سىزدىق سۇلتان كەنەسارى ۇلىنىڭ تاشكەندى قورعاۋى

ءالىمقۇل مولدا قازاعا ۇشىراعاننان كەيىن قوقان اسكەرى قوجىراپ، ءبىر بولىگى قوقانعا قايتىپ كەتتى، قالعاندارىنىڭ اتتارى مەن كيىمدەرىن تاشكەندىكتەر توناپ الدى. بۇل كەزدە تاشكەندىكتەر مەن قوقاندىقتار تەك ءبىرىن ءبىرى توناپ، ءارقايسىسى قولىنا تۇسكەنىن ولجالاۋمەن بولدى.

بۇل جاعداي كورگەننەن كەيىن سىزدىق سۇلتان ءوز جىگىتتەرىن، جاقىن كورگەن دوس- جار ادامدارىن - كىشىكتىڭ بالاسى ارىسلانبەك سۇلتان مەن جالايىر بەكباۋ داتقانى جيناپ الىپ، قالا داربازالارىنا باردى. داربازالاردىڭ ءبارى دە اشىق، كۇزەتشىلەر قاشىپ كەتكەن. ونى بىلمەگەن چەرنيايەۆ قالانى الىستان اتقىلىپ جاتقان. سىزدىق سۇلتان تاشكەندى ون ەكى قاقپاسىنىڭ ءبارىن دە (تاشكەننىڭ قاقپالارىنىڭ اتتارى: بەساعاش، قويماس، يۋلدارىس، قوقان، قاشعار، لابزاق، قاراساراي، ساعدات، جەعاتاي، كۋكچي، سامارقان، كامەلان اتايدى) توپىراقپەن كومدىرىپ، ءارقايسىسىنا ءوز ادامدارىنان كۇزەت قويدى. كەشكە قاراي ول ءالىمقۇل مولدانىڭ ورداسىنا قايتىپ ورالدى. چەرنيايەۆ تا تۇنەيتىن جەرىنە قايتقان ەدى.

بۇدان كەيىن تاشكەن حالقىنىڭ جينالىسى بولىپ، وندا باس قازى مودا ساليبەك احۋند، حاكيم قوجا جانە باسقا دا باسشى، بەدەلدى ادامدار سىزدىق سۇلتاندى ءالىمقۇل مولدانىڭ ورنىنا ءامير لاشكار ەتىپ سايلاپ، قوقان حاندىعى مەن قازىناسىن ونىڭ قاراماعىنا بەردى (ءالىمقۇلدىڭ قاتتى باقىلاۋىندا بولعان قوقان حانى سۇلتان سەيىت بۇل كۇندەرى تاشكەندە ەدى، ەندى ءالىمقۇلدىڭ ورنىنا سىزدىق حان قامقورشىسى بولعان). سودان كەيىن سىزدىق سۇلتان ءۇش كۇننىڭ ىشىندە قىزمەت ورنىنداعى ادامداردىڭ بارلىعىن دا اۋىستىرىپ، ءار جەرگە دە قولىنان ءىس كەلەر دەگەن ادامداردى قويدى. قوقان جىگىتتەرىن قايتا جيناپ، ولاردىڭ تونالعان اتتارى مەن كيىمدەرىن قايتارتتى، ءسويتىپ بارلىق اسكەردى سوعىسا الاتىن حالگە كەلتىردى.

ءتورتىنشى كۇنى گەنەرال چەرنيايەۆ ءالىمقۇل مولدانىڭ قازا بولعانىن، قوقان اسكەرىنىڭ قاشىپ كەتكەنىن ەستىگەننەن كەيىن تاشكەننىڭ داربازالارىنا جاقىنداپ كەلىپ، زەڭبىرەكپەن دە، مىلتىقپەن دە اتقىزا باستادى. ءۇش كۇن بويى ول قالانى الۋعا بار كۇشىن سالىپ، كۇندە ەرتەدەن كەشكە دەيىن دامىلسىز مىلتىق، زەڭبىرەك اتۋمەن قاتار بارلىق داربازالارعا ورشەلەنە شابۋىل جاسادى. تاقي بولماعان سوڭ چەرنيايەۆ گەنەرال قاسىنداعىلاردان:

«ءالىمقۇل مولدا ءولدى عوي، ەندى كىم وسىنشا ەرلىكپەن سوعىسىپ جاتىر؟» دەپ سۇراعاندا، ولار: «ءالىمقۇل مولدانىڭ ورنىنا باس اسكەرباسى بولىپ سۇلتان سىزدىق تاعايىندالعان، قازىر سول سوعىسىپ جاتىر» دەيدى. سوندا گەنەرال: «بۇل ادام دا ءسىرا ءالىمقۇل مولدادان كەم تۇسپەيتىن بولعانى عوي» دەپتى.

ءبىر جەتى وتكەننەن كەيىن ۇرىس قايتا باستالىپ، بۇرىنعى قالپىمەن ءجۇرىپ جاتتى، كۇن قۇرعاتپاي جۇرگەن سوعىس قىرىق كۇنگە سوزىلدى. سىزدىق سۇلتان ەرتەدەن كەشكە دەيىن جاۋدى زەڭبىرەكپەن دە، مىلتىقپەن دە اتقىلاپ، تۇندە، تاڭ اتقاننان كەيىن دە داربازالاردىڭ ءبارىن دە ءوزى ارالاپ ساقتىق ەتتى. سىزدىقتىڭ بۇل ءىسىن كورگەن قوقاننان كەلگەن اسكەردىڭ باسشىلارى ءوزارا اقىلداسىپ: «ورىستار قالانى الا المايتىن شىعار، ال ولار كەتسە، مىنا قازاق تورەسى تاشكەن مەن قوقاندى ءوزى بيلەپ، ءبىز دالادا قالامىز عوي» دەپ، اقىرى سىزدىقتى ولتىرۋگە ءسوز بايلاسادى. مۇنى ءبىلىپ قالعان تاشكەندىكتەر وزدەرىنىڭ بارلىق باسشى ادامدارىمەن سىزدىققا كەلىپ:

«بۇل قوقاندىقتار وپاسىز حالىق! وزدەرىنىڭ حاندارىن ءولتىرىپ جامان ۇيرەنگەن بۇلار سول ءىستى بىزگە دە ىستەگىسى كەلەدى. بىزگە سول قوقاندىقتاردى ۇستاپ الىپ ولتىرۋگە رۇقسات ەت» دەيدى، ءبىراق سىزدىق سۇلتان ولاردىڭ بۇل ايتقاندارىن ماقۇل كورمەيدى. «جاۋ جاعادان الىپ تۇرعاندا، باقتالاستىق ەتىپ ءوزارا قىرىلىسۋىمىزعا بولمايدى. ونىڭ بەر جاعىندا قوقاندىقتار اشىقتان- اشىق جاۋ بولىپ شىققان جوق قوي» دەدى.

ءبىراق سىزدىق سۇلتاننىڭ كوڭىلىنە كۇدىك كىرىپ قالعان ەدى. سودان كەيىن ول باسقا ءبىر امال ويلاپ تاپتى. تاشكەندىكتەردىڭ باسشى ادامدارىنىڭ ءبارىن جيناپ ولارعا: «قوقاندىقتاردىڭ ىشتەي جاۋ ەكەنىن بىلدىك. ءبىزدى مىقتى جاۋ - ورىس اسكەرى قاماپ جاتقانى مىناۋ. وسى قيىن جاعدايدان شىعۋ ءۇشىن بۇحار ءامىرىنىڭ قولاستىنا كىرىپ، ودان كومەك سۇرايىق» دەدى. جينالعانداردىڭ ءبارى دە وسى اقىلدى ماقۇل كوردى.

سودان كەيىن سىزدىق بۇحارانىڭ ءامىرى ءابۇلمۇزاففار حانعا تارتۋ تارالعىلارىمەن ەلشى جىبەردى، وعان تاشكەننىڭ لاۋازىم يەسى ادامدارىنان باس قازى حاكيم قوجا، يشان ءابىلقاسىمحان، گۋسفەندۋز ماعزۇم، قازاقتاردان شانىشقىلى رۋىنان مولدا كوشەك داتقا، دۋلات رۋىنان ءتورتباي داتقا جانە باسقالار كىردى. بۇحارانىڭ ءامىرى بۇلاردىڭ تىلەگىن قابىل الىپ، باسقارۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ تايشىبەك دەگەن توقساباسىن، قاسىنا بەس جىگىت قوسىپ جىبەردى. توقسابا كەلگەننەن كەيىن سىزدىق تاشكەندى باسقارۋدى وعان تاپسىرىپ، وردانى تاستاپ شىقتى.

سىزدىق سۇلتان ورنىنان تۇسكەننەن كەيىن داربازالاردى كۇزەتۋ، باسقا دا اسكەري ءتارتىپ بوساڭسىپ، سوعىس ارەكەتتەرى دە كۇننەن كۇنگە ازايىپ، اقىرى تايشىبەك توقسابا كەلگەننەن كەيىن كوپ ۇزاماي- اق چەرنيايەۆ تاڭ الدىندا شابۋىل جاساپ، كەمەلان داربازاسى ارقىلى كىرىپ تاشكەندى الدى.

(ماقالا 1889 - جىلى سىرداريا وب. ساناق كوميتەتىنىڭ قولداۋىمەن س. ي. ليحتين تيپو- ليتوگرافياسىندا جارىق كورگەن «كەنەسارى جانە سىزدىق سۇلتان» اتتى جازبادان الىندى).

دايىنداعان رۇستەم نۇركەن