنىن جازادى.

ەرتۇعرىلدىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى جازبالار سيرەك كەزدەسەدى. ول تۋرالى العاشقى جازبالار قولباسشى ومىردەن وتكەن سوڭ، 150 جىلدان كەيىن عانا جازىلعان ەكەن. سوندىقتان ەرتۇعرىلعا قاتىستى دەرەكتەردىڭ كوبى ويدان شىعارىلعان دەگەن دە پىكىرلەر بار. ونىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى تۋرالى وسمان پاتشادان قالعان مونەتالار دالەلدەگەن كورىنەدى. تاريحشىلار انىقتاعان ەكى مونەتادا ەرتۇعرىلدىڭ اتى كەزدەسەدى: «وسمان بەن ەرتۇعرىل» جانە «وسمان بەن ەرتۇعرىل بەن گيۋندۋز الىپ».

تۇرىك اڭىزدارىندا ەرتۇعرىلعا قاتىستى مىناداي دەرەكتەر كەزدەسەدى. بىردە قولباسشى جاۋىنگەرلەرىمەن تاۋدى ورلەپ كەلە جاتىپ، سوعىسىپ جاتقان ەكى ارميانىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. ءوز ادامدارىمەن اقىلداسا كەلە، ول جەڭىلىپ جاتقان اسكەرلەرگە كومەكتەسۋدى ءجون كورەدى. ەڭ قىزىعى، ەرتۇعرىلدىڭ جانىندا 444 سارباز بولعان دەسەدى. ونىڭ سەبەبى ولار ءتورت سانىن ەرەكشە قادىر تۇتقان. ەرتۇعرىلدىڭ ارقاسىندا جەڭىسكە جەتكەن سەلجۇقتاردىڭ سۇلتانى الاددين كەيقۋبات وعان ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، ءوز جەرىنەن قونىس بەرەدى. بۇل ايماق ۆيزانتيالىقتارعا تيەسىلى بولاتىن. وسىلايشا، جاۋجۇرەك باتىردىڭ داڭقى اسپانداي بەرەدى.

ەرتۇعرىل ءتۇرلى جورىقتاردا جەڭىسكە جەتىپ، ءوز ايماعىن كەڭەيتە تۇسەدى. ەرتۇعرىل بيلەگەن ايماق تۋرالى دەرەكتەر دە از كەزدەسەدى. تەك انىق ساقتالعانى، ونىڭ ۆيزانتيادان 1231 -جىلى جاۋلاپ العان ايماقتى باسقارعانى عانا. بۇل ايماق وسمان يمپەرياسىنىڭ نەگىزىنىڭ قالانۋىنا تۇرتكى بولدى. تاعى ءبىر اڭىزداردا ونىڭ ۇزاق جىل ءومىر سۇرگەنىن، ياعني 91 جاسىندا قايتىس بولعانىن ايتادى.

بەلگىلى جۋرناليست سەرىك ابىكەن ەرتۇعرىل تۋرالى جازباسىندا: «بىزگە قاتىسى جوق دەپ تۇبەگەيلى قيىپ تاستاۋعا بولمايدى. ويتكەنى وعىز تايپاسىنىڭ قۇرامىنداعى قاڭلى- قوجالار قانىقپەن قاتار اتالادى. ال سەلجۇق مەملەكەتىن قۇرعان وعىزدار 10 - عاسىردا سىر بويىنان قوراسانعا قوزعالىپ، كەيىنىرەك قازىرگى اۋعانستان مەن تۇركىمەن جەرىندە ەكى مەملەكەت قۇرعان، سوڭعىسى سەلجۇقتار يمپەرياسى دەپ اتالادى. كايى تايپاسى دەگەنىمىز - بابالارى قايى حاننان شىعۋى ابدەن مۇمكىن. ناقتى ەمەس، ءبىراق ءتۇبىمىز شىرمالىپ جاتقانى راس سەكىلدى» دەگەن پىكىردى العا تارتادى.

ال ساراپشى- جۋرناليست امانگەلدى قۇرمەت ۇلى: «جالپى، تۇركى جۇرتىنىڭ تاريحىندا بارشامىزعا ورتاق تۇلعالار دا، كەيىن ىرگەمىز اجىراي باستاعاندا بىزگە تىكەلەي قاتىسى ازايعان تۇلعالار دا بار. ەرتۇعرىلدى تىكەلەي ءبىزدىڭ بابالارىمىز دەۋگە كەلمەيتىن سياقتى. ويتكەنى ونىڭ زامانى كونە تۇركى تايپالارىنىڭ جان- جاققا ىدىراپ، تۇتاستاي ۇلتتاردى قالىپتاستىرا باستاعان كەزەڭىنە سايكەس كەلەدى. ەرتۇعرىل وعىزدىڭ قايى تايپاسىنان شىققان. 1220 -جىلداردىڭ شاماسىندا قازىرگى تۇركيا جەرىنە ەنگەن تايپا كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى. وسمان يمپەرياسىن قۇرعان وسى قايى تايپاسى ورتا ازيادان موڭعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە ىعىسقان دەگەن دەرەكتەر بار.

ءبىراق جالپى ورتا ازيادان وعىز تايپالارىنىڭ بىرتە- بىرتە ىعىسۋى ەرتەرەك باستالعان. قىپشاقتاردىڭ كۇشەيۋىنىڭ اسەرىنەن وعىز تايپالارى وڭتۇستىككە قاراي جىلجىدى، ارال تەڭىزىنەن كۇنگەيگە قاراي كەتتى. وعىزدىڭ قىنىق تايپاسى بەكتەرىنىڭ ءبىرى سەلچۋك قۇرعان مەملەكەت تە بار تاريحتا. ال ەرتۇعرىل بولسا، انادولى تۇرىكتەرىنىڭ كوسەمى. سوندىقتان تىكەلەي «بابامىز» دەي المايمىز- اۋ. سەبەبى ەرتۇعرىل زامانى - شىڭعىس حان مەن جوشىنىڭ كەزەڭى. باتۋ مەن بەركە حاننىڭ ءداۋىرى. كەتبۇقا ات ويناتقان ءداۋىرى. ياعني دەشتى قىپشاق دالاسى ءۇشىن ول كەزدەگى باھادۇرلەر بولەك. وعىز ۇرپاعى ءۇشىن ءوز باتىرلارى بار.

راس، تۇركىنىڭ ورتاق تاريحى ءۇشىن بۇل كەيىپكەرلەردىڭ بارلىعىنا قۇرمەت كورسەتۋگە بولادى. الايدا قازىر ءبىر- ءبىر مەملەكەت قۇرىپ وتىرعان تۇركى جۇرتىنىڭ ءارقايسىسىندا وزىندىك تاريح بار. ءارقايسىسىنىڭ ءوز قاھارمانى، تۇلعالارى بار. سوندىقتان ەرتۇعرىلدى تىكەلەي بابامىز رەتىندە قابىلداي المايمىز. ونى قابىل ەتسەك، كىشى ازياعا ات ويناتىپ كىرگەن موڭعول اسكەرىنىڭ قۇرامىنداعى بولعان بابالاردى مانسۇقتاعانىمىز بولىپ شىعادى. مىسالى، 1243 - جىلعى كوسەداع شايقاسىندا موڭعول اسكەرى مەن انادولى سەلجۇق مەملەكەتى سوعىسقان. موڭعول جاعىندا كوشپەندى تۇركى تايپالارى، قىپشاقتار، كەرەي، نايمان، ت. ب. بولسا، سەلجۇقتار جاعىندا وعىز تايپالارى باسىم بولعان. ءوز باسىم بۇل دەرەكتەرمەن تانىس بولۋدى ارتىق سانامايمىن. ءبىراق ەرتۇعرىل تىكەلەي كوشپەندى وركەنيەتتىڭ وكىلى ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، تەلەحيكايادا مۋحيددين يبن- ۋل ارابي ءىلىمى ناسيحاتتالادى. ءوزى دە كورسەتىلەدى.

ارابي - انادولى حالقى ءۇشىن قىمبات، ورتا ازيا ءۇشىن قوجا احمەت ياسساۋي قادىرلى. ماسەلەنىڭ وسى جاعى تاعى بار. ال كۇللى تۇركىگە ورتاق، ءبارىمىز دە بابامىز دەيتىندەي كەيىپكەر كەرەك دەسەك، تۇلعالاردى قاراحان مەملەكەتى زامانىنان ءارى قاراي ىزدەگەنىمىز دۇرىس. ءتىپتى تۇركى قاعاندىعىنان كەيىن كۇللى تۇركىنىڭ باباسى بولارلىقتاي ورتاق تۇلعا جوق سياقتى. ويتكەنى بىلگە مەن كۇلتەگىننەن سوڭ ءار تايپا ءوزىنىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ جولىنا ءتۇستى. بۇل جولدا بۇرىنعى تۋىستاردىڭ ءبىر- بىرىنە دۇشپان بولعان ساتتەرى دە از بولعان جوق. جالپى، سەريال جامان ەمەس. ەڭ باستىسى، تۇرىك حالقىنىڭ تاريحىمەن از دا بولسا تانىسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ءبىراق دۇنيەتانىمدىق قايشىلىقتار كەزدەسەدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ تاريحي سەريالىمىز جارىققا شىققان كەزدە تۇركيا تەلەارنالارىنا قانداي دا ءبىر جولمەن ساتىپ، سول جاقتا كورسەتۋدىڭ جولىن تابار بولساق، «ەرۋلىگە قارۋلى» بولار ەدى» دەيدى.

ق ر ۇلتتىق مۋزەيىنىڭ جازبا ەسكەرتكىشتەر ورتالىعىنىڭ باسشىسى تالعات مولدابايدان ەرتۇعرىل تۋرالى سۇراعانىمىزدا: «تەلەحيكايا - تاريحقا اتىن التىن ارىپتەرمەن جازدىرعان الەمدەگى ەڭ ۇلكەن جانە ەڭ ۇزاق ءومىر سۇرگەن وسمان يمپەرياسىن قۇرعان وعىز تۇرىكتەرىنىڭ موڭعول مەملەكەتىنىڭ كۇشەيۋىنە بايلانىستى ورتالىق ازيادان باستاۋ العان كوشىمەن باستالىپ، كىشى ازياعا ورنالاسۋى ارالىعىنداعى ءبىر ەلدىڭ ءولىم- قالىم شايقاسىن سۋرەتتەگەن تاريحي سەريال.

تاريحتا انادولى سەلجۇق مەملەكەتىنىڭ ۆيزانتيا مەملەكەتىمەن (شىعىس ريم يمپەرياسى) شەكارالاس اۋماعىندا قۇرىلعان ءۇش ۇلكەن بيلىگى 1243 -جىلعى كوسەتاۋ شايقاسى (Kِsedağ Muharebesi) ناتيجەسىندە موڭعول قىسىمىنان ىعىسقان تۇرىك تايپالارىمەن تولىعىپ ساندارى ارتتى. جاڭا قونىس يگەرۋ ماقساتىندا ۆيزانتيا مەملەكەتى جەرلەرىنە شابۋىلدار ۇدەي ءتۇستى. ناتيجەسىندە، وسى يگەرىلگەن جاڭا جەرلەردە ءۇش ۇلكەن تۇرىك- وعىز بەيلىكتەرى قۇرىلدى. ولاردىڭ ەڭ باسىندا گەرميانوعىلدارى بيلىگى، سۇلتان ويۇگى بيلىگى جانە وسى حيكاياعا ارقاۋ بولعان ەرتۇعىرىلدىڭ بيلىگىندەگى كايى بيلىگى. بۇل ءۇش بيلىكتىڭ ىشىندەگى كايى بيلىگى سولتۇستىك- باتىستا ورىن العاندىقتان، جەرىن كەڭەيتۋگە ۇلكەن مۇمكىندىگى بار ەدى. تاريحي شىندىق بۇل ءۇش بەيلىكتىڭ دە انادولى سەلجۇق يمپەرياسىنا باعىنىشتى بولعاندىعى ەدى.

ەرتۇعرىل 1222-1230 -جىلدارى يزنيك يمپەراتورى 3 - ياننيس ۆاتاتزەس پەن انادولى سەلجۇق يمپەرياسى سۇلتانى 1 - الاددين كەيھۋبات اراسىنداعى شايقاسقا قاتىسىپ، 1 - الاددين كەيھۋباتتىڭ كوزىنە تۇسەدى. كەيىننەن 1230 - جىلدارى حورەزم شاحتارىمەن بولعان ياسسى چەمەن سوعىسى مەن موڭعولدارمەن بولعان كوسەتاۋ سوعىسى ناتيجەسىندە 1 - الاددين كەيھۋبات پەن ۆيزانتيا يمپەراتورى ياننيس ۆاتاتزەس كەلىسىمگە كەلىپ، بەيبىتشىلىك ورنادى. وسى كەزدە جاۋلاپ الىنعان جەرلەردى 1 - الاددين كەيھۋبات ەرتۇعىرىلعا بەرىپ، ونى شابۋىلشى قولباسشى اتاعىمەن ماراپاتتايدى. كەيىن ونىڭ ۇلى وسمان گازي اكەسىنىڭ ءىسىن جالعاستىرىپ، 1299 - جىلى وسمانلى بيلىگى دەگەن اتپەن ورتالىعى سوگۇت قالاسى بولعان وسمان يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالايدى.

ارينە، حيكايادا شىندىققا جاناسپايتىن وقيعالار مەن تۇلعالار دا تابىلادى. بۇل مەنىڭ ويىمشا، وقيعانى قىزىقتى قىلۋ ءۇشىن تاپقان سسەناريست پەن پروديۋسەردىڭ امالى دەپ ويلايمىن. اتاپ ايتار بولساق، سەريالدا ەرتۇعرىلمەن بىرگە تۋعاندار رەتىندە گيۋندوعدى مەن ءدۇندار كورسەتىلەدى. ال تاريحتا سۇلەيماننىڭ ەڭ ۇلكەن ۇلى سيۋنگۋر تەكين دەپ كورسەتىلگەن. سەريالدا كايى تايپاسىن 100-200 وتباسىدان تۇراتىن شاعىن بيلىك رەتىندە كورسەتىلگەن. بۇل بيۋدجەتتىك تۇرعىدا پروديۋسەردىڭ قىسقارتقانى بولۋى كەرەك. شىندىعىندا كايى تايپاسى ءبىر ەل بولارلىق 2000 وتباسىنان قۇرالعان دەگەن دەرەك بار. جالپى، بۇل سەريالدىڭ تاريحي نەگىزىن بۇزبايدى دەپ ويلايمىن.

بۇل سەريال كەزىندە كەڭەستىك يدەولوگيا اسەرىمەن باسقاشا تانىعان وعىز تۇرىكتەرىنىڭ (قازىرگى تۇركيا تۇرىكتەرىنىڭ) تاريحىن قايتا تانۋعا جانە بىزدەردىڭ تۋىس حالىق ەكەندىگىمىزدى كورسەتۋگە تاپتىرماس قۇرال دەپ ويلايمىن. ءبىز تۇركى بىرلىگى، تۇران بىرلىگى سياقتى كەزىندە الاش ازاماتتارىنىڭ قوزعاپ كەتكەن ويلارىن دا ىسكە اسىرۋعا اتسالىسۋىمىز كەرەك. كەشەگى كەڭەستىك «ءبول دە بيلە.. .» ساياساتى ناتيجەسىندە ءوزىمىز جات قىلىپ العان اعايىندارىمىزدى جاقىننان تانىپ، تۇركى الەمىنىڭ بىرلىگىن تاريح، مادەنيەت، ءتىل جانە ت. ب. سالالاردا دالەلدەگەن عالىمدارىمىزدىڭ ەڭبەگىن وسىنداي سەريالدار، فيلمدەر ارقىلى دارىپتەۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن» دەپ جاۋاپ قايىردى.

سونىمەن، ەرتۇعرىل تۋرالى پىكىرلەر وسىعان سايادى. قالاي دەسەك تە، فيلم وعىز تۇرىكتەرىنىڭ بەينەسى ارقىلى تۇركى رۋحىن كوتەرەتىندىگىنە سەنىم مول.

گۇلزينا بەكتاس

«ايقىن» گازەتى. 2016 - جىل




سوڭعى جاڭالىقتار