مۇقاعالي، ءابىش جانە اسقار سۇلەيمەنوۆ
«قۇداۋاندا، مىنالار مەنى ءپىسىرىپ جەيتىن شىعار ءبىر كۇنى... مەنى قويشى، شەراعاڭدى شەرمەندە قىلاتىن بولدى عوي. تاياق جەيتىن سول. بۇيتە بەرسە، ورنىن بوساتتىرارى انىق. ودان دا وپىق جەگىزەر وقيعانىڭ الدىن العان ابزال. ەندى سوزا بەرۋگە بولماس، ءبىر شەشىمگە كەلۋ كەرەك...».
ءابىش اۋىر قوزعالىپ، ورنىنان تۇردى. قولىنداعى ساعاتىنا قارادى. داعدىلى جۇمىس ۋاقىتى اياقتالۋعا ءسال- اق قالعان ەكەن. بولمەدەن شىعا بەرە، ءىشىن كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتتى. بىرەۋ اپىل- عۇپىل، اسىعىس قاراپ، ورنىنا دۇرىستاپ قويماسا كەرەك، تەرەزە الدىندا جاتقان گازەت تىگىندىسى قيسايىپ قالىپتى. شالقاسىنان، تەرىس قاراپ جاتىر. بەتىندەگى قاتىرما قاعازدىڭ استىنان «... ءشىل جاس» دەگەن جازۋى جارتىلاي كورىنەدى. «سوڭىرا تۇزەتىپ قويارمىن»، - دەپ ويلادى بۇل...
...تەلەفون بەزەكتەۋىن قويار ەمەس...
ەسىكتى نىعىرلاي جاپتى دا، اياعىن اقىرىن باسىپ، باس رەداكتوردىڭ بولمەسىنە قاراي اياڭدادى...
باستىق وڭاشا وتىر ەكەن. الدىندا قوبىراپ جاتقان كوپ قاعازدان باسىن كوتەرىپ، قالىڭ قاسىن كەرىپ، بۇنىڭ بەيۋاقىت جۇرىسىنە تاڭىرقاي قارادى. ءابىش ونىڭ قارسى الدىنداعى ورىندىققا جايعاسىپ، اسىقپاي جاعدايىن ايتا باستادى.
- «كوپ تۇرسا، كول اشيدى» دەگەن. جۇرتتىڭ قاڭقۋى ۇلعايىپ بارادى. سىزگە قىرسىعىم تيمەسىن، شەراعا. رۇقسات بەرىڭىز. مەن گازەتتەن كەتەمىن. كۇنىمدى بىردەڭە ەتىپ كورەرمىن، - دەدى بۇل، ءوز شەشىمىنىڭ تاس- ءتۇيىن ەكەنىن ءبىلدىرىپ.
شەرحان الدىنداعى قاعازدى ىسىرىپ قويىپ، بۇنىڭ بەتىنە تۋرالاپ قارادى.
- ءاي، ءابىش، سەن ماعان وكپەلەپ جۇرگەننەن ساۋسىڭ با؟! - دەپ گۇر ەتە قالدى.
- ويباي، اساكەت اللا، اق توبا! نەگە وكپەلەيمىن؟ بارىنە ريزامىن!..
- وندا بۇل ءسوزىڭدى قوي! جۇرت نە دەمەيدى؟!. ءبارىمىزدى دە كۇيدىرىپ جاتىر. شىداي تۇر. سەن تۋرالى ويلارىم بار. ونى كەيىن سويلەسەرمىز...
«ەندى بارا بەرسەڭ بولادى»، دەگەندەي، قوبىراعان قاعازدارىن رەتتەي باستادى. ءابىش ونىڭ قيمىلىن بىرەر ءسات باقىلاپ وتىردى دا، مول پىشىلگەن دەنەسىنىڭ ءاربىر قوزعالىسىمەن «بۇل اڭگىمە ءالى اياقتالعان جوق» دەگەندى ءبىلدىرىپ، ءۇن- ءتۇنسىز شىعىپ كەتتى...
ءوز ەسىگىنىڭ الدىنا كەلىپ، تىڭداپ كورىپ ەدى، تەلەفون ءالى شىرىلداپ جاتىر ەكەن. بولمەسىنە كىرمەي، دالىزدەگى تەرەزە جاققا قاراي اياق باستى. جاعالاي جابىق ەسىكتەردىڭ ار جاعىنان تەلەفونداردىڭ شىرىلى جارىسا ەستىلەدى. قارا شەگىرتكەنىڭ شىرىلىنداي ۇزدىكسىز شىرىل كۇللى ءدالىزدى باسىنا كوتەرىپ جاتقانداي كورىندى ابىشكە.
«قىزعانىشتان جارىلىپ ولەر مە ەكەن وڭشەڭ قيقىم؟ !. جاستاردىڭ رەسپۋبليكالىق باسىلىمىندا مۇقاعاليدىڭ ليريكالىق داستانى تۇتاسىمەن جاريالانعانىن كورە الماي، قىلعىنىپ جاتقاندارىن كورمەيسىڭ بە؟ !. جالعىز مۇقاعالي ما ەكەن، شىعارماشىل جاستاردىڭ بارىنە دە كولەمدى اياماي- اق بەرىپ جاتىرمىز عوي. باسپاءسوز بەتىندە شوكىم- شوكىمنەن ءارى اسا الماي جۇرگەن وسپانحان، ادىلبەك، قادىر، جۇمەكەن، سابىرحان، وتەجان، ءجۇسىپ، قۇداش، قانيپا، تولەگەن، قايرات... ەشكىمدى الالاپ جاتقان جوقپىز... شەراعاڭا راحمەت، ادەبيەت جانە ونەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىلىگىنە شاقىرىپ الىپ، تىزگىندى ۇستاتىپ قويدى دا، ەركىن قۇستاي ەركىندىك بەردى. شاعالاداي شارىقتاي بەر! «قازانشىنىڭ ءوز ەركى - قايدان قۇلاق شىعارسا»، دەپ قولىمنان ءبىر قاقپادى...
ءبىراق، ءبىزدىڭ بۇنىمىز بىرەۋلەرگە جاقتى، بىرەۋلەرگە جاقپادى. جۇرتتىڭ ءبارى شەراعاڭداي دارقان بولا قويار ما؟ !. تاۋداي تالانتى مەن تالابى بار جاستارعا «لەنينشىل جاستىڭ» بەتىندە كولدەي- كولدەي كولەم بەرىلىپ جاتقانىن كورە المايتىندار تابىلدى. تەلەفونداردان مازا كەتتى. وتىرىپ الىپ دومالاق ارىز جازاتىندار شىقتى. رەداكتورىمىزدى قايتا- قايتا جوعارعى جاققا شاقىرتىپ، مەنىڭ دە سىرتىمنان بوركىمدى تەرىس كيگىزىپ جاتىر...
بۇنىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارمايدى. ءوزىم سوڭعى نۇكتەسىن قويۋىم كەرەك. ەندى العان بەتىمنەن قايتپاي، باسقا قىزمەتكە اۋىسايىن. شەراعاڭدى تىرپ ەتكىزبەيتىندەي «دالەلدى» قىزمەت تاپسام، قايدا كەتەر دەيسىڭ، ارىزىما قول قويىپ بەرەدى عوي...».
قالىڭ ويعا شومىپ، تەرەزەگە كوز سالىپ تۇرعان ول قاراڭعى تۇسە باستاعانىن ەندى عانا بايقادى. تەلەفوندار شىرىلى دا باسىلىپتى. تەك ءدالىز بويىنداعى الدەبىر ەسىكتىڭ ار جاعىنان بىرەۋدىڭ داۋىسى قۇمىعىپ ەستىلەدى. قۇلاعىن تىگىپ ەدى، شەرحان ەكەن گۇر- گۇر ەتىپ، تەلەفون ارقىلى الدەكىممەن تىلدەسىپ وتىرعان... «ە- ە، شەراعاڭ ءالى كەتپەگەن ەكەن عوي. كەشتەتىپ قايتاتىن بولسا كەرەك...».
* * *
...جاڭا قىزمەتىمەن تەز ۇيرەنىسىپ كەتتى...
ءلايلا عالي قىزى التىنداي كىسى ەكەن. «ءمينيسترمىن» دەپ شىرەنگەن جوق. جايراڭداي كۇلىپ، جايدارى قارسى الدى. ءابىشتىڭ جايىن جاقسى تۇسىنسە كەرەك:
- مۇندا دا قيىنشىلىقتار جوق ەمەس. باسىڭ جاس قوي ءالى. كورە- كورە ۇيرەنىسەسىڭ، - دەپ تۋعان باۋىرىن جۇباتقانداي سويلەپ، قامقورلىق تانىتتى.
- ءلايلا عالي قىزى، سەنىم ارتقانىڭىزعا راحمەت، مەن دە ءۇمىتىڭىزدى اقتاۋعا تىرىسامىن، - دەپ ءابىش تە شىن ريزالىعىن ءبىلدىردى...
وسىندا كەلەردە تىكەلەي باستىقتارى ەركەعالي راحماديەۆ پەن قالتاي مۇحامەدجانوۆ ەكەنىن ەستىگەن. ەكى اعاسى دا ەلگەزەك ەكەن. ىزەتتى ءىنىسىن باۋىرلارىنا تارتتى. ۇجىم دا جاقسى قابىلدادى...
...كۇندەر وتە بەردى. ءابىش تە ىڭ- شىڭسىز قىزمەتىن ىستەي بەردى...
... ءبىر كۇنى جۇمىستان شىعىپ كەلە جاتىر ەدى: «ءاي، كەكىلبايەۆ!» - دەپ، بىرەۋ گۇج ەتە قالدى. جالت بۇرىلدى. قاراسا - قاسقايىپ مۇقاعالي تۇر. قاسىنا كەلىپ، مۇنىڭ ارقاسىنان قاقتى.
- ءاي، سەن سويۋزعا كەلمەي كەتتىڭ عوي... «جۇلدىزعا» باردىم. جۋىرداعى پوۆەسىڭدى ءبىزدىڭ جىگىتتەر وقىپ جاتىر ەكەن. قۇتتى بولسىن!..
ءابىش ءا دەگەنشە، مۇقاعالي مۇنىڭ قولتىعىنان الىپ، بازارعا قاراي باستادى. ءبىر سەرپىلىپ بارىپ، اڭگىمەسىن قايتا جالعاستىردى.
- ءابىش، سەنىڭ بىلمەي جۇرگەن كەرەمەت نارسەڭ بار. جۋىردا اسقارعا ايتسام، ول دا تاناۋى دەليىپ، قاتتى قۇشىرلاندى...
اپتاسىنا ءبىر رەت كوك بازارعا كەلىپ تۇر. جان- جاعىڭ قىزىلدى- جاسىل، ايقاي- ۇيقاي، جاپىر- جۇپىر. «مەنىكىن ال، مەنىكىن!» دەپ، اناۋ دا جابىسىپ جاتىر. مىناۋ دا جارماسىپ جاتىر. قاراما! كوزىڭدى تاس جۇمىپ ال دا، تارتا بەر! ولار بارعان سايىن شۋىلداۋىن كوبەيتە تۇسەر. سەن كەردەڭدەي ءتۇس! ويلاشى ءوزىڭ! راحات ەمەس پە؟ ! بۇل دۇنيەدە ويناپ جۇرگەندەيسىڭ! راسى دا سولاي عوي! سول بەتىڭمەن ىلگەرى تارتا بەر...
ءبىر كەزدە ايقاي- ۇيقاي باسىلادى. جان- جاعىڭ تىنىشتالادى. ابايلاپ كوز سالۋىڭا بولادى. قازداي ءتىزىلىپ وڭكەي شالدار وتىرار. الدارىندا جەرگە توسەلگەن گازەتتەردىڭ ۇستىندە شوكىم- شوكىم بىردەڭەلەر تۇرار. اق، كوك، الاباجاق قالتالار. كۇمىستەن، مۇيىزدەن، قالايىدان ىستەلگەن ناسىباي شاقشالار... ەرنىن بۇلتيتقاندار... تاناۋىن تىرجيتقاندار... مۇرنىن شۇيىرگەندەر... ءۇن- ءتۇنسىز شولىپ، اسىقپاي جاعالاپ كەلە جاتاسىڭ. مىناعان ارشانىڭ كۇلى قوسىلعان، اناعان قىلشا كۇلى سالىنعان، ال مىناۋ بىرەۋىنە - يزەننىڭ كۇلى...
...كەنەت سەن ناسىبايعا ەڭكەيەسىڭ، ال قاسىڭدا وتىرعان شال ساعان ەڭكەيەدى. «قاراعىم، سۇلەيمەننىڭ بالاسىمىسىڭ؟» اكەڭنىڭ اتىن ەستىگەندە، شالقاڭنان تۇسە جازدايسىڭ... «اۋ، ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟». «بەت- الپەتىڭ ايتىپ تۇر عوي، بەت الپەتىڭ...». شۇيىركەلەسە كەتەسىڭ. مىجىرايعان شال كەشەگى قىلشىلداعان جىگىت ەكەن. سەنىڭ اكەڭمەن تالاي بىرگە بولعان ەكەن. ويدا جوقتا توبەسىنەن تۇسكەنىنە ول دا ءماز. ناسىباي ىزدەپ كەلىپ، اكەڭنىڭ كوزتانىسىن كورگەنىڭە سەن دە ءمازسىڭ...
مۇقاعالي ءبىر ءسات تىيىلىپ قالدى. تاماعىن ءبىر كەنەپ الىپ، كۇمبىرلەتىپ وقي جونەلدى.
قاجىپ تۇرمىن، نەسىنە جاسىرايىن،
اكەلشى، اتا، بار بولسا ناسىبايىڭ.
ازان- قازان شۋلاعان قاپاق باستان
قۇرىپ كەتكىر داڭ- دۇڭدى قاشىرايىن.
ايتشى، اتا، اكەمدى كورىپ پە ەدىڭ؟
ول دا مەندەي جان با ەدى جەلىكپەلى؟
ول دا مەندەي شاقشاڭا قۇمار بولىپ،
سەرگىپ ءبىر قايتۋ ءۇشىن كەلىپ پە ەدى؟
ول دا مەندەي شولجاڭداپ ءجۇرىپ پە ەدى؟
ساياق پا ەدى، بولماسا كۇلىك پە ەدى؟
بولماسا ءدۇيىم ەلدى دۇبىرلەتكەن
باعزى بىرەۋلەردەي بۇلىك پە ەدى؟
مۇراگەرى ەمەس پە ەم ارت جاعىندا،
اكەمە تارتتىم با، اتا، تارتپادىم با؟
«اتا كورگەن وق جونار» دەۋشى ەدى عوي
بايىرعى اتامىزدىڭ سالتتارىندا.
ايتشى، اتا، اكەمدى كورىپ پە ەدىڭ؟
اقىل- كەڭەس وعان دا بەرىپ پە ەدىڭ؟
...وۋ، اتا، مۇنىڭ قالاي، جارامايدى -
نەسىنە كوز جاسىڭا ەرىك بەردىڭ؟!
كورسەتپە كوز جاسىڭدى - جاسىمايمىن،
اكەم ولسە، مەن بارمىن - نەسى ۋايىم!
اكەمدەي ءبىر اتايىن شەرتىپ تۇرىپ،
اكەلشى، ءتاۋىر ەكەن ناسىبايىڭ، - دەپ تالماۋراي ءبىتىردى.
... ءابىشتىڭ ويىن ون وراپ العان وسى ساعىنىش، مۇڭ، وكىنىش، السىزدىك بويىنا شىم- شىم ەنىپ، كەۋدەسىن كەۋلەي ءتۇستى. «بەۋ- بەۋلەتىپ»، بەبەۋلەپ بارىپ باسىلدى. قايتادان ءۇمىتسىز شايتان كۇيگە ءتۇسىرىپ، الدارقانىپ، ءارى الدارقاتىپ، الدەنەگە ەمەكسىتىپ، الدەنەدەن دامەلەندىرەدى. الىگە دەيىن ولمەي، وشپەي، وتپەي كەلە جاتقان ەسكى قۇسا ءبىر ءسات دۇركىرەي كوتەرىلىپ، جۇرەكتى دۇرسىلدەتىپ، قايتادان سابىر تاۋىپ، تىنشىدى. كوكىرەگىڭدەگى نەبىر ءدۇدامال سەزىم قايتا ويانىپ، قايتا مازالاي باستادى. «ولەڭ دەگەن وسىنداي بولۋ كەرەك قوي، شىركىن! نە ايتىپ، نە ويلاعانىڭدى ءوزىڭ دە بىلمەيسىڭ؟! ءۇن- ءتۇنسىز يىعىڭا قونىپ، قاناتىن ءبىر- اق قاعىپ ۇشىپ كەتكەن الا قانات كوبەلەكتىڭ سوڭىنان قاراعانداي، قاراداي ۇزدىگەسىڭ!» - دەگەن ويلار كەلدى باسىنا سول ءسات. ءوزىنىڭ ەڭ ءتاۋىر كورەتىن اقىندارىنا ايتسام- اۋ دەگەن ءسوزىنىڭ اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن بىلمەي قالدى:
- مۇقا، تەك وسىنداي ولەڭدەردى عانا جازىڭىزشى!..
مۇقاعالي تومسارىپ قالدى.
- ءاي، سەن مەنىمەن بىرگە ۇيىقتاپ، بىرگە ءتۇس كورىپ شىققاننان ساۋمىسىڭ؟ - دەپ ءوزىنىڭ ناسىباي ساتىپ وتىرعان شالدارىنا كەتتى. ءابىش ونىڭ سىرتىنان ءبىراز اڭىرىپ قاراپ تۇردى دا، ايالداماعا قاراي اياڭدادى...
* * *
... ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ەسىكتىڭ قوڭىراۋى باج ەتتى. جۇمىسقا كەتكەلى جاتقان. اشسا - مۇنتازداي بولىپ كيىنىپ العان مۇقاعالي تۇر...
- وۋ، مۇقا، ەرتەلەتىپ نەعىپ ءجۇرسىز؟ اماندىق پا، ايتەۋىر؟ - دەپ سۇرادى، تاڭدانىسىن جاسىرا الماي. ول بۇنىڭ ءتۇرىن كورىپ، ءۇستى- باسىن ءبىر ءسۇزىپ ءوتتى.
- وڭكەي ءىلىم سوققاندار!.. جاڭا بۇرىشتان اينالا بەرىپ، اسقاردى كورىپ ەم. ول دا پورتفەلىن قۇشاقتاپ، جۇمىسقا بارا جاتىر ەكەن. سەن دە سىقيىپ تۇرسىڭ. بار. بارا بەر. بارا عوي! - دەدى، جورتا كەكەتىپ.
بۇلاردىڭ دابىرلاسقان داۋىستارىن ەستىپ، اس ۇيدەن اناسى ايساۋلە كورىندى. بۇرىن ءوزى كورمەگەن ادامى بولعانسىن، مۇقاعاليدىڭ ۇسىنعان قولىن الىپ جاتىپ: «قاي بالاسىڭ، قاراعىم؟» - دەپ سۇرادى، كوزىن سىعىرايتىپ.
- امانسىز با، اپا؟! بالاڭىزدىڭ ماڭايىندا كوپ شيمايشىدان باسقا كىم ءجۇرۋشى ەدى؟ مەن دە سولاردان بولامىن. اتىم - مۇقاعالي. مەنىڭ دە سىزدەي شەشەم بار. ۇيدە ءسىز بولساڭىز بولعانى، قالعاندارىنىڭ قاجەتى شامالى. وندا بۇل جولىنان قالماسىن، - دەپ، ارتىنا بۇرىلىپ تا قاراماستان، ءابىشتىڭ اناسىن اس ۇيگە قاراي جەتەلەي جونەلدى. ءابىش جىميدى دا، شىعىپ كەتە باردى...
...كەشكە قايتىپ كەلسە، اناسى ءماز- مەيرام. «ءما، مىنانى ماناعى بالا بەرىپ كەتتى. «قولى تيسە، وقىپ شىعار» دەدى». جەمپىرىنىڭ قالتاسىنان الاقانعا سىيىپ كەتەتىندەي شاپ- شاعىن كىتاپشا شىعاردى.
- جارىقتىق، جىگىتتىڭ تورەسى ەكەن. تۇلعا قانداي، تۇرپات قانداي! ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي. قالعان دوستارىڭ وڭكەي شىبىشتىڭ لاعىنداي شوشاڭداپ تۇرعان نەمەلەر ەدى. مىنانىڭ ءسوزى باپ- بايسالدى. ۇلكەن ادامدارشا سويلەيدى. قولىڭدى تيگىز. وقىپ شىق. نە جازدى ەكەن، ءتىپتى جالىنداپ تۇر عوي؟! - دەدى اناسى، شىن ىقىلاس تانىتىپ.
مۇقاعاليدى كورىپ، ىشپەي- جەمەي تويىپ وتىر. «يىقتارىنا ەكى اسقار، ەكى قايرات سىيىپ كەتكەندەي عوي!» - دەدى، بۇل دا اناسىن قۇپتاپ. كەيۋانا ەكى يىعى سەلكىلدەپ كۇلدى كەپ...
...تاماقتان سوڭ ءابىش جۇمىس ۇستەلىنە وتىردى. كىتاپشانى اينالدىرا ءبىر قارادى. مۇقاباسىندا - تومپيعان كىپ- كىشكەنە نەمەرەسىن ەرتكەن كارى اجە. اسپانداعى كۇننىڭ اۋماعىنان ۇشىپ كەلە جاتقان قوس قارلىعاشقا قادالا قاراپ قالىپتى. اتى دا ءاپ- اسەم ەكەن: «قارلىعاشىم، كەلدىڭ بە؟». ءارى تانىس، ءارى تاڭسىق. مۇڭ لەبى ەسكەندەي بولادى. العاشقى بەتتى اشىپ قالىپ ەدى، كوك سيامەن قولتاڭبا قالدىرىپتى.
«ءابىش!
دەي الدىم با بىردەڭە، دەمەدىم بە؟
دەي الماسام، بوعىمدى جەگەنىم دە.
وكپە- نازىم، قايعى مەن قۋانىشىم -
تۇرسا ءبارى جارادى ولەڭىمدە»، - دەپتى دە، شيىرىپ قول قويىپتى.
جۇرەگى شىم ەتە ءتۇستى. سول بويدا وقۋعا كىرىستى. ءبىرىنشى ولەڭىنىڭ ءوزى ويىڭدى الىسقا الا قاشادى ەكەن.
وتىز بەس جىل.
وتىز بەسىنشى كوكتەمىم،
وتىز بەس جىل.
ۋاقىت قوي كوپ- كورىم.
وتىز بەس جىل قۋارىپ،
وتىز بەس جىل كوكتەدىم.
وتىز بەس كۇز، وتىز بەس قىس، وتىز بەس جاز،
وسال ءومىر ەمەس قوي وتىز بەس جاس...
وتىز بەس جىل.
ءومىردى كەزىپ كەلەم.
جانە وتىز بەس بولا ما؟
سەزىكتەنەم...
اكەم مەنىڭ، ەسىمدە، شام تۇبىندە
ۆ ك پ (ب) تاريحىن ەجىكتەگەن.
جانە ءبىر ءسات ەسىمدە اقپانداعى،
اكەم وتىر مايدانعا اتتانعالى.
ءبارى ەسىمدە
دالا، ەگىس، اۋىل، مەكتەپ،
ۇستازدار، ينتەرناتتىڭ قاتقان نانى...
ءبارى ەسىمدە - دالام دا، تۇراعىم دا،
تەك ەستە جوق، كۇلدىم بە، جىلادىم با...
بالالىق شاق جاربيىپ جۇرەتۇعىن
وگىز جەككەن سوقانىڭ قۇلاعىندا.
شارۋانىڭ بالاسى بولعاسىن با،
شارۋامەن اينالدىم ون جاسىمدا.
مايدانداعى اكەمە وق جىبەردىم،
ايىرباستاپ كۇلشەمدى قورعاسىنعا.
اجەم ەسىمدە.
ارنەگە قوزبايتۇعىن،
ارىدەن كوپ اڭگىمە قوزعايتۇعىن.
تەمىر كەرنەي ەسىمدە...
بوران ۇرسە،
ازالى ءۇنىن اڭىراتىپ، بوزدايتۇعىن.
ەسىمدە جوق.
بالا بوپ ءوسىپ پە ەدىم؟!
بولسام نەگە جىلى ءسوز ەسىتپەدىم؟!
ەسىمدە تەك،
بىلەمىن جەڭىس- قۇستىڭ
ءبىزدىڭ جاققا ءبىر اپتا كەشىككەنىن...
«ءبارى راس. ءبارى سولاي. ءبارىمىز دە كورگەنبىز. ءبارىمىزدىڭ دە ەسىمىزدە. ءبارىمىز دە وسىلاي سەزىنەمىز. نەگە ەندەشە ءبارىمىز وسىلاي جازباعانبىز؟..».
...ىنتىعا وقي ءتۇستى. «1941 - جىل اقپانداتقان. سىرتتا اياز. اۋىلىمىزدى اق قار جاپقان، ۇڭىرەيگەن ۇرەي تۇر سوعىس دەيتىن، الاپات - اسپان، جەردى، اتتانداتقان... جارتى اي تۇر شار اسپاندا - توزعان تاعا، ۇسكىرىك ۇرلەي مە، الدە قوزعالتا ما؟ اجەم ءجۇر تۋعان جەردىڭ توپىراعىن، تۇمار عىپ تىگىپ جاتىر ءبوز قالتاعا. ول وتىر. اياماي- اق ءىشىپ العان. ساناسىن مازالايدى كۇشىك- ارمان. اتتان، اكە. تانىس قوي كۇرەس ساعان. كۇرەسۋى كەرەك قوي كۇشى بار جان... جالىنعان عازيز انام، سۇراپ قالعان، جوعالدى سول بەتىمەن ءبىراق تا ارمان، سەنبەيمىن اكەڭ ءولدى دەگەنگە مەن، سەبەبى، ول ۇيىمىزدەن ءتىرى اتتانعان...».
...بىرەۋ جەلكەسىنە سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي... «قالاي- قالاي دوڭگەلەنتەدى؟ ! بۇل نەعىپ سەنىڭ ويىڭا كەلمەگەن؟ سەن دە وسىلاي سەزىنىپ، سەن دە وسىلاي قان جىلاماپ پا ەدىڭ؟ .. ءجا... ءجا... جەتەر...».
...بۋىنى بوساپ، كوز الدى بۇلدىراپ بارادى... «سوناۋ ءبىر جازدا، جايلاۋدا، سوعىستىڭ كەزى قوي باققام، كوڭىلىم كەلمەي بايلامعا، كوپ نارسەنى ويلانتقان... جۇگىرىپ تومەن قۇلدىراپ، كوردىم دە تاۋدىڭ بۇلاعىن، كوزىمنىڭ الدى بۇلدىراپ، قالقايىپ ەكى قۇلاعىم، قابارجىپ، ءۇنسىز جىلادىم... سونداعى كوزدىڭ جاسىنان ءلاززات العام نانساڭىز، سۇراڭىز ءاربىر تاسىنان، ەلىمە مەنىڭ بارساڭىز... بۇلاقتان بارىپ سۇراڭىز، كوردى ەكەن، كىمدى ءبىلدى ەكەن... بۇعىنىپ قالعان، ءبىر اڭىز، بۇيىعىپ تاعى ءجۇر مە ەكەن... جارتاستىڭ جونىن ۇرعىلاپ، كەۋدەسىن سايدىڭ تەپكىلەپ، سۇرار ما ەكەن سۇم بۇلاق: «سول بالا قايدا كەتتى؟ « - دەپ...».
...وقىعان سايىن وقي تۇسكىسى كەلدى. «شىندىقتى جۇرتتىڭ ءبارى ءبىلىپ، ءبارى كورىپ جۇرگەنمەن، ونى ورتاق سىرعا اينالدىرۋ، جىرعا اينالدىرۋ تەك ەڭ تالانتتىلاردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن سياقتى. «كورە عوي... بايقاي عوي... ايتا عوي!» - دەپ پەرىشتەلەردىڭ ءوزى تەك سولاردىڭ عانا قۇلاعىنا سىبىرلايتىنداي. مۇقاعالي سونداي باقىتتىلار توبىنان ەكەن! انام ايتقانداي، شىن جارىقتىق ەكەن! جارىقتىققا جارىق دۇنيەنىڭ ۇسىنبايتىن باقىتى، ۇستاتپايتىن اقيقاتى جوق شىعار!.. « .
...دەرەۋ تەلەفون شالدى. دىڭ- دىڭ. سالدەن سوڭ قايتا سوقتى. دىڭ- دىڭ. ءتوزىمى تاۋسىلىپ، دوڭگەلەگىن تاعى بۇرادى. دىڭ- دىڭ...
...وتىرا قاپ ويلاندى. «قاپ، بالەم، ەندى تەلەفون سوقپايمىن. جازامىن. گازەتكە ۇسىنامىن. كورسىن دە وقىسىن! وقىسىن دا قۋانسىن!.. «.
... ءوز تاپقان اقىلىنا ءوزى ماساتتانىپ، توسەككە سۇلادى. جول تاستاماي وقىدى. ءبارىن دە ءوز باسىنان وتكەرگەندەي!.. ءبارى دە ءوزى تۋرالى. ءتىپتى، مىنا ءبىر جولداردىڭ بۇدان نەسى بوتەن، نەسى وزگە!
«جۇرەگىمدە جۇرگەنى- اي ءبىر قاۋىپتىڭ، ساباعىنداي شىرمايدى شىرماۋىقتىڭ، ۇمىتپەنەن، ارمانمەن، كۇدىكپەنەن، ءوتىپ جاتىر زىمىراپ، زىرلاۋىق كۇن... شەشەم مەنىڭ ەڭكەيىپ بارا جاتىر، قاي كۇنى كەلەر ەكەن نالا باتىر. جەل ماعان سىبىرلايدى ايات وقىپ: «ءبىر كۇنى ايىرىلاسىڭ، قارا دا تۇر...» شەشەم مەنىڭ يىلگەن سۇراۋ بەلگى، ءسال عانا شاتتىق كوردى، جىلاۋ كوردى، قالاي عانا قالپىنا كەلتىرەسىڭ، داۋىلدار مايىستىرعان مىناۋ بەلدى. ۇلىڭ سەنى ۇجماققا بەرگىسى جوق، ۇجماعىڭ دا تامۇق قوي كورگىسىز وت. وسىلاي كوز الدىمدا جۇرە بەرشى. سۇراۋلى سويلەمدەردىڭ بەلگىسى بوپ» .
...قاي ولەڭىن قانشا قاراسا دا، ارتىق- اۋىس ەشتەڭە تابا المادى. «اپىراي، الا- قۇلاسىز بۇل قانداي كىتاپ! بۇنداي دا بولادى ەكەن عوي؟ زامانداستاردان بۇرىن- سوڭدى مۇندايدى كورىپ پە ەم؟ «باتىرعا وڭقايى دا، سولاقايى دا ءبىر» دەپ، وڭدى- سولدى جازا بەرەتىن تالانتتىلاردىڭ ءوزى تاۋسىلا سويلەپ، سارقىلا جازۋعا يتەرمەلەيتىن بۇل كىتاپ تۋرالى ۇندەمەي قالۋ ۇلكەن ءمىن»، - دەپ ويلاپ، الدىڭعى بەتتەگى قولتاڭباعا قايتا ءۇڭىلدى.
«23.ІІІ.68 ж.» دەپ جازىلىپتى.
«ءۇشىنشى اي، ناۋرىز؟ .. ە- ە، توقتاي تۇر، بۇل كىتاپ مەنىڭ قولىما مىنا تامىلجىعان تامىز ايىندا ءتيىپ وتىرعان جوق پا؟!. مۇقاعالي سوندا بۇل كىتاپتى سونشا ۋاقىت وزىندە ۇستاعان عوي. بۇدان بۇرىنعى ەكى كىتابىن دا بەرگەن ەمەس. سوندا مۇنى ەكىۇداي بوپ كۇماندانا، قينالا- قينالا اكەلگەن بوپ تۇر عوي؟ ولاي بولسا، ءوزى ۇلكەن ءۇمىت ارتقان كىتابى بولدى عوي. «دەي الدىم با بىردەڭە، دەمەدىم بە؟!» دەگەنگە قاراعاندا، سولاي سەكىلدى. دەگەندە قانداي! دەپسىڭ، مۇقا!.. «.
...اق قاعازعا قالاي شۇقشيا قالعانىن ءوزى دە بىلمەي قالدى. ءبىر ويلانىپ الىپ، مۇقاعاليدىڭ ءوزى وقىعان پوەمالارىندا ليريكتىگى باسىم تۇسەتىندىگىنەن باستادى. سودان بۇرقىراتتى- اي كەلىپ. «ادەتتە، ءتىپتى دە جاقسى ولەڭى كوپ تە، بىردە- ءبىر جامان ولەڭى جوق جىر كىتاپتارى اسا سيرەك ۇشىراسادى. م. ماقاتايەۆتىڭ «قارلىعاشىم، كەلدىڭ بە؟» جيناعى سونداي ايدا- جىلدا ءبىر ۇشىراساتىن اسا سيرەكتىڭ ءبىرى»، - دەپ تۇيىندەدى...
* * *
...كۇن ارتىنان كۇن وتۋدە...
«سولدات سپيت، سلۋجبا يدەت» دەگەن الدەبىر سۋايتتىڭ شىعارعان وتىرىگى ەكەن. مىنا قىتايمەن ەكى اراداعى شەكارادا ۇيقى تۇرماق، كىرپىك قاعۋعا قاقىڭ جوق. ونى جالاڭاشكول ماڭىنداعى اتىس ايعاقتادى. ەكى جاقتان ادام شىعىنى بولدى...
بۇل قايعىلى وقيعانى ءابىش ءتىرى جانعا ايتپادى. ءۇي ىشىنە ادەتتەگى اسكەري قىزمەتتە جۇرگەندەي، ەشتەڭە سەزدىرمەدى...
...قولى قالت ەتسە، ءابىش مۇقاعاليدىڭ «قارلىعاشىم، كەلدىڭ بە؟ « جيناعىنا ۇڭىلەدى. ءوزى جۇقا كىتاپشانىڭ مۇقاباسى دا ۇلبىرەپ ءبىتتى...
ءوزى دە قاراپ جۇرمەي، جانىن قۇرساعان ساعىنىشىن جىر جولدارىنا اينالدىردى...
تۇر ءالى كوكتەم شىقپاي، كۇن ايىقپاي،
بوشالاعان سيىرداي مىنا بۇلتتى- اي،
تالتايىپ كەپ تۇرىپ اپ قاق توبەڭنەن،
توگىپ- توگىپ جىبەرىپ، تۇرا زىتتى- اي.
تۇرا زىتىپ زىمقايىم، قايتا ورالىپ،
تايتىك تاۋلار ءشالىسىن قايتا ورانىپ،
تاعى تىقتى مۇپ- مۇزداي تاس كەۋەككە،
سەل استىندا سەلتيگەن مايسا قالىپ.
كوكتەم شىعا قويماستاي كولدەتكەنمەن،
كۇنى- ءتۇنى كوك نوسەر سەلدەتكەنمەن،
جاقپار جوندا جاعال جۇرت ورنى جاتىر،
ءىزى قاپتى، ىق قۋىپ ەل كوشكەنمەن.
قايران جۇرتىم، قاي- قايدا كەزىپ باققان،
جاۋ تۇگىلى داۋىلدان بەزىپ باققان،
بەزىپ كەتكەن جۇرتىڭدا ءبىز وتىرمىز
دەم سالاتىن باقسىداي كەزىك باققان.
دەم سالاتىن باقسىداي دەمدى ىشكە الىپ
تىرس ەتپەيتىن ساقشىمىز - كومبىس حالىق،
كوكجيەكتەن كوز الماي موليەمىز،
قىمتالعان قارا بارقىت پەردە ۇستالىپ.
جاتسا دا اسپان توبەمدە بۇلت ساپىرىپ،
تىنىستى ۇزەر تىپ- تىنىش تۇر قاپىرىق،
قاپىرىقتى قاپاستا ءبىز وتىرمىز،
سىرتقا شىقساڭ، قاۋىپ تۇر وت قاقىرىپ.
بۇرىسەمىز سۋىق بۇلت بۇرىككەسىن،
بۇگەجەكتەپ تاۋدا ەلىك ۇرىككەسىن،
ايقايتاستىڭ باسىنان ءان شىرقار ەم،
ءشۇرشىت وتىر سىعالاپ شۇرىپپەسىن.
كوكىرەكتەن سەيىلمەي ءزىل قۇسالىق،
شارتاراپتى شارلايمىز ءدۇربى سالىپ؛
بوكتەرىلىپ بوكتەردە قويلار جاتىر،
كەتپەيتىندەي ەشقايدان يت- قۇس الىپ.
بەكەر ەكەن ءبارى دە، بەكەر ەكەن،
بەتەر كەلسە، بەرەكە كەتەدى ەكەن،
دۇمبىسىنە ءدۇربىنىڭ سىيىپ كەتەر
دۇنيەنىڭ كەڭدىگى ەكى ەلى ەكەن.
* * *
...دەمالىسقا بۇيرىق شىقتى!..
...ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ، ۇيىنە جەتتى- اۋ. كەلىنى جۇمىستا، ەكى بالامەن ۇيدە وتىرعان اناسى ەتەگىنە ءسۇرىنىپ، الدىنان شىقتى. ساعىنىشىن باسىپ، ەندى سابىر تابا بەرگەنى سول: «ويباي، ءابىشجان- اۋ، ۇمىتىپ بارادى ەكەم عوي»، - دەپ اناسى تورگى بولمەگە جۇگىرىپ كەتتى. قايتىپ كەلىپ: «مانا ۇيگە مۇقاشجان كەلىپ كەتكەن. «سويلەسە قالسا، تەلەفونىمدى ايتىڭدار، حابارلاسسىن»، دەپ ءبىر جاپىراق قاعاز بەرىپ كەتتى، مىنە» ، - دەدى قولىنا ءنومىر جازىلعان قاعازدى ۇستاتا بەرىپ.
تەلەفون سوعىپ ەدى، ار جاقتان مۇقاعاليدىڭ داۋىسى سۇڭقارداي ساڭق ەتە قالدى.
- ۇيدەمىسىڭ؟ مىنە، جەتتىم!..
قولتىعىنا قىستىرعان ەكى- ءۇش دانا «لەنينشىل جاسى» بار مۇقاعالي ارسالاڭداپ جەتىپ كەلدى. جاعاسى جايلاۋ. «باۋىرىم!» دەپ قۇشاقتاپ، موينىنا اسىلدى. ماۋقى باسىلعاسىن: «قازىر، مىنە!»، دەپ جالما- جان گازەت بەتىن اشتى. ايقارما بەتتىڭ ۇستىڭگى جاعىندا «جۇرەكتەن - جۇرەككە» دەگەن جازۋ ءابىشتىڭ كوزىنە وتتاي باسىلدى. باياعى ءوزى جازعان سىن ماقالاسى عوي! بارىنشا ءىرى ارىپتەرمەن بەرىلىپتى.
- راحمەت، باۋىرىم! ءوزىم ءوز بولعالى مۇنداي ءسوزدى ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرمىن. بۇرىنعى ءبىر- ەكى جيناعىم ءۇن- ءتۇنسىز ءوتتى عوي. بۇل جولى كىتابىمدى ءبىر تۇسىنسە، سەن تۇسىنەدى عوي دەپ اكەلىپ بەرگەن ەم. ءبىر كەزدە ناسىبايشى شالىما قاتتى ريزا بولىپ ەدىڭ. قاتەلەسپەپپىن. ويىمداعىنى ۇقتىڭ، - دەدى مۇقاعالي داۋىسى دىرىلدەڭكىرەپ.
ءابىش تە اياق استىنان تەبىرەنىپ كەتتى.
- ابايدان كەيىن تۇساۋلى اتتارداي ىلعي شاپشىپ كەلەمىز عوي، مۇقا. وعان ءتىپتى ۇيرەنىسىپ تە كەتتىك. ءجوندى- ءجونسىز ورەپكىپ سويلەۋگە قۇمارمىز. قازاق ويىنىڭ سۋ توگىلمەس جورعاداي جايلى تىنىسىن ءتىپتى ۇمىتىپ تا قالىپپىز. ءسىزدىڭ مىنا كىتابىڭىزدى وقىعالى بەرى كازارمانىڭ قىم- قۋىت نارلارىنان قۇتىلىپ، «ءوز ءۇيىم، ولەڭ توسەگىمە» كەلىپ ۇيىقتاعانداي راحاتتانىپ ءجۇرمىن، - دەدى مۇقاباسى ۇلبىرەگەن كىتاپشانى ءتوس قالتاسىنان شىعارىپ جاتىپ.
مۇقاعالي كۇرەكتەي الاقاندارىمەن مۇنىڭ قولىن قايتا- قايتا قۇشىرلانا قىستى.
- ريزامىن. جاقسى جولىقتىم. نارىنقولدان جاباعى سويىپ العىزعان ەدىم. قاسىڭا اسقاردى قوسايىن. ءۇي- ىشتەرىڭمەن تۇگەل بىزدىكىنە كەلىپ، مىنا جامان اعاڭدى ءبىر شاشىلدىرمايسىڭدار ما؟ !. اپا، ءوزىڭىز باستاپ ءجۇرىڭىز، - دەپ ءابىشتىڭ اناسىنا قاراپ، ادەتتەگى سالماقتى مىنەزىن ۇمىتىپ، قاۋدىرلاي جونەلدى...
* * *
ءابىش اسقار سۇلەيمەنوۆ ەكەۋى ورتالىق الاڭدى ءارلى- بەرلى كەزۋمەن كەلەدى. الگىدە ءۇي- ىشتەرىن اپارىپ جاتقىزاردا اسقار: «ابەكە، ەكەۋمىز ءبىراز سەرپىلىپ قايتساق قايتەدى؟» دەپ ۇسىنىس جاساعان- دى.
- اعامىزدى شاشىلتۋداي- اق شاشىلتتىق. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن وتىرا بەرىپپىز عوي، - دەدى ءابىش، ءبىر تامسانىپ قويىپ.
- اۋليە ادام عوي مۇقاعالي اعامىز! - دەپ اسقار سۇق ساۋساعىن جوعارى قاراتىپ شوشايتتى.
- ءيا- ءا... مۇقاڭنىڭ ەكىنشى تىنىسى اشىلىپتى. ەندى مۇنى ەشكىم دە توقتاتا المايدى!..
- ءابىش، سەن تامىرشىسىڭ! تالانتتى جازباي تانيسىڭ! مۇقاڭنىڭ الىسقا شاباتىن سايگۇلىك ەكەنىن قالاي سەزە قويدىڭ؟ ونى ايرىقشا ىرىكتەپ الىپ جۇرگەن سەن دە تەگىن ەمەسسىڭ- اۋ!..
- ە، مۇقاڭدى ءويتىپ ايرىقشا ىرىكتەپ الىپ جۇرگەن مەن بە ەكەنمىن؟ ! ۋاقىت قوي، اسەكە، ۋاقىت! ىشكى تۇيسىگىم ايتادى، وسى ءبىزدىڭ ۋاقىت، الپىسىنشى جىلدارى كەلگەن ۇرپاقتىڭ ۋاقىتىن ايتام، ادەبيەتتىڭ التىن عاسىرى اتانادى ءالى. اسەكە، ءوزىڭ دە ىشىندە بارسىڭ، ءبارىمىز دە ادەبيەت تابالدىرىعىنان الابۇرتىپ اتتادىق قوي. الماتىعا باسەكە ەمەس، ارمان قۋىپ كەلدىك. وزگەلەردى وزىمىزدەي كوردىك. ءوزدى- وزىمىزدەن كۇتكەن ءۇمىتىمىز كوپ- اق ەدى. ءبىر- بىرىمىزگە وتە زور قۇرمەتپەن قارايتىنىمىز سودان.
- دۇرىس- اق، ابەكە! بۇل ويىڭدى قۇپتايمىن. ادەبيەت تە تەڭىز ءتارىزدى تىنىستايدى عوي. بىردە دەمىن ىشىنە تارتادى، بىردە سىرتقا تەبەدى. سول ۋاقىتتا تولقىندارى دا شاپشي جونەلەدى. ەڭ ءبىر شارىقتاۋ كەزەڭىنە جەتەتىن كەزدەرى بولادى...
- ولاي بولاتىن رەتى دە بار. ءبىز وقۋعا تۇسەردە ادەبيەتتىڭ توڭى ءالى جىبىمەگەن قالپى ەدى. ولەڭ شىركىننىڭ قاشانعى ەلپىلدەگىش كۇيى- تۇعىن. كولحوز- سوۆحوزدىڭ ويعا- قىرعا وماقاساتىن دا جۇرەتىن كونەتوز تراكتورىنداي ەدى. كۇن سايىن ءبىر «ءوتىمدى تاقىرىپ» شىعادى دا تۇرادى. سونىڭ كوڭىلىن اۋلايمىن دەپ جۇرگەندە ءوزى دە قوقىسقا اينالادى. ونداي «مايشەلپەككە» ۇيرەنىپ العاندار وتە كوپ. جىل سايىن بۇرقىراتىپ كىتاپ شىعارادى دا جاتادى. ۇيرەنبەگەندەرىنە كوپتى كورگەن كوزايىم رەداكتورلار ەڭ بولماسا «جەتەكشى تاقىرىپتاردىڭ ءبىر- ەكەۋىمەن اۋزىن مايلاۋعا» ۇيرەتىپ الەك. سۇيتە- سۇيتە ءجۇرىپ، ءوزى دە كوندىگىپ كەتەدى. سودان ءبىر كۇندەرى: «دومبىرام نە دەيدى، مەن نە دەيمىن؟ « دەپ، ىشتەي قوڭىلتاقسىپ وتىرعاندارى. تالانتتى دەگەن تالاي كوكەلەرىمىز ومىردەن وسىلاي ويسىراپ وتەدى...
- پاھ، شىركىن!.. ابەكە، ادەمى وي ايتۋداسىڭ. مەن سەنىڭ اڭگىمەڭنىڭ جەلىسىن بۇزا جازدادىم، بىلەم. جاڭىلما، ايتا بەر...
- پوەزياداعى مۇنداي وسپاققا ۇيرەنىسە الماي، ەرەۋىلدەپ باققان اقىن قاسىم امانجولوۆ. ول ءبىر «جەتىم بۇرىشتا» كۇرك- كۇرك جوتەلىپ جاتىپ: «اپىراي، مىناۋ كۇننىڭ رايىن- اي، توسەكتەن ءتاۋىر بولىپ تۇرايىن- اي دەسەم دە، قاباعىن ءبىر قويدى- اۋ اشپاي، ەرەگىسىپ ەنەڭدى ۇرايىن- اي!» دەپ بۋىرقانىپ، كۇلدى- كومەش ءومىرى جايلى تولعانعانى توبە قۇيقاڭدى شىمىرلاتادى.
ءبىز كەلگەندە الماتى قاسىم ازاسىنان ءالى ايىققان جوق- تى. ءبىز دە كەلگەن بويدا قايسار اقىننىڭ زيراتىنا باردىق. كىتابىن جاتا- جاستانا وقىپ، جالىندى جىرلارىن جاتتادىق. قازاق ولەڭىنىڭ تۇساۋى شەشىلەر كۇندى اڭسادىق. تۇرمەنىڭ قاتىپ قالعان قارا نانىن قايزالاۋدان جالىققان تۇتقىندار سياقتى كۇنبە- كۇن شىعىپ جاتقان جيناقتاردان توسىن نارسەلەر كۇتتىك. ولەڭ ءيسى بار شۋماقتارعا مۇز جالاعان جىلقىداي شۇرقىراستىق. تۇمانباي، ءىزتاي، ەركەش، ساعي، ەركىننىڭ جازعاندارىنا ۇلكەن ۇمىتپەن ۇڭىلدىك. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ادەبي بىرلەستىگىندە جاستاردىڭ العاشقى اياق الىسىن تالقىلادىق. وعان ۇستازىمىز مۇحتار اۋەزوۆتى شاقىرىپ: «جىل كەلگەندەي جاڭالىق سەزەمىز!» دەگەن لەبىزىن ەستىدىك. بۇل «پوەزيا كۇنى» قازاق ادەبيەتىن ءدۇر سىلكىندىرگەن وقيعا بولدى...
كوپ ۇزاتپاي، «قازاق ادەبيەتىنىڭ» رەداكتورى جۇماعالي ىسماعۇلوۆ: «بىزگە سىن بولىمىنە كەلسەيشى. بەسىنشى كۋرستى جۇمىس جاساپ ءجۇرىپ تە بىتىرۋگە بولادى»، - دەدى. قۋانا- قۋانا قۇپ الدىم...
اسەكە، ەندى ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتپەي، مەن مۇقاڭمەن قالاي تانىسقانىمدى، ونىڭ تاۋداي تالانتىن قالاي تاني باستاعانىمدى جۇيەلەپ ايتىپ بەرەيىن...
- ابەكە، قۇلاعىم سەندە. مىنا كىرىسپە ءسوزىڭنىڭ ءوزى سىني تراكتاتتىڭ تەزيستەرىنە ۇقساپ كەتكەنىنە تاڭ بوپ تۇرعانىم. ماقۇل، ءيا. سودان؟ ..
- سودان... ءبىر كۇنى رەداكتورعا كىرسەم، الدىنداعى جۇمساق ورىنتاقتى تاق تولتىرىپ ءبىر جىگىت وتىر. دۋدىراعان قويۋ شاشتى، ماڭدايى كەرە قارىس، قىر مۇرىندى، قىران قاباق، كەلىستى- اق ەكەن. «ە، ءابىش، تانىسىپ قوي. مۇقاعالي ماقاتايەۆ دەگەن اعاڭ. پوەزيا بولىمىنە ادەبي قىزمەتكەر ەتىپ الدىق. بۇگىنگى نومىرگە ەكەۋىڭىز كەزەكشىلىك ەتەسىزدەر»، - دەدى رەداكتورىمىز...
...ەكەۋمىز قاتار بولمەلەرگە ورنالاستىق. وداق عيماراتىنىڭ ءۇشىنشى قاباتىنداعى تۇپكى بولمەدە ول وتىرادى. ودان كەيىنگى بولمەدە مەن وتىرامىن.
ءبىر كۇنى تۇسكى تاماققا بارعالى جاتىر ەم، تەلەفون شىر ەتە قالدى. مۇقاڭ ەكەن. «كىرىپ كەتپەيسىڭ بە؟» - دەپ سۇرادى. «نە بولىپ قالدى ەكەن؟»، - دەپ باردىم. كەرە قارىس ماڭدايىنا شىپ- شىپ شىعا كەلگەن ءمولدىر مونشاقتاردى قولىنىڭ سىرتىمەن سيپاپ ءتۇسىرىپ تاستادى. «وتكەن جولى اڭعارىپ قالدىم. سەن مەنىڭ ديكتورلىعىمدى بىلگەنىڭمەن، اقىندىعىمدى بىلمەيدى ەكەنسىڭ. مەن ءبىرازدان بەرى ولەڭ جازامىن عوي»، - دەدى.
وقي باستادى. تالايلاردىڭ ولەڭ وقىعاندارىن كورسەم دە، مۇقاڭداي وقي الاتىن اقىندى كورگەن ەمەسپىن. ول وزگەلەرگە ۇقساپ، تەڭسەلىپ، تەبىرەنبەيدى. قولدارىن دا ءارلى- بەرلى سەرمەلەمەيدى. ورىندىقتى ات قىلىپ ءمىنىپ، وتىرىپ الادى دا، كۇمبىرلەگەن قوڭىر داۋىسىن سوزا ءتۇسىپ، جايباراقات وقي جونەلەدى. داۋىسىن دا ورىنسىز كوپ قۇبىلتپايدى. ولەڭ جولدارى تاسقىنداپ اققان وزەندەي توگىلە بەرەدى، توگىلە بەرەدى. الدە ءبىر ۋاقىتتا اياقتادى. اۋزىمدى اشىپپىن دا قالىپپىن. «كەرەمەت وقيدى ەكەنسىز عوي»، - دەدىم. مەن مۇقاڭنىڭ كوشەلى اقىن ەكەنىن سوندا ءبىلدىم...
سودان ءبىر كۇنى تاعى دا بولمەسىنە تۇستىككە شاقىردى. ءبىراق، بۇل جولى ولەڭ وقىمادى. «كەشە مونشاعا باردىم. ابدەن جۋىنىپ، تازالاندىم. ءۇش رەت كاليمامدى قايىردىم. ۇستەلگە جايلانىپ وتىردىم. «ءيا، بيسميللا!» دەپ كىرىسىپ كەپ كەتتىم. قۇداي كورسەتپەسىن، «بوجەستۆەننايا» دەسە، «بوجەستۆەننايا» ەكەن! تەك ءتاڭىردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن شارۋا عوي! شەتىنەن، جايلاپ- جايلاپ اۋدارا بەرەمىن. قاشان تاۋىستىرار ەكەن، كورەيىن. بىتىرگەن كۇنى وزىڭە كورسەتەمىن. دانتەنى ايتام... سوعان كىرىستىم»، - دەدى. مۇقاڭ ۇلى دانتەنىڭ «قۇدىرەتتى كومەدياسىن» اۋدارا باستاعان ەكەن...
سودان كۇندە تۇسكى تاماق كەزىندە بولمەسىنىڭ ەسىگىن قۇلىپتاپ الىپ، جالعىز جۇمىس جاسايدى دا وتىرادى. بىلايعىلارىمىزعا ۇقساپ، بولمەدەن بولمەگە كىرىپ، اڭگىمە ايتىپ جۇرمەيدى...
- ە، نەسىنە مايموڭكەلەيمىز، ابەكە، مەن مۇقاڭدى اۋليە كىسى دەپ ايتپادىم با! كور دە تۇر، بولاشاقتا قازاق پوەزياسى مۇقاعالي ولشەمىمەن ءومىر سۇرەتىن بولادى! - دەپ اسقار سۇق ساۋساعىن جوعارى قاراتا شوشايتىپ، اۋانى سەرمەپ- سەرمەپ قويدى.
- ءاي، اسەكە، سەن ماعان تامىرشى دەپ ەن تاعاسىڭ، ءوزىڭ دە مەنەن اسقان كورىپكەل بولارسىڭ! - دەپ ءابىش مول دەنەسىمەن بۇرىلىپ، اسقاردى كەڭ قۇشاعىنا قىسىپ الدى دا، جوعارى كوتەرىپ- كوتەرىپ قويدى...
...ەكەۋى بالاشا قۋانىپ، بوزالا تاڭنىڭ تىنىشتىعىن بۇزىپ، الاڭدا الشاڭ باسىپ كەلەدى...
* * *
... ءابىشتىڭ ايالدامادان تۇسكەنى سول، ەڭگەزەردەي بىرەۋدىڭ سىرتىنان قاپسىرا قۇشاقتاي العانى...
- ءاي، ءزانتالاق، قايدا ءجۇرسىڭ- ەي، كورىنبەي؟ !. ءوزىڭ ازىپ كەتكەنسىڭ بە، نەمەنە؟!.
داۋىسىنان مۇقاعالي ەكەنىن بىردەن تانىپ قويدى.
- ءوي، اعا، ءسىز ەكەنسىز عوي!..
ەكەۋى قايىرا قۇشاقتاسىپ، امان- ساۋلىق سۇراستى.
- ايساۋلە اپام قالاي؟ ول كىسىنىڭ ءسۇت قاتقان شايىن ساعىندىم...
- اپام جاقسى. ءسىزدى سۇراپ قويادى اندا- ساندا. «الپامىس اعاڭ قايدا؟» دەپ... ءوي، اعا، ۇيگە جۇرسەڭىزشى، ءوز قولىنان شاي ءىشىپ، ءوز اۋزىنان ەستيسىز...
- جوق- ەي، باۋىرىم، ءجاي سۇراپ جاتقانىم عوي. ءبىر كۇنى بارارمىن ءوزىم دە. سەن ودان دا ءبىزدىڭ ۇيگە ءجۇر. وسى ارادان جاقىن جەردە. ءتيىپ تۇر... ءۇي اۋىستىردىق قوي ءبىز...
- ءا، سولاي ما؟ قۇتتى بولسىن، اعا!..
- ءاي، باۋىرىم، «قۇتتى بولسىندى» جەڭگەڭە ايتارسىڭ... ءۇيدى كورىپ شىق. كوپ ۇستامايمىن. جارتى ساعات ولەڭ وقيمىن. باياعىدان قالاي ەكەنمىن؟ ءوستىم بە ەكەن، ءوشتىم بە ەكەن؟ سوسىن بوساتامىن... ءجۇر، جۇرە عوي، - دەپ مۇنىڭ قولتىعىنان قاپسىرا ۇستاپ، دەدەكتەتىپ الا جونەلدى.
ءابىش ونىڭ كوڭىلىن قيا الماي، ەركىنە كوندى.
- ىڭعايسىز بولدى- اۋ... جەڭگەيدىڭ، بالالاردىڭ قولىنا ۇستاتاتىن بىردەڭە الۋ كەرەك ەدى...
- باۋىرىم، تۇك تە قينالما، ءوزىمىز عوي... ودان دا اڭگىمەڭدى ايتا بەر. باياعىدا اسكەردە جۇرگەنىڭدە ءبىر كەلىپ كەتتىڭ، سودان بەرى كورىسپەدىك قوي ءوزى...
- ءيا، اعا، اسكەردەن دە كەلدىم. ەكى- ءۇش اي ۇيدە بوس قاراپ جاتتىم. اقىرىندا، قالتاي مۇحامەدجانوۆ، كامال سمايىلوۆ اعالارىم كينوستۋدياعا جۇمىسقا شاقىردى. قىزمەت ورنىمىز - قالانىڭ سىرتىندا. كۇنى بويى سوندا جۇرەمىز. كەشتەتىپ ۇيگە ارەڭ جەتەمىز...
...مۇقاعاليدىڭ پاتەرى كۇلاش بايسەيىتوۆا كوشەسىندە ەكەن.
- تسس، بۇرىن بۇل ۇيدە ىلعي ۇلىلار تۇرعان. ابايلاپ باسپاساق، ارۋاقتارى ويانىپ كەتەدى، - دەدى مۇقاعالي، اعاش ەدەندى سىقىرلاتپاي باسۋعا تىرىسىپ. ءابىش تە اياعىن جايىمەن باسىپ سوڭىنان ەردى...
...اۋىز بولمەدە لاشىن استاۋ مالشىلاپ، كىر جۋىپ جاتىر ەكەن. ءابىش سالەمدەسىپ جاتىپ: «جەڭگەي، شاي جاساپ، اۋرە بولماي- اق قويىڭىز»، - دەپ مۇقاعاليدىڭ ىزىنشە ىشكە وزدى...
...مۇقاعالي داپتەرىن الىپ، ولەڭ وقي باستادى. بۇل بولسا، بايقاپ وتىر: باياعىسىنشا سىلتەيدى ەكەن. كەمەلىنە كەلگەن اق بەرەن اقىن. وزىنە- ءوزى ريزا سياقتى...
...جارتى ساعات ءوتتى. مۇقاعالي وقۋىن دوعاردى. ءابىش ءۇنسىز باس بارماعىن كورسەتتى. ورنىنان تۇرىپ، مۇقاعالي ماڭدايىنان ءبىر يىسكەدى دە، كەۋدەسىنە قولىن قويىپ، باسىن يزەدى...
...مۇقاعالي مۇنى سىرتقا شىعارىپ سالدى.
- قىزمەتىڭ قالاي، باۋىرىم؟
- شارشاتادى، اعا...
- شارشايتىن كەزدە شارشاعان دۇرىس قوي. كەيىن ساعىنۋعا جاقسى!..
* * *
- ابەكە، مۇقاعالي اعامىزدان ايىرىلىپ قالدىق قوي... - تەلەفون سىمىنىڭ ار جاق باسىنداعى اسقاردىڭ داۋىسى قۇمىعىپ شىقتى.
- ءيا، اسەكە، ەستىدىم. ورتالىق كوميتەتتىڭ وسىنداعى جىگىتتەرى ەستىرتتى. جەرلەۋدى ۇيىمداستىرىپ جاتىرمىز. كەڭسايعا قويىلادى...
...سول كۇنى ۇزاق- سونار ءبىر اق جاۋىن باستالعانى... «قۇداۋاندا، قۇددى تابيعاتتىڭ ءوزى كوز جاسىن سورعالاتىپ، قيماس ۇلىن حالىقپەن بىرگە سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالىپ تۇرعانداي... مۇقاڭنىڭ ءوزى دە تابيعاتتان جارالعان عوي. ونىڭ ءوزى دە، ونەرى دە تابيعي...» .
...جەردىڭ باسىندا مۇقاعاليدىڭ بالاسى جۇلدىزدى كوردى. ەسىنە ءتۇستى. مۇقاڭ بىردە تەلەفون سوعىپ: «گۋريەۆ جاقتا تانىستارىڭ بار عوي. مەنىڭ بالام سول جاقتا قىزمەتتە ەدى. باس- كوز بولىپ ءجۇرسىن. بىرەۋ- مىرەۋىنە ايتىپ قويسايشى!»، - دەپ ەدى. سول كەزدە ويلانىپ قالعان...
...گۋريەۆ جاق... ول جاققا ات باسىن بۇرماعالى جيىرما جىلدان اسىپ كەتىپتى. ول تۇستا ون التىسىندا وقۋعا اتتانىپ كەتكەن بالادا قاي ءبىر ونداي پارمەندى تانىس بولار دەيسىڭ؟ .. سوندا دا، مۇقاڭنىڭ كوڭىلىن قيماي، ورتالىق كوميتەتتىڭ اتىن جامىلىپ، ۇيالا- ۇيالا، ءبىر مىقتىعا تەلەفون شالدى. ونىڭ نە تىندىرعانىن بىلمەيدى، ءبىراق. جۇمىسباستى بوپ ءجۇرىپ ۇمىتىپ تا كەتىپتى...
... ءابدىلدا اقساقال سويلەپ جاتىر...
...«ءيا، شىن تالانتتى ولگەننەن سوڭ جوقتاي باستايمىز. تىرىسىندە كەرەك قىلدىق پا؟..».
...الدىڭعى شەپتە ەڭكىلدەپ ەركىن ءىبىتانوۆ تۇر ەكەن. جانە ەسىنە ءتۇستى...
...انا ءبىر جىلى مۇقاعاليدىڭ وزىنە ايتپاي، ونىڭ تۋعان جەرىنە بارىپ كورگەن- ءدى. «سالماق سالىپ قايتەم؟» دەگەن وي بولدى. «كىسىنىڭ ۋاقىتىن ۇرلاۋ كىسىلىككە جاتپايدى» دەگەن ۇستانىمىن بۇزعىسى كەلمەدى. اقىننىڭ تۋعان جەرىن ءبىر كورسەم- اۋ دەگەن ارمان - مەنىڭ عانا ارمانىم عوي، وعان نەگە اقىننىڭ ءوزىن ارالاستىرۋىم كەرەك؟» دەپ ويلاپ، «قاراساز، قايداسىڭ؟» دەپ تارتىپ كەتتى...
...سوندا مۇقاعاليدىڭ بالا كەزدەگى ورىندارىنىڭ ءبارىن دەرلىك ارالاپ شىققان. قاق ورتادا شوككەن ۇلەكتەي سۇلاي جىعىلعان ەلشەنبۇيرەكتىڭ ەتەگىندەگى قاراساز دا، اسپان ءتوسىن ءبىر ءوزى بيلەگەن حانتاڭىرىنىڭ باۋىرىنداعى قالىڭ شۇبار دا، الىستاعى شالكودە جايلاۋى دا - ءبارى- ءبارى ەسىندە... لاشىن جەڭگەيدىڭ اعاسى ازىمجانوۆپەن دە كەزدەسكەن... سوندا وسى ەركىن ءىبىتانوۆتىڭ - مۇقاڭنىڭ ەكى تۋىپ، ءبىر قالعان دوسى ەركىننىڭ ۇيىندە دە بولدى. قوناقجاي جەڭگەيدىڭ ۇزىلدىرە سالعان ادەمى ءانى دە ءالى كۇنگە دەيىن قۇلاعىندا...
...سوندا «مۇقاعاليداي اقىن تۋاتىن ناعىز مارقاسقا ولكە ەكەن»، دەپ تامسانىپ قايتقان ەدى عوي...
...كەڭسايدىڭ ءىشى كۇڭىرەنگەن داۋىسقا تولى. ءتىرى ادامدارمەن قوسىلا ءولى ارۋاقتار دا ۇلى اقىندى جوقتاۋعا قاتىسىپ، ونى ماڭگىلىك ساپارعا بىرگە شىعارىپ سالىسىپ جاتقانداي...
...«مۇقا، ءسىزدىڭ ونەردەگى ءومىرىڭىز ەندى باستالدى. ءبىز سىزبەن قوش ايتىسپايمىز. ءبىز سىزگە «قوش كەلدىڭىز، اقىن اعا!» دەمەكپىز. ومىرگە، ونەرگە كەلەر ءار ۇرپاق سىزگە وسىلايشا سالەم بەرەتىن بولادى...».
...توپىراق سالعاننان كەيىن جۇرت ۇزدىك- سوزدىق كەڭساي باسىنان تومەن تۇسە باستادى. وسىنى كۇتكەندەي، اق جاۋىن دا باسىلدى...
... ءابىش جۇرتتىڭ ەڭ سوڭعى لەگىنەن كەيىن قوزعالدى. كەنەت كوكتەن تىرنا داۋىسى ەستىلدى. ءوز قۇلاعىنا سەنبەي، باسىن جوعارى كوتەردى. ء«يا، ەرتە كەلگەن تىرنالار عوي مىناۋ... ءبىر جاقسىلىقتىڭ نىشانى بولار»، - دەپ وزىنەن- ءوزى كۇبىرلەدى. تىراۋلاپ ۇشقان تىرنالار تىزبەگىن كورىپ، ەڭسەسىن باسقان اۋىر مۇڭنان ارىلا ءتۇستى دە، ساي تابانىنا تۇسكەنشە كوڭىلى جادىراپ سالا بەردى...
جاقىپجان نۇرعوجا.
الماتى.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى