ءامىرحان بالقىبەك. اتەش ءۇشىنشى رەت شاقىرعاندا
ارا- تۇرا بۇل ۇلتتىق رۋحاني قۇلدىراۋىمىزدىڭ باسى دەگەن دە كورىپكەلدىك وي بوي كوتەرىپ قالادى.
ادەبيەتشىلەرىمىزدىڭ وسىلاي بار كىنانى حالىققا ارتا سالۋى «سەزىكتى بۇرىن سەكىرەر» ، «بەيمازا جەڭەدى، بەيشارا كونەدىنىڭ» كەرى ەمەس پە ەكەن؟
بالكىم، وقىرماننىڭ جوقتىعىنا جازۋشىمىزدىڭ ءوزى كىنالى بولار نەمەسە وقىرمان بار دا ونىڭ تالابىنا جاۋاپ بەرە الار كىتاپ جوق شىعار؟
زيالى قاۋىمنىڭ، ونىڭ ىشىندە ادەبيەتشىلەرىمىزدىڭ ۇلت بولاشاعى الدىنداعى جاۋاپسىزدىعىنا قاراپايىم حالىق قاشانعى كىنالى بولا بەرمەك؟
وسىنداي ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋ ارقىلى، ءبىز تومەندەگى ماقالادا ماسەلەنى كەرىسىنشە قاراستىردىق. بۇل جەردە جازۋشى وقىرمانعا ەمەس، وقىرمان جازۋشىعا سىن ايتادى.
«كيەلى حابارداعى» جازۋعا قاراعاندا الدەبىر كەشتەگى جيىندا يسا ءماسىح پەتر ساحاباعا: «تاڭعا دەيىن اتەش ءۇش رەت شاقىرادى، وعان دەيىن سەن مەنەن ءۇش رەت بەزىنىپ ۇلگەرەتىن بولاسىڭ»، دەپتى-مىس. سوندا ساحابا: «بۇلاي بولۋى ەش مۇمكىن ەمەس. سىزگە ءتاڭىر حابارى تۇسكەن العاشقى كۇندەرىڭىزدەن سەرىكپىن. تاڭىرگە، ءتاڭىرىنىڭ ۇلى سىزگە كامىل سەنەمىن. بۇل سەنىمىمنەن اجال الدىندا تۇرسام دا باس تارتا الماسپىن» دەپ جاۋاپ بەرگەن كورىنەدى. ودان كەيىنگى وقيعالار دامۋى بارىسىندا يسا ءماسىحتىڭ ايتقانى راسقا شىعىپ، پايعامبار باسىنا زۇلمات شاق تۋعاندا، پەتر ساحابانىڭ ءۇش رەت بەزىنىپ ۇلگەرەتىندىگى دە، تەك اتەش ءۇشىنشى رەت شاقىرعاننان سوڭ عانا ساناسى ويانىپ، سەنىمى قالپىنا كەلەتىندىگى دە، سوندا يسا ءماسىحتىڭ ايتقان كورىپكەلدىگى ەسىنە تۇسەتىندىگى دە سول الدە لۇقا، الدە جوھان جازعان «كيەلى حاباردا» تاعى دا تاپسىرلەنىپ باياندالعان-دى.
پايعامبار سوزىنە كۇپىرلىك جاساپ، كۇناعا باتقانىنا قورلانعان پەتر ساحابا سول ءسات شىداي الماي ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەرىپتى-مىس. كىم بىلەدى، رۋحى ىبىلىس تىلىنە ەرىپ، وسال تارتقاندىعىنا ىشى قان جىلاعان بولار. ءبىزدىڭ ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ قازىرگى حال- كۇيى پەتر ساحابانىڭ باس اياعى ءبىر تۇندە باسىنان كەشىرەتىن وسى سانا سەرگەلدەڭىنە ۇقسايتىن سىندى.
قۇدايدىڭ ءبىر اتى ار بولسا، ادەبيەت سول اردىڭ ءىسى. «ولەڭگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى» دەپ ۇلى اباي ايتقانىمەن، قۇدايدىڭ جەردەگى شارۋاسىمەن ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ اينالىسا بەرۋگە قۇقىسى جوق. ىشكى دايىندىعى، رۋحى دا جەتپەيدى. مۇحاممەد پايعامبار الدەبىر پوەزيا تۋرالى اڭگىمەسىندە «اقىن بولمىسى اللانىڭ قازىناسى» دەگەن ەكەن.
دەمەك، اقىننىڭ بۇكىل شىعارماشىلىعى، تىنىس-تىرشىلىگى كوكتەگى سول تىلسىم جاراتىلىستىڭ جەتەگىندە جۇرمەك. ونىڭ اۋزىنا «حان ەمەسسىڭ، قاسقىرسىڭ، قاس الباستى باسقىرسىڭ. دوستارىڭ كەلىپ تابالاپ، دۇشپانىڭ سەنى باسقا ۇرسىن» دەگەن بەت قاراتپاس ءسوزدى دە، «مەن وسىناۋ اسپاني قۇدىرەتىممەن، پايعامبارلىق ەتەمىن جەرگە تۇگەل» دەپ ايتقىزىپ، رۋحىن اسقاقتاتاتىن دا وسى قۇپيا قۇدىرەت. ءتىپتى قۇراننىڭ ءوزى كەرەمەت اق ولەڭ ۇلگىسىمەن جازىلعاندىعىن نەگە ۇمىتا بەرەمىز. مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءوزى دە ءومىر بويىنا اسىلزادا پوەزيانىڭ شىن جانكۇيەرى بولىپ وتكەن دەسەدى. اتتەڭ، بۇگىنگى مۇسىلمان قاۋىمى «قۇراننىڭ» مۇحاممەد ارقىلى كوكتەن تۇسۋىنە پوەزياعا قانشالىقتى قارىزدار ەكەندىكتەرىن ءبىر ءسات سەزىنسە عوي. ولار مۇحاممەد رۋحىنىڭ بيىك، جانىنىڭ تازا بولعاندىعىن عانا بىلەدى. ال وسى تازالىققا ول كىسى قالاي جەتتى، ول جاعىندا شارۋالارى جوق. جان قىسىلعاندا بوقتىق تۇرىندە بولسا دا شىندىق ايتىلادى دەگەندەي، وسى جاعىنا نازار اۋدارا الار ورەسى بولسا، مولداسى بار، باسقاسى بار بۇكىل مۇسىلمان اۋلەتى ناعىز ولەڭقۇمارلار اۋلەتى بولىپ شىعا كەلەر ەدى-اۋ. بۇل جاعىنان يسا ۇمبەتتەرى بىزدەن كوش ىلگەرى. ولار پوەزيا قادىرىن بىلمەسە دە، ءسوز قادىرىن جاقسى بىلەدى. ويتكەنى، يواننان قالعان «كيەلى حابار» «باسىندا ءسوز بولدى، ءسوز تاڭىرىدە بولدى، ءسوز ءتاڭىرىنىڭ ءوزى ەدى»، - دەپ باستالادى.
دەمەك، قۇدايدىڭ ءبىر اتى ار بولسا، ءبىر اتى ءسوز. ءبىر كەزدەرى «سوزبەن كۇندى توقتاتىپ، قامال بۇزعان» قۇدىرەت يەلەرى ەكى اياقتى پەندە بىزدىڭ ارامىزدا دا بولعان دەيدى ەسكى اڭىزدار. ءوزىمىز كەشەگى كۇنگە دەيىن مويىنداماي كەلگەن باقسىلار پوەزياسى وسىنداي تىلسىم كۇشكە يە. قالاي دەگەنمەن دە، باقسىلىقتىڭ پراكتيكاسىنا ۇڭىلەتىن بولساق، ءبىر كەزدەرى پوەزيا ادامنىڭ جانى عانا ەمەس، ءتانىن ەمدەۋگە دە، تۇرمىس- تىرشىلىگىنە قاراسۋعا دا قولىنان كەلگەنشە ات سالىسقاندىعىنىڭ كۋاسى بولامىز. ەندىگى جەردە پوەزيانى ترانستسەندەنتالدىق دەڭگەيدە تۇسىندىرۋدەن ونىڭ جەردەگى ناقتى جاعدايىنا قايتا ورالاتىن بولساق، وسىنداي رۋحاني مۇراعا يە اقىنداردى دا سوڭعى ۋاقىت ىبىلىس يەكتەي باستاعاندىعى اڭعارىلادى.
ساحابا پەتردى ءبىر تۇندە ءۇش رەت سۇرىندىرگەن ءىبىلىس اقىندارىمىزدى كۇنىگە وتىز ءۇش رەت سۇرىندىرەتىن سياقتى. وسىندايدا ەسىڭە وي الىبى بالزاكتىڭ «يدەيا فاكتىدان ءاردايىم جوعارى تۇرادى» دەگەن قاناتتى ءسوزى ەرىكسىز ورالادى. تازا پوەزيانىڭ، ونى جاسايتىن شابىتتىڭ قۇدىرەتپەن تىكەلەي بايلانىسى بار ەكەندىگى انىق، وعان مىسال كەلتىردىك. پوەزيا بولمىسى ترانستسەندەنتالدىق قاسيەتىندە پەندەۋي تۇسىنىكتەن قانشالىقتى جوعارى تۇرعانىمەن، توڭىرەگىندەگى كۇرەس- تارتىس، ودان ءوربيتىن ناقتى وقيعالار باسقاعا مەگزەيدى.
و باستاعى كوتەرەر تۋى اسپاني بولعانىمەن، پوەزيا جانە اقىن ساياساتتان، قوعامنىڭ ومىرىنەن، ورتانىڭ اسەرىنەن ەشقاشان بەيتاراپ قالا الماق ەمەس. «اقىن جانى كىرپياز، جاماندىققا توزە المايدى». كەشەگى كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ار-نامىسى ءۇشىن جەكپە- جەكتە اتىسىپ مەرت بولعان ەكى اقىن ءومىربايانىن ورىس ادەبيەتى وقۋلىعىنان جاتا-جاستانا وقىپ، جاتقا ايتىپ وستىك. ەكەۋىن دە قۇرتقان پاتشا مەن ونىڭ توعىشار شەنەۋنىكتەرى ەكەن. بەينەبىر ولاردان كەيىنگى اقىنداردىڭ ءبارىنىڭ ءومىرى ءساتتى اياقتالا بەرگەن سىندى. سويتسەك، كەڭەس وكىمەتى دە تىكەلەي اقىن رۋحى مەن سۇيەگىنىڭ ۇستىندە قۇرىلعان بولىپ شىقتى...
پوەزيانىڭ جاراتىلىسپەن تىكەلەي بايلانىسى بار ەكەنىن قۇلاققا سىڭىرۋمەن وتكەن الەكساندر بلوك سۋىق بولمەدە اشتىقتان بۇراتىلىپ جاتىپ قايتىس بولادى. ال، وسىدان ەكى اپتاداي ۋاقىت كەيىن ادامزاتتىڭ التىنشى سەزىمى ويانار ءساتتى اڭساۋمەن وتكەن نيكولاي گۋميلەۆ الدەبىر تۇرمەنىڭ اۋلاسىندا اتىلعان بولاتىن.
وبالى نە كەرەك، كۋا بولعاندار قورقاق ەسىنەن تانىپ، قايساردىڭ بۋىنى قالتىرايتىن وسى ساتتە اقىن ءوز جەندەتىنىڭ بەتىنە جىميا قاراپ تۇردى دەسەدى. اتتەڭ، دوستويەۆسكيگە بەرىلگەن كەشىرىم وعان دا جاسالسا، ءبىز بەن ءسىز نەبىر كەرەمەت رۋحاني دۇنيەلەردىڭ كۋاگەرى بولار ما ەدىك. ءبىر عاجابى، وسى ەكى اقىن دا وزدەرىن ءبىر كەزگى قىسىق كوز عۇنداردىڭ ۇرپاعىمىز دەپ ەسەپتەگەن. وسى ارادا نيكولاي گۋميلەۆتىڭ بالاسى لەۆ گۋميليەۆتىن تۇركى تاريحىن قالپىنا كەلتىرۋدەگى ىجداعاتتى، قاھارماندىق ەڭبەگىن ءبىر ءسات ەسكە الا كەتسەك جەتەر. ال جيىرماسىنشى عاسىردىڭ دون كيحوتى ۆەليمير حلەبنيكوۆ پودۆالدا جان تاپسىرعاندا، قاسىندا مىنا قايىرشى كەزبەگە نە بولدى دەپ اۋەستەنگەن جاس بالالار عانا بولعان كورىنەدى. ولەڭدى ەسەپ جۇيەسىنە سالۋ ارقىلى عالامنىڭ قۇپياسىن اشسام با دەگەن وسى اقىن ارمانىنىڭ قاسىندا ءبارىمىز الاسا تارتارىمىز انىق. ال كەڭەس وكىمەتىمەن كوڭىل قوسقىسى كەلگەن ۆ. ماياكوۆسكي اتىلىپ قالسا، سەرگەي ەسەنين موينىنا قىل ارقان سالدى. «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىمدە ۇلتان بولعانىم دۇرىس» دەپ وتانىنا ورالعان مارينا سۆەتايەۆا - بۇرىن- سوڭدى جەر بەتىندە وتكەن ايەلدەردىڭ رۋحى ەڭ ءورى، الدەبىر اقساۋساقتاردىڭ كۇنا مەن قىلمىس ءيىسى كۇڭىرسىگەن كىر- قوڭىن جۋىپ، تىرشىلىك ەتەدى. اقىر سوڭىندا تەمەكىگە تيىن- تەبەن تابا الماي مۇقتاجدىقتان قىسىلعان اقىن ايەل ءوز ءومىرىن ءوزى ۇزۋگە ءماجبۇر بولعان. شىركەۋ كەشەگى كۇندەرى عانا ايەل اقىننىڭ ءور رۋحىن ازالاپ، جانىن جايلاندىرۋعا رۇقسات بەردى. مىنە، سىزگە ايەل وبرازىنداعى نيككولو پاگانيني...
اتتەڭ، ءبىزدىڭ قازاقى تۇسىنىگىمىزگە ادامدى، ونىڭ جان- دۇنيەسىن زەرتتەۋدىڭ پسيحواناليزدىك ادىستەرى ءالى سىڭىسە قويعان جوق. بولماسا اتى دارداي تالاي ادەبيەتشى اعالارىمىزدىڭ سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن جان دۇنيەسىن جالاڭاشتاپ بەرۋگە بولار ەدى. ءبىراق بۇل جالاڭاشتاۋ «كىل قۇدايلاردىڭ ىشىندە قۇداي ەمەسى ءىنىسى» دەپ ءبىر اقىن اعامىزدىڭ اۋىلداسىنىڭ ادەبيەت پەن ادەبيەتشى جايلى قازاقى ءسابي تۇسىنىگىن ءزىلسىز اجۋالاعانىنداي بولىپ شىقپاس ەدى. ونىڭ ۇستىنە بىزدە شىعارماشىلىق ادام ءومىرىنىڭ بيوگرافياسىن پسيحولوگيالىق يىرىمدەرمەن جازۋ ىسپەتتى ادەبيەتتىڭ تانىمدىق ەڭ كەلەلى جانرلارىنىڭ ءبىرى دە ءالى كۇنگە ءوز دارەجەسىندە دامىماي كەلە جاتقاندىعى قولبايلاۋ...
اڭگىمەنى ورىس ادەبيەتى ومىرىنەن مىسال كەلتىرۋدەن باستاۋىمىزدىڭ ءارتۇرلى وبەكتيۆتى، سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرى بار. بۇل ءۇشىن ورىسشىل، باتىسشىل دەپ كىنالاۋ دۇرىس بولا قويماس. ويتكەنى، ونىڭ تاريحىندا پۋشكين، لەرمونتوۆتاي اقىنى، تولستوي، دوستويەۆسكي سىندى ۇلى جازۋشىلارى بولعان. ويتكەنى، بۇل ادەبيەت ورىس ۇلتىن الەم حالقىنا قازان توڭكەرىسىنە دەيىن تانىتىپ ۇلگەرگەن. ورىس اقىنى ايتقانداي، «پوەت ۆ روسسيي بولشە- چەم پوەت». ال ءبىزدىڭ ادەبيەت بۇل كەزدەرى اباي پوەزياسى قاجەت پە، قاجەت ەمەس پە دەگەن ءسابي ساۋال توڭىرەگىندە تالاسىپ جاتقان-دى. بۇل ايتىستىڭ اقىرى ماعجان، ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت... ەسىمدەرىن ساناپ جاتۋ ابەستىك بولار، جالپى ادەبيەت كيەسىن، پوەزيا قاسيەتىن ىبىلىس قارۋىنىڭ ۇڭعىسىنا بايلاپ بەرۋمەن اياقتالعانى بەلگىلى.
پەتر ساحابانى بىر تۇندە ءۇش رەت سۇرىندىرەتىن قاناتتى قۇس قازاق ادەبيەتىندە وسى كەزدە ءبىرىنشى رەت شاقىرعان- دى. ءبىز ونى بايقامادىق. م. اۋەزوۆ، ع. مۇسىرەپوۆتەر جاسىرىن رۋحاني مايدانعا كەتتى. قازاق ادەبيەتى ءۇشىن اۋەزوۆ شىعارماشىلىعى قانشالىقتى باعالى ەكەنى بەلگىلى، ءومىرىنىڭ سوڭىندا «تازالاۋدى اۆگييدىڭ ات قوراسىنان باستايىق» دەگەن ع. مۇسىرەپوۆ ءومىرىن پەتر ساحابانىڭ ومىرىمەن بايلانىستىرۋعا، رۋحاني پاراللەل جۇرگىزۋگە بولا ما؟ ابدەن بولادى. شىركەۋ جانە باي- ماناپتار يسا ىلىمىنىڭ قاعيدالارىن ءوز قاجەتتىلىكتەرىنە قالاي بۇرمالاسا، قازاق ادەبيەتىندەگى «جاڭا رۋحاني پاتريارحتار دا» وسى نارسەنى جاساعىسى كەلدى. ويتكەنى ولار ءۇشىن ادەبيەت كيەدەن جۇرداي كۇندەلىكتى كۇنكورىستىڭ قۇرالى عانا-تىن. ولار ءوز ىزباسارلارىن دا وسىنداي رۋحتا تاربيەلەدى. ادەبيەت اۋىلىنا تاريحي فيلوسوفياعا تىسى باتپايتىن، ءتاڭىرىنىڭ ءوزىن كوشەدە تىرى كەزدەستىرە قالسا تەپكىلەپ كەتەتىن ءدىلى دۇمبىلەز «دارىندار» قاپتاي باستادى. ولەڭ بىلاي تۇرسىن، پروزانىڭ ءوزىنىڭ وي جۇگىرتەر الاڭى تىم تارىلىپ كەتتى. بۇل كەزەڭدەگى قازاق پروزاسىنىڭ وقيعا ءوربىسى «ءبىر اعاش، ءبىر اي، ەكى ادام، تاعى ءبىراز ۋاقىت وتكەنسىن ءبىر اعاش، ءبىر اي، ءبىر ادام» توڭىرەگىندە نەمەسە پارتورگ پەن ديرەكتور تارتىسى اۋقىمىندا عانا بولاتىن دەسەك، قاتەلەسپەيتىن شىعارمىز. شىعارماشىلىق ىزدەنىس كۇرت قۇلدىراپ كەتتى. ارينە، بۇل شىعارماشىلىق ينتۋيتسياسىنا سۇيەنىپ، ادەبيەت باسقاشالاۋ بولۋى كەرەك- اۋ دەگەندەر تابىلمادى دەگەن ءسوز ەمەس. وندايلاردى اياقتان سىن شالسا، توبەدەن سوتسياليستىك يدەولوگيا توقپاقتادى. ەكى جاقتى مايدانعا شىداي الماي بۇلاردىڭ كوبىسى جۇرەكتەن كەتكەنى جاسىرىن ەمەس. ادەبيەت تەك وتكەندى جازۋ ەمەس، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بولاشاقتى بولجاۋدىڭ دا قۇرالى ەكەندىگى ۇمىتىلىپ قالا بەردى. تاريحي وقيعالارعا پاراللەل جۇرگىزۋ، جەكە ادام تۇسىنىگىنىڭ قاتپارلارىنا ساياحات جاساۋ، كەڭىستىك پەن ۋاقىتتا ەركىن قوزعالۋ سىندى الەمدىك ادەبيەتتىڭ ەڭ سوڭعى ءادىس- تاسىلدەرىنەن ماقۇرىم قالعان قازاق تىل ونەرى ەندىگى جەردە قۇر جالاڭ قىزىل سوزدىلىككە اينالىپ بارا جاتقانداي... جازۋشىلار وداعىنا 600 گە تارتا جازۋشىنىڭ تىركەلۋى دە قازاق ءۇشىن جازۋشىلىقتىڭ ناۋقاندىق كاسىپكە اينالعاندىعىنا ايعاق بولسا كەرەك. اقىر سوڭى كوش باستار ادەبي سىنىمىز پلاگيات ادەبيەتتەن شىن شىعارماشىنىڭ وزىندىك ىزدەنىس قولتاڭباسى بار تۋىندىسىن اجىراتىپ الۋعا قابىلەتسىز بولىپ قالدى.
ارۋاعى كەشىرسىن، بۇكىل ءومىرى قازاعىم دەپ شىرىلداپ وتكەن الدەبىر سىنشى اعانىڭ ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «قىش كىتابىن» مانسۇقتاعانى ءالى ەسىمىزدە. قۇدايىم-اۋ، تاريحقا، ادەبيەتكە، دىنگە تالداما جاساي بىلەتىن بولساق، ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزگە، قازاقى تۇسىنىگىمىزدە ناقتى پاروديا وسى پوەما ەمەس پە؟! قازاق اتىنىڭ تۇياعى قاي جەردى باسپادى، اۋىزدىعىمەن الىسىپ تۇرىپ قاي وزەننەن سۋ ىشپەدى؟ ەلباسىمىز يشپاقاي، اقىنىمىز كوتەن بولسا، بىزگە ەمەس، ەكى اياقتى دۇمشەنى ارقالاعان اتقا وبال بولعانى دا!
قازاق جازۋشىسى وزىنە كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىنداعى جەتپىس جىلدا سالاۋاتتى وقىرمان دايىنداي المادى. قازاق كىتاپقۇمارلىعى ستيحيالىق ىڭعايداعى بايانسىز كىتاپقۇمارلىق بولىپ شىقتى. بالكىم، ناۋقانشىلىق سيپاتتاعى كىتاپقۇمارلىق ەدى دەسەك تە قاتەلەسپەيتىن شىعارمىز. ولاي بولۋىنىڭ دا ءارتۇرلى الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق سەبەپتەرى بار. ءوز الدىنا اڭگىمە ەتۋدى قاجەت ەتەتىن وزەكتى تاقىرىپ بولعاندىقتان، بۇل جەردە وعان توقتالىپ جاتۋدى ءجون كورمەدىك.
جالپى، قازاق ادەبيەتىندە شۋ شىعارىپ، وقىرمان سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن شىعارمالاردىڭ دەنى جەلىسىن حالقىمىزدىڭ وتكەن تاريحىنان تارتاتىن شىعارمالار. وتكەندى جازعان دۇرىس شىعار، ءبىراق سول وتكەنىمىز بۇگىنگى كۇنمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ تۇرۋى تيىستىگىن جازۋشىلارىمىز جادىنان شىعارىپ الدى. بولماسا، كەشەگى دالانى جازىپ ءجۇرىپ، بۇگىنگى قالادا سول قازاعىنا مولا قازىلىپ جاتقاندىعىن ىشتەي سەزبەدى مە، سەزدى. سوندا ارەكەتسىز وتىرىپ قالعاندىقتارىن قانداي سەبەپتەرمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟
جوق، ادەبيەت بولمادى ەمەس، بولدى. ءبىراق، سول ادەبيەت سوتسياليستىك رەاليزم تونىن جامىلعان رومانتيكالىق سارىنداعى ادەبيەت ەدى. مىسالى ورالحان بوكەيەۆ كەيىپكەرلەرىنە تۇتاسىمەن ەلىكتەي الاتىن ءبىر جان تاۋىپ بەرە الامىز با؟ داۋ جوق، مىقتى جازۋشى. ءبىراق... ونىڭ تۋىندىلارى ەشكىمدى دە پسيحولوگيالىق دايىندىقتان وتكىزە المايدى. قالا مەن دالا ورتاسىندا جۇرگەن بۇگىنگى قازاققا باسقا ادەبيەت كەرەك. سول ادەبيەت بولماي قازاق كىتاپ وقىماق ەمەس.
اقىن اعام ايتادى: الپىسىنشى جىلدار. اۋىلداعى كىتاپحاناعا «ماحاببات، قىزىق مول جىلداردىڭ» ءتورت داناسى ءتۇستى. بۇكىل اۋىل بولىپ وقىدىق. كىتاپ وقۋعا دا حالىق كەزەككە تۇراتىندىعىن وسى كەزدە بايقادىم. اقىر سوڭى ومىرىندە ءبىر كىتاپ وقىماعان جەڭەشەم دە ءۇيدىڭ جۇمىسىنان قولى قالت بوساي قالعان ساتتە قۇنتتاپ ءجۇرىپ وقىپ شىققانى ءالى ەسىمدە.
تاعى دا سول اعام ايتادى: «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» سونشالىقتى كەرەمەت تۋىندى ەمەس. الماتىعا كەلىپ كورگەنىممەن كىتاپتان وقىعانىمنىڭ اراسىندا جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىق بار.
اۋىل جاستارى قالاعا ءالى دە سول «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» اسەرىمەن اتتانادى. بەينەبىر اۋىلدا دا، قالادا دا ۋاقىت توقتاپ قالعانداي. جازۋشىلارىمىز ءالى كۇنگە 45-جىلداردىڭ رۋحاني اتموسفەراسىن العا جىلجىتا الماي جاتقاندىعى جانعا باتادى.
سەكسەنىنشى جىلداردىڭ جاستارى جاتا جاستانىپ جاتىپ وقىعان تاعى ءبىر شىعارما م. ماعاۋيننىڭ «كوك مۇنارى» ەدى. ءدال قازىر وسى ەگويست ەدىگەنىڭ قانشاما اسپيرانتتىڭ كوز جاسىنا قالعاندىعىن كىم ساناپ بەرە الادى. بۇل جاس قازاقتىڭ ءبىلىمى بولعانىمەن، باس تىگەر يدەياسى جوق ەدى. اقىرى الدەقايدا قاڭعىپ كەتەتىنى دە سول يدەياسىزدىقتان. بالكىم، جازۋشى رۋحاني بۇلىكشى وبرازىن جاساۋعا تالپىنعان بولار. سولاي بولسا دا بۇل تالپىنىس ءساتسىز تالپىنىس.
سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ولەڭگە تالاسى بار جاستارى ادەبيەتكە «مۇقاعالي اراق ىشكەن، ءبىز دە ىشە الامىز» دەپ كەلدى. ءسابي تۇسىنىك پە، ءسابي تۇسىنىك. مۇقاعالي تاعدىرى سوندا قالا قاقپاسىنىڭ ۇستىنىنا دارعا اسىلعان فرانسۋا ۆييون ومىرىنەن ايانىشتى ما، الدە تۇرمەدە ءومىرىن وتكىزگەن كوموەنس تىرشىلىگىنەن بەيشارا ما؟ تۇسىنىكسىز. فرانسۋا ۆييون كورولگە ءتىل تيگىزگەن ادام. ال ساناسىن اراق ۋلاعان جاڭاعى پەرىلەر باس اياعى اينالدىرعان ون جىل ىشىندە رۋحاني كۇرەسكە قابىلەتسىز مۇگەدەك بولىپ قالدى. اتتەڭ، وسىلارعا فرانسۋز سيمۆوليسى ارتيۋر رەمبونىڭ پوەزياعا ادالدىعىن بەرسە، كيەلى ادەبيەت اۋىلىنىڭ اۋاسى كوڭىرسىگەن يىستەن ءسال دە بولسا ارىلعان بولار ەدى-اۋ. ويتكەنى، بۇلار ادەبيەتتى جاساعان جوق، ادەبيەتپەن اۋەستەندى. قۇمارىن باستى. تاندىك ءلاززات العانىمەن، رۋحاني ءلاززات سەزىنۋ بيىگىنە كوتەرىلە المادى. ەندىگى ادەبيەت ءۇشىن قىسىلتاياڭ ساتتە ولاردىڭ دەنى ادەبيەت مايدانىن تاستاپ كەتىپ جاتىر. ادەبيەت - رۋحاني مايدان الاڭى. رۋحىڭ مىقتى بولماسا ءتانىڭ، جان- جۇيكەڭ تاياق جەيدى. بۇل جاعىنان العاندا ادەبيەتشى دە سپورتشى سەكىلدى، جاقسى كورسەتكىش بايقاتۋعا تىرىسادى. ءبىراق، سپورتشىعا جاقسى كورسەتكىش بايقاتامىن دەپ تانگە ەسىرتكى ەگۋ قانشالىقتى زيان بولسا، ادەبيەتشىگە دە جالعان ەلىكتەۋ - سولىقتاۋدىڭ تيىمسىزدىگى سونشالىقتى ايقىن. ءبىر مۇقاعاليدىڭ ارۋاعى ريزا بولار، ال دانتە، شەكسپير، لەرمونتوۆ ارۋاقتارى شە؟ جەكە اقىن شىعارماشىلىعىنا، اقىن ومىرىنە كوز جۇمىپ تابىنۋ قاجەت ەمەستىگىن وسى مىسالدار-اق دالەلدەر. شىعارماشىلىقتاعى وسى جەكە باسقا تابىنۋشىلىق دەرتى ادەبيەتىمىز ورەسىن ءالى كۇنگە وسىرمەي كەلە جاتىر. قازاق ادەبيەتىنىڭ ءبىر ادام شىعارماشىلىعىنا ءتان ويلاۋ شەڭبەرىندە قالىپ قويا بەرۋى، بۇكىل ادامزاتتىق وي كەڭىستىگىنە شىعا الماۋى - بۇل دا عالامدىق پوەزيا رۋحىنىڭ، ادەبيەت رۋحىنىڭ الدىنداعى السىزدىك.
قىسقاسى، توقسانىنشى جىلدار ۇرپاعى اتەشتىڭ ەكىنشى شاقىرعانىنا، پەتر ساحابانىڭ ءوز سەنىمىنەن ەكىنشى رەت بەزىنۋىنە كۋا بولۋدا.
كەشەگى كەمى ءجۇز مىڭ وقىرمانى بار جازۋشى بۇگىن حالقىنا رەنىشتى كورىنەدى. سولار ەرتەڭگى وقىرماننىڭ اراسىنان ون وقىرمان تابا الار ما ەكەن، وسىنى نەگە ويلامايدى. بىز بۇل ارادا پروزانى بەكەر تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعانىمىز جوق. اقىن ەرتە كوكتەمدە تابيعاتتىڭ تىلسىم كۇشىمەن اعاش بۇتاعىن جارىپ شىعاتىن بۇرتىك بولاتىن بولسا، پروزاشى سول بۇرتىكتى جاڭبىرسىز التى اي كۇتىپ، باعىپ، جەمىسىن كۇز بولعاندا حالىققا ۇسىناتىن ەڭبەكقور باعبان.
بۇل سوزىمىزگە دالەل رەتىندە ارىعا بارماي- اق، الەۋمەتتانۋ، ساياساتتانۋ، پسيحواناليز سىندى بۇگىنگى قوعامدى، ادامزاتتى زەرتتەۋ ىلىمدەرىنىڭ باستاۋىندا شەكسپير، بالزاك، دوستويەۆسكي پروزالارى تۇرعاندىعىن ايتىپ وتسەك تە جەتەر...
الەم ادەبيەتىنە ۇڭىلسەك، ەدگار اللان پو جىندانىپ ولەدى، حەمينگۋەي اتىلىپ قالادى. دجەك لوندون، اكۋتاگاۆا ريۋنوسكە ءدارى ىشىپ ولگەن. ميسيما حاراكيري جاساعان. دوستويەۆسكيي جالاڭاش جۇيكەسى قىسىمعا شىداي الماي جارىلىپ ءولدى. تولستوي ۇيىنەن قاشقان. ەگەر جاراتىلىستا قايتا تۋىلۋ زاڭى شىنىمەن بار بولاتىن بولسا، بۋددانى تاعى دا ءبىر رەت «ياسنايا پوليانادا» تۋىلىپ، قايتىس بولىپ ەدى دەپ ايتۋعا بولاتىن شىعار. بۇلاردىڭ ءبارى رۋحاني جان دۇنيەسى مازاسىز ىزدەنىسىنىڭ قۇربانى بولعاندار. ايتپاقشى، ەدگار اللان پو بۇگىنگى عىلىمي كريميناليستيكانىڭ نەگىزىن قالاۋشى. ولاردىڭ تىرشىلىگىن ۇستاپ تۇرعان دا وسى ادامزاتقا كەرەك- اۋ دەگەن الدەبىر ىشكى جان- دۇنيە ىزدەنىسىنەن تۋىنداعان يدەيالار ەدى. ولار وزدەرىن ادەبيەتكە الىپ كەلگەن سول يدەياعا ومىرلەرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ادال بولدى، رۋحتارى كوككە كەتكەنشە قىزمەت ەتتى.
ال ءبىزدىڭ كەيبىر جازۋشىمىز، ادامزاتقا، قالا بەردى ءوز حالقىنا بەرەر ەشقانداي يدەياسى بولماسا دا، ادەبيەت دەگەن كيەنىڭ جاعاسىنا جارماسۋىن ءالى قويار ەمەس. ايتپەسە، جاندارىنان يدەيا شىعارا الماسا، وزدەرى «سەنىممەن» قىزمەت ەتكەن كەشەگى سوتسياليزم كۇيرەگەندە نەگە بىر جازۋشىمىز حاراكيري جاسامادى؟ ! ويتكەنى ولار حالىققا ادەبيەت ارقىلى قىزمەت جاساماق تۇگىل، سول حالىقتىڭ بولاشاعىنا دا سەنبەيتىن ەدى. وسى ءبىر قورقىنىش بەينەسىندەگى ىبىلىس ولاردىڭ ساناسىنىڭ ءبىر قىرتىسىندا سوڭعى 50 جىل بويى مازا بەرمەي جاتىپ العاندىعى انىق. ايتپەسە، ەرتەڭگى كۇنى ەڭ بىرىنشى وقىرمانى بولاتىن تۋعان بالاسىن شالا قازاق قىپ تاربيەلەۋىنە نە سەبەپ؟ ءوز بالاسىنىڭ بويىنا سەبە الماعان رۋحتى حالقىنىڭ بويىنا ەگە الاتىندىعىنا سوندا، وسى ادەبيەتشىلەرىمىز قالاي سەندى ەكەن؟ مارگينال قازاعىمىز «وريگينال ورىس» بولىپ كەتە جازداعانىنا دا وسى زيالى قاۋىم كىنالى.
اتتەڭ، حالقىمىزدا «كوپكە توپىراق شاشپا، وزىڭە تيەدى» دەگەن ءسوز بار. قالاي دەگەنمەن، بۇگىنگى ادەبيەتشىلەرىمىزدىڭ حالىققا رەنجيتىن ءجونى جوق. كەرىسىنشە، حالىق ادەبيەتشىلەرىنە رەنجىسە قۇبا قۇپ.
ءبىز، توقسانىنشى جىلداردىڭ ۇرپاعى، اتەش ەكىنشى رەت شاقىرعان ءساتتىڭ كۋاسى بولدىق. قازىر ءتۇن جارىم. ۇزاماي تاڭ اتارىن حابارلاپ اتەش ءۇشىنشى رەت شاقىرماق. ءبىز دە سەنىمىمىزدەن بەزىنىپ جۇرمەيىك. قۇدايدىڭ ەكى اتى - ار مەن ءسوز بىزدەن وسىنى تالاپ ەتەدى.
«كيەلى حابارداعى» كورىپكەلدىك ەندى قايتالانباسا ەكەن. حالىق دانالىعى «ەكى رەت الدانساڭ، كىنا مىنانىكى، انانىكى، ال ءۇشىنشى رەت الداۋعا مۇمكىندىك بەرسەڭ، ايىبى وزىڭنەن بولماق» دەيدى.
1996 -جىل. ءامىرحان بالقىبەك «قاسقىر قۇداي بولعان كەز» كىتابىنان
سايتقا ازىرلەگەن بەيسەن سۇلتان ۇلى