ەسىمى دۇنيە جۇزىنە ايگىلى قازاق عالىمنىڭ وسيەتى

فيزيكا- ماتەمەماتيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى (1978). م. ۆ. لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن (1969). پروفەسسور وتەلبايەۆ ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيالىق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت جانىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى فيليالى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى. 70-تەن عىلىم كانديداتتارىنا، 11-دەن استام عىلىم دوكتورلارىنا جەتەكشىلىك ەتكەن.

***

جاستار پاتريوت بولسا دەيمىن، قازاقشىل، نامىسشىل بولسا ەكەن. مەنى ءبارى عالىم دەپ سىيلاپ جاتىر. ال مەن ءۇشىن عالىمدىعىمنان بۇرىن اتا ءداستۇرىم ماڭىزدى. اتا- بابام ارۋاعىن سىيلاماسام، مىڭداعان جىل ءومىر سۇرگەن انا تىلىمدە سويلەمەسەم، اتا سالتىمدى ساقتاماسام، مەن ەشكىم ەمەسپىن.

***

مەن سىزگە جاقسى ماتەماتيكتەردىڭ ۇلەسى شەتەلدەن كوشىپ كەلىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ ەسەبىنەن تولىعىپ وتىرعانىن ايتايىن. سەبەبى ولار ورىسشا بىلمەگەندىكتەن، جوعارى جالاقى تولەنەتىن جەرگە جۇمىسقا تۇرا الماعاندىقتان، عىلىمعا كەلىپ جاتىر. 20-30 جىلدان سوڭ كورنەكتى عالىمداردىڭ كوپشىلىگى سولاردان شىعۋى مۇمكىن. ال جەرگىلىكتى قازاقتاردان، ورىس ءتىلدى قازاقتاردىڭ اراسىندا ەندىگارى ماتەماتيكا سالاسىندا عالىمدار شىعا قويمايدى- اۋ.

***

ماعان ءبىرىنشى كەزەكتە، قازاقتىڭ قازاق بولعانى كەرەك. مەنىڭ عالىمدىعىم دا، پروفەسسورلىعىم دا قازاقتىعىمنان ساداعا. الدىمەن قازاقپىن، مۇسىلمانمىن، سودان كەيىن عالىممىن. حالقىمنىڭ، اكەمنىڭ، انامنىڭ ار- نامىسىن اياقاستى قىلسام، ادامدىعىمنان نە پايدا، نە قايىر؟!

***

ءوزىمنىڭ انا ءتىلىم، مەملەكەتتىك مارتەبەسى بار ءتىلىمىز عوي. شاكىرتتەرىم دە ديسسەرتاتسيالىق جۇمىستارىن قازاق جانە اعىلشىن تىلدەرىندە جازادى. سەبەبى جاس عالىم اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋى ءتيىس. قازاق ءتىلى وعان قالايدا كەرەك. ال قازاق تىلىندە جازدىرۋ سەبەبىم، بولاشاقتا قازاقتار ءوز دەگەنىنە جەتەدى. قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل دەڭگەيىندەگى دارەجەسىنە جەتكىزەدى. سوندىقتان قازاق تىلىندە دە جازۋدى تالاپ ەتەمىن. ال ەگەر مەن شاكىرتىمە ورىسشا جازا بەر دەسەم، قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا كۇمانمەن قاراسام، شاكىرتىمە قاستىق ىستەگەن بولامىن.

***

مەن 1 ميلليون دوللاردىڭ تاڭعالارلىق دۇنيە جاساۋعا جۇمسالعانىن قالايمىن. ال وتباسىما مەنىڭ جالاقىم دا جەتەدى. بالا كەزىمدە الەمدى ارالاۋدى ارمانداۋشى ەدىم، ەندى جاس كەلگەن سوڭ ەشقايدا شىققىم كەلمەيدى. تەك قىرعىزستانعا بارار ەم، وندا تۋىستارىم بار عوي.

***

حالىق قاشاندا ءتارتىپتى، تازالىقتى باعالايدى. ءبىراق قاي زاماندا دا پاراقورلار مەن مانساپقۇمارلار بولعان، بولا بەرەدى. ولاردىڭ شەكتەن تىس كوبەيۋى قاۋىپتى - مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ قۇلاۋىنا الىپ كەلەدى. مۇنى قىتاي تاريحىنان دا كورۋگە بولادى. ءبىر ديناستيا بيلىككە كەلەدى، 100-200 جىلدان كەيىن ول بيلىك جۇيەسى دە جەمقورلىقتىڭ سالدارىنان قۇلايدى، ونىڭ ورنىنا بيلىككە باسقا ديناستيا كەلەدى. ول ديناستيا دا الدىڭعى ديناستيانىڭ كەبىن كيەدى. سەبەبى جەمقورلىق جايلاعان مەملەكەت باسقارۋعا كونبەيدى. ءبىزدىڭ ەلدە ادال عالىمدار بار، ولار 200-دەي عانا. ال 3000 ادامنىڭ عىلىم دوكتورى دەگەن اتاعى بار. ال وسى 200 عالىم سول 3 مىڭمەن قالاي كۇرەسەمىز؟ ولار ءبىزدى تۇنشىقتىرىپ جىبەرەدى عوي. بۇل جەردە تەك تابيعي سۇرىپتاۋعا عانا يەك ارتامىز، سەبەبى ۋاقىت وتە كەلە، ناعىز عىلىممەن اينالىساتىندار عىلىمدا قالادى دا، ال عالىمسىماقتار عىلىمنان كەتەدى، ءسويتىپ، ولاردىڭ قاتارى سيرەي بەرەدى. سول سياقتى جەمقورلار دا ءبىر- ءبىرىن جەپ، توناپ، ەڭ سوڭىندا كۇشتى جەمقورلار توبى جەڭىسكە جەتەدى. ءبىراق سول توپتىڭ ءوزى حالىققا ارقا سۇيەۋگە ءماجبۇر بولادى.

***

بىلەسىز بە، مەن وسى عىلىمنىڭ دامۋىنان قاتتى قورقامىن. سەبەبى عالىمدار اتوم بومباسىن ويلاپ تاپتى، ال ول ساياساتكەرلەر قولىنا تۇسكەن سوڭ نە بولدى؟ ەندى ولاردى توقتاتار كۇش جوق. قازىرگى عىلىمدا اشىلىپ جاتقان ءتۇرلى جاڭالىقتارعا قۋانعاننان بۇرىن قورقاتىن ادەت تاپتىم. مىسالى، بيولوگيا سالاسىندا جانتۇرشىگەرلىك جاڭالىقتار اشىلۋدا. ول جاڭالىقتار بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقتاردى ساقتاسا عانا پايدالى. ال ول زاڭدىلىقتى اينالىپ وتسە، ادامزاتقا وراسان زور قاۋىپ توندىرەدى. مىسالى، ادامدى انانىڭ قۇرساعىنان باسقا جەردە ءوسىرىپ شىعارۋ. پيعىلى تەرىس جاندار جەر استىنان جابىق زەرتحانا اشىپ، ادامدى قولدان جاساپ جاتسا نە بولادى؟ بۇل قۇلدىققا الىپ كەلەدى عوي.

***

ەشكىم قۇدايدىڭ بار- جوعىن دالەلدەي المايدى، ءبىراق ءبىزدى جاراتقان ءبىر تىلسىم كۇشتىڭ، يەمىزدىڭ باسقارىپ وتىراتىنىن سەزەمىز، ءوزىم قۇدايعا سەنەمىن، مەن كۇردەلى ەسەپتى شەشتىم، كەيىن ويلاپ وتىرسام، وسى ەسەپتى مەن ەمەس، مەنى جەتەلەپ وتىرعان ءبىر تىلسىم كۇش شەشكەن سياقتى.

***

كوپ ادام گۋمانيتارلىق عىلىمنان گورى، ناقتى عىلىمداردى دامىتۋ كەرەك دەگەن پىكىر ايتىپ ءجۇر. مەن بۇل پىكىرگە تۇبەگەيلى قارسىمىن. سەبەبى بالالارعا پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ ءۇشىن تاريح عىلىمى، ءسوز جوق، كەرەك. ءتىپتى تاريحقا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ قاجەت. ال ءتىل بولماسا، ۇلتتىڭ جويىلاتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. سىزبەنەن سويلەسىپ وتىرعانىمىزدىڭ ءوزى ءتىلىمىزدىڭ ارقاسى ەمەس پە، ءتىلسىز ادام مايمىل، ال مايمىلعا ماتەماتيكانىڭ نە كەرەگى بار؟ مەنىڭشە، گۋمانيتارلىق عىلىمداردى دا، ناقتى عىلىمداردى دا قاتار دامىتۋ قاجەت. تەك دۇرىس باعىتپەن...

گۋمانيتارلىق عىلىمداردىڭ دا، ماتەماتيكانىڭ دا بولاشاعى بار ءبىزدىڭ ەلدە. ال تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ بولاشاعى كۇڭگىرتتەۋ سياقتى. بۇل سالانى دامىتۋدىڭ دا قاجەتى جوق. سەبەبى بۇل سالادا ءبىر جاڭالىق ويلاپ تاپساڭىز، ول سول كۇنى- اق ءجۇز جەردە تابىلىپ قويعان بولىپ شىعادى. سوسىن ول جاڭالىققا اقشاسى بارلار عانا يەلىك ەتەدى. سوندىقتان دا ناقتى عىلىمداردا دامىپ جاتقان سالانى عانا دامىتۋ كەرەك. ال قالعاندارىن شەتەلدەن ساتىپ الىپ، پايدالانۋعا بولادى.

***

راس، كوپ ادام بالاسىنىڭ دانىشپان بولعانىن نەمەسە بولاشاقتا باسشىلىق قىزمەتتە وتىرعانىن قالايدى، بۇل بالانى باقىتسىزدىققا دۋشار ەتەدى. ەڭ باستىسى، بالانى ادال، ءتارتىپتى بولۋعا ۇيرەتۋ كەرەك، قالعانىن اقىلدى بالا ءوزى- اق جۇزەگە اسىرادى.

***

جالپى، مەنىڭ پرينتسيبىم - ءبىر تەڭگە پايدا بولسا دا، قازاقستانعا كەلگەنىن قالايمىن. ونداي ەڭبەكپەن كەلگەن اقشانىڭ ءبىزدىڭ ەلگە ەمەس، وزگە ەلدىڭ قاجەتىنە جاراۋىن كۇنا دەپ تۇسىنەمىن. سوندىقتان ەسەپتىڭ دۇرىستىعى انىقتالعان سوڭ اقشانى ءسوز جوق الامىن.

**

مۇقتارباي وتەلبايەۆ (1942 -جىلى تۋىلعان، قورداي اۋدانى قاراكەمەر اۋىلى) - عالىم، قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەمياسى، قازاقستان ينجەنەريا عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى. فيزيكا- ماتەمەماتيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى (1978). م. ۆ. لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن (1969). «ماتەماتيكاداعى فۋنكتسيونالدىق اناليز جانە ونىڭ قولدانبالى عىلىمي سالاسى» بويىنشا اشقان جاڭالىقتارى ارقىلى ەسىمى دۇنيە جۇزىنە ايگىلى عالىم.

پروفەسسور وتەلبايەۆ ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيالىق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت جانىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى فيليالى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى. 70-تەن عىلىم كانديداتتارىنا، 11-دەن استام عىلىم دوكتورلارىنا جەتەكشىلىك ەتكەن.

مۇحاڭ - ايگىلى شتۋرم- ليۋۆيلل وپەراتورىنىڭ امبەباپ فورمۋلاسىنىڭ شەشىمىن تاۋىپ، الەمگە اتى جايىلعان ادام. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ماتەماتيكالىق كوپتەگەن تەڭدەۋلەردى وسى شتۋرم- ليۋۆيلل فورمۋلاسىمەن شەشەتىن بولسا، ءارى قاراي ەسەپ شىعارۋ وڭاي كورىنەدى. ال بۇل تەڭدەۋدى الەمنىڭ تالاي عالىمدارى باستارىن قاتىرىپ شەشە الماي جۇرگەندە، ونىڭ ءتۇيىنىن ءوزىمىزدىڭ مۇحتارباي اعامىز تارقاتىپ، دۇنيە ءجۇزى عالىمدارىن ءتانتى ەتەدى.

سونىمەن قاتار اعامىز اتالمىش تەڭدەۋگە «q*- وتەلبايەۆ فۋنكسياسى» دەگەن فۋنكسيا ەنگىزەدى. مۇنى قازىر الەم عالىمدارى وسىلاي اعامىزدىڭ اتىمەن اتايدى. بۇل جايىندا ءازىربايجاندىق عالىم اليەۆتىڭ: «مۇحتارباي وسى ەسەپتەردى شەشتى دە، سپەكتورلىق تەوريانى مۇسىلمانداردىڭ تەورياسى بولعىزدى»، - دەگەنى بار.

ⅩⅩ عاسىردا الەم عالىمدارى جاۋابى جۇمباق دەگەن 3 مىڭعا جۋىق ەسەپتىڭ ءتىزىمىن جاسايدى. ونىڭ ىشىنەن 15- ءىن ەڭ كۇردەلى ەسەپ ساناتىنا جاتقىزادى. 2000 - جىلى ا ق ش- تىڭ كلەي اتىنداعى ماتەماتيكا زەرتتەۋ ينستيتۋتى «مىڭجىلدىق پروبلەمالار» ساناتىنداعى 7 ەسەپتى ىرىكتەپ الىپ، شەشىمىن تاپقان ادامعا 1 ميلليون دوللارلىق سىياقى تاعايىنداعان. بۇعان دەيىن ەسەپتىڭ ءبىرى - پۋانكارە گيپوتەزاسىن رەسەيلىك ماتەماتيك گريگوري پەرەلمان شەشكەن ەدى. ال وتانداسىمىز مۇحتارباي وتەلبايەۆ «ناۆە- ستوكس تەڭدەۋىنىڭ مىقتى شەشىمىنىڭ بولۋىن» ەسەپتەپ شىعاردى.