يسكاندەريا كىتاپحاناسىن كىم، قاشان ورتەگەن؟

حاليفا ءامىر يسكاندەريانى باسىپ العاننان كەيىن دۇنيەدەگى ەڭ باي كىتاپحانا يسكاندەريا كىتاپحاناسىن:

«ەگەر، بۇل كىتاپحاناداعى كىتاپتار ىشىندە قۇراندا جازىلعان نارسەلەر جازىلعان بولسا، وندا بۇلاردىڭ باسى ارتىق بولعانى، ەگەر دە بۇل كىتاپتاردىڭ ىشىندە قۇراندا جازىلماعان نارسەلەر جازىلعان بولسا، وندا زالالدى، سوندىقتان، بۇلاردى جويۋ كەرەك»، - دەپ ورتەپ جىبەرۋگە جارلىق بەرگەن دەسەدى. تاريح وقۋلىعىن جاساۋشىلار وسىدان سوڭ «مىنە، ءسويتىپ جاۋىز، جابايى مۇسىلماندار تاراپىنان دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ باي عىلىم قازىناسى وپات بولدى» دەگەن ءسوزدى قوسىپ قويادى.

يسكاندەريا كىتاپحاناسىنىڭ مۇسىلماندار تاراپىنان ورتەلۋى جونىندەگى وسى حيكايا ورىستاردىڭ جانىنا مايداي جاعادى. ورىس مەكتەپتەرىندە وقىعان بىزگە - مۇسىلمان جاستارىنا - ىلعيدا وسى حيكايانى ايتىپ، جالىقتىرۋشى ەدى. «مۇسىلماندار - جابايىلار» . بۇل حيكايانىڭ مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ساناسىنا سىڭىرەتىن ۇعىم- تۇسىنىگى، مىنە، وسىنداي. ەشبىر اسىرەلەۋسىز ايتساق، «يسكاندەريا كىتاپحاناسىنىڭ ورتەلۋى» كونە رەسەيدىڭ مۇسىلماندىققا قارسى باعىتتالعان ساياساتىنا قىزمەت ەتەتىن نەگىزدەردىڭ ءبىرى بولاتىن.

ميسسيونەر وستروۋموۆ، «نادان جابايى مۇسىلمان ءامىرىنىڭ قىلمىسىن» ەشقاشان اينالىپ وتپەۋشى ەدى. ورىس باسپا سوزدەرى قازىر دە وسى «فاكتىنى» بىزگە قارسى جۇمساعاندى قاتتى ۇناتادى. 1923 نە 1924 -جىلدارى بولسا كەرەك (انىق ەسىمدە قالماپتى) بولشيەۆيكتەر دە مۇسىلمانداردىڭ جابايىلىعىن كورسەتۋ ماقساتىمەن ۋفادا اشىلعان مۇسىلمان ءدىندارلارىنىڭ قۇرىلتايىندا حاليفا امىرگە، جالپى، مۇسىلمان الەمىنە قارسى باعىتتالعان وسى كونە ەرتەگىنى قۇرىلتاي قاۋلىسىنا كۇشپەن ەنگىزدى.

ەندى، مىنە، سول ەرتەگىنى ءبىز تاشكەنتتە شىعاتىن «پراۆدا ۆوستوكانىڭ» وتكەن جىلى قازان ايىنداعى 30-سانىنان تاعى وقىپ وتىرمىز. بۇل رەتتە ماسكەۋ بولشيەۆيكتەرى يسكاندەريا كىتاپحاناسىنىڭ حاليفا ءامىر تاراپىنان ورتەلگەنىن ايتا وتىرىپ، يران، تۇركيا جانە اۋعانستان حالىقتارىن نادان، جابايى ەتىپ كورسەتۋدى ماقسات ەتىپتى. وسى گازەت ودان ءارى: «تۇركيادا (يراندا دا، اۋعانستاندا دا) مەككە جانە مەدينە ءدىن عۇلامالارىنىڭ وسىدان مىڭ جىل بۇرىن تالقىلانعان تاقىرىپتارىن ءالى قاۋزاپ جۇرگەن گازەتتەر بار...»، - دەپ جازادى. بول¬شيەۆيكتەردىڭ پىكىرىنشە، تۇرىكتەردىڭ وسىنشاما مەشەۋلىگىنىڭ سەبەبى، «يسكاندەريا كىتاپحاناسىن ورتەتكەن»، ءسويتىپ تۇرىكتەردىڭ ءدىن قۇمارلىعىن اناعۇرلىم كۇشەيتىپ جىبەرگەن حاليفا ءامىردى ۇلگى تۇتقاندىعىنان كورىنەدى.

بۇعان تۇركيالىق باۋىرلارىمىزدىڭ جاۋاپ بەرۋ، بەرمەۋى، جاۋاپ بەرسە - قالاي بەرەرى بىزگە بەيماعلۇم. ال، ءبىز ءوز تاراپىمىزدان بىلاي دەگەن بولار ەدىك: «يسكاندەريا كىتاپحاناسىن حاليفا ءامىردىڭ ورتەگەندىگى تۋرالى حيكايا بۇكىلدەي جالعان. «تاڭ» گازەتىنىڭ 1923 - جىلعى 30 - ناۋرىزداعى سانىندا جاريالانعان فرانسيا عىلىم اكادەمياسىنىڭ راپورتىندا («Асаdemіе des іnscrіptіons et belles-Lettres») ايتىلعاندارعا قاراعاندا، بۇل وقيعا (يسكاندەريا كىتاپحاناسىنىڭ حاليفا ءامىر جارلىعىمەن ورتەلگەنى) العاشقى ءداۋىر تاريحشىلارىنا بەيماعلۇم. ول تەك 12 - عاسىردىڭ ورتاسىندا عانا پايدا بولعان» . ودان بۇرىنعى بۇلاقتاردا كەزدەسپەيتىن سەبەبى دە سوندىقتان.

ەندەشە، يسكاندەريا كىتاپحاناسىن كىم، قاشان ورتەگەن؟ ورىس تىلىندەگى بروكحاۋز- ەفرون سوزدىگىندە بىلاي دەلىنگەن. (1891): «... يسكاندەريا كىتاپحاناسىنىڭ بۇكىل ريم، گرەك، ءۇندى جانە مىسىر ادەبيەتىن ساقتاعان ەڭ ۇلكەن بولىگى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىن 48-47 -جىلداردا يۋلي سەزار مەن مىسىرلىقتار اراسىنداعى سۇراپىل سوعىس كەزىندە ورتەنىپ كەتكەن...

كىتاپحانانىڭ ەكىنشى ءبولىمى، ياعني، پتولومەي زامانىندا جيناقتالعان شاعىن كىتاپحانا فەودوسيا داۋىرىنە دەيىن ساقتالعان. ونى باسقارىپ تۇرعان سەرافيم ەرتەدەگى مىسىرلىق المانداردىڭ ءبىرىنىڭ عيبادات ەتۋىنە كەكتەنىپ، پاتريارح تەوفيددىڭ ۇگىتتەۋىمەن سەرپيون ماحاللاسىنا شابۋىل جاساعان جاۋىز حريستياندار جاعىنان ورتەلگەن بولاتىن (341 ج. ) « سونىمەن، اتاقتى عىلىم قازىناسى ءامىر اسكەرلەرىنىڭ شابۋىلىنان ەمەس (642 ج.)، حريستيانداردىڭ شابۋىلىنان ويراندالعان.

كورىپ وتىرسىزدار، يسكاندەريا كىتاپحاناسى، يسكاندەريا قالاسىن ارابتار الۋدان 301 جىل بۇرىن، «پاتريارح تەوفيل باستاعان حريستياندار قولىمەن ورتەلگەنى تۋرالى اڭىز 12 - عاسىردىڭ ورتالارىندا تۋىلدى» دەگەنىن ەسكە الىڭىز. ول كەزدە قانداي وقيعالار بولعان ەدى؟ 11-12 - عاسىرلاردا باتىستاعى حريستيانداردىڭ شىعىستاعى يسلامعا قارسى كرەست جورىقتارى بولعانىن ورتا مەكتەپتەن وتكەن كەز كەلگەن ادامنىڭ بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. 12 - عاسىردىڭ ورتاسى، ەكىنشى كرەست جورىعىنىڭ سوڭى مەن ءۇشىنشى كرەست جورىعىنىڭ اراسىنا تۋرا كەلەدى.

ەكىنشى كرەست جورىعىندا حريستياندىق ەۋروپا ساتسىزدىككە ۇشىرادى. شابۋىل جاساۋشىلار داماسكىنى قورشاپ الۋىن العانىمەن، جەڭىلىسكە تاپ بولىپ، كەرى شەگىنۋگە ءماجبۇر بولعان ەدى. مىنە، سول كەزدە حريستيانداردىڭ مۇسىلماندارعا قارسى وشپەندىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىمەن «يسكاندەريا كىتاپحاناسىنىڭ ءامىر تاراپىنان ورتەلۋى» تۋرالى جالعان اڭىزدى ويدان شىعارىپ تاراتۋ قاجەتتىلىگى تۋعان بولسا كەرەك.

ءوز كەزەگىندە زامانداستارىنان «فاروق» دەگەن جاناما ات العان حاليفا ءامىردىڭ بەدەلى ءبىزدىڭ قورعاۋىمىزعا ءزارۋ ەمەس. ءبىز مۇنداي ەرتەگىنى تەرىسكە شىعارا وتىرىپ، ورىستاردىڭ ونى قازىر دە سونداي ارام ماقساتتا قولدانىپ جۇرگەنىنە نارازىلىق بىلدىرەمىز.

وسى ەرتەگىگە بايلانىستى، مەنىڭ ەسىمدە مىناداي ەكى وقيعا ساقتالعان. ونىڭ ءبىرىنشىسى 1911 - جىلى بولعان ەدى. تاشكەنتتەگى ءبىر شاعىن ماجىلىستە اتىشۋلى وستروۋموۆ مۇسىلماندار حاقىندا اڭگىمە ايتا وتىرىپ، ءسوز اراسىندا «يسكاندەريا كىتاپحاناسىنىڭ ارابتار تاراپىنان ورتەلگەنى» تۋرالى الگى اڭىزدى، تاعى، تىلگە تيەك ەتكەن بولاتىن. ال، ونىڭ شىن مانىندە كىم جاعىنان ورتەلگەنىن مەن بروكحاۋز- ەفرون سوزدىگىنەن وقىپ العانمىن. مەن وسىنى ايتقانىمدا وستروۋموۆ: «سوزدىكتى قۇراستىرۋشىلار ويىنا كەلگەنىن جازا بەرسىن. ال، ءبىز يسكاندەريا كىتاپحاناسىن مۇسىلماندار ورتەگەنى تۋرالى اڭىزدى جالعاستىرا بەرەمىز»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى.

ەكىنشى وقيعا ەميگراتسيادا جۇرگەنىمدە بولدى. «پوسلەدنيە نوۆوستي» گازەتىنىڭ 1923 - جىلعى 10 - ناۋرىز سانىنداعى باس ماقالا، وسى ەرتەگىنى قايتا ءبىر جاڭعىرتىپ وتكەن. وسىعان وراي، مەن الگى سوزدىكتەن ءۇزىندى كەلتىرە وتىرىپ، گازەت رەداكسياسىنا ءبىر حات جازىپ جىبەردىم. گازەت مەنىڭ حاتىمدى جاريالادى. سونىمەن قاتار، رەداكسيا تاراپىنان حاتقا قوسا ءبىر شاعىن تۇسىنىكتەمە بەرىپتى. وندا بىلاي دەلىنگەن: «مۇستافا شوقاي ۇلىنىڭ بۇلاي ايتۋعا قاقىسى بار... ءسوز بولىپ جۇرگەن اڭىزدى ءبىز تەك ءوز پىكىرىمىزدى بەينەلەپ ايتقان كەزدە، ءبىر سيمۆول رەتىندە پايدالانىپ ەدىك. تۇرانشىلداردىڭ وتانشىلدىق سەزىمىنە تيەرىن ويلاماپپىز» («پوسلەدنيە نوۆوستي» گازەتىنىڭ 1923 -جىلعى 15 - ناۋرىزداعى سانىندا) .

حاليفا ءامىر قايدا؟ - تۇرانشىلدار قايدا! ورىستىڭ ەڭ ءىرى ساياسي قايراتكەرى جانە ەڭ ءىرى تاريحشىلارىنىڭ ءبىرى ميليۋكوۆ وسىلاي جازىپ وتىرسا، وعان امال بار ما؟ وسىدان سوڭ ورىس بولشيەۆيكتەردىڭ ناداندىعىنا ءسوز شىعىنداۋدىڭ ءوزى ارتىق...

بولشيەۆيكتەر «تۇرىك گازەتتەرىنىڭ ءدىني كورسوقىرلىعىن» قايدان كورگەنىن ايتا الار ما ەكەن؟

مۇستافا شوقاي

1933 ج. № 39