ەكى الىپتىڭ باسىن قوسقان ۇمسىن سۇلۋ

سابەڭ مۇحتاردىڭ 60 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان سالتاناتتا ەڭ اتاقتى، بەدەلدى جازۋشى رەتىندە بايانداما جاساعان. سول بايانداما وقىلىپ بىتكەنشە مۇحاڭ بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ قويا ما دەپ ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا قىپىلىقتاپ وتىرعان ەكەن. ونىڭ قورقاتىنى - ءبىر كەزدە الاش وردانىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولعاندىعى جانە سول ءۇشىن تۇرمەگە قامالعاندىعى ەكەنى تۇسىنىكتى. مۇقانوۆ سونى ايتىپ، تاعى ءبىر تۇقىرتىپ تاستاي ما دەپ قاۋىپتەنەدى عوي، باياعى. ءبىراق سابەڭ سىر بەرمەي، بايانداماسىن دۇرىس جاساپتى. الايدا، «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنە باسۋعا بەرىلگەندە «ادەبيەتىمىزدىڭ ماقتانىشى» دەگەن تاقىرىپ قويۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولىپ: «مەن ءومىر-بويى مۇحتاردىڭ كوركەمدىك تالانتىن مويىنداعانىممەن يدەيالىق پوزيتسياسىنا قارسى كىسىلەردىڭ ءبىرىمىن. ەندى ونى الپىسقا كەلدى ەكەن دەپ ءوزىمنىڭ پوزيتسيامنان باس تارتىپ، «ادەبيەتىمىزدىڭ ماقتانىشى دەي المايمىن. سوندىقتان «الپىستىڭ اسۋىندا» نەمەسە «جازۋشى جولى» دەگەن سياقتى «نەيترالنىي اتاۋ»(بەيتاراپ اتاۋ) قويىڭدار» دەگەن ەكەن...

ال سابەڭنىڭ 60 جىلدىعىنا وراي لەنين وردەنى بەرىلگەندە كەمەمەن كرۋيزدا جۇرگەن جازۋشىنى جازۋشىلار وداعى قۇتتىقتاپ، تەلەگرامما دايىنداعاندا وعان مۇحاڭ: «تۋعانىڭدى كورگەن جوقپىن، ولگەنىڭدە جىلامايمىن» دەگەن ءسوز بار. ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ جەتىستىگىمىزگە قۋانبايتىن جاندارمىز» دەپ قول قويماپتى. ال 60 جىلدىق مەرەيتويىن اتاعاندا مۇلدە قاتىسپاعان دا ەكەن. سوندا تويعا كەلگەن وزبەك جازۋشىسى عافۋر عۇلام الاتاۋدىڭ اقباس شىڭدارىنا قاراپ تۇرىپ: «بۇل جاقتىڭ تاۋلارى تاۋلارىنا قوسىلعانىمەن، شالدارى شالدارىنا قوسىلمايدى ەكەن» دەگەن ەكەن كۇرسىنىپ. بۇل اڭگىمەلەردى سول جىلدارى جاقسىلارمەن جاناسىپ جۇرگەن جاس جۋرناليست ءابىلماجىن جۇمابايەۆ مارقۇمنىڭ ايتقاندارىنان جازىپ العان كولباي ادىربەك ۇلى «تۇركىستان» گازەتىنە جاريالادى. (04.04 .2013-جىل).

ەكى الىپتىڭ ارازدىعى كەيىنگى، اتتارى ادەبيەت الەمىنە كۇشەيىپ العان تۇستاردا وتقا ماي قۇيۋشىلاردىڭ كەسىرىنەن ءتىپتى ءورشي تۇسكەن. ال ءبىر كەزدە... 20- جىلداردىڭ اياعىنان باستاپ ولار دا ءبىر-بىرىمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا، ءتىپتى شىعارماشىلىق بايلانىستا بولعان. وعان كۋا - مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اقان- زايرا» اتتى «6 سۋرەتتى، كۇيلى پەساسى». شىعارمانىڭ وقيعاسى تۇتاسىمەن سابەڭنىڭ ەلى كەرەيدە وتكەن عاجاپ سۇلۋ، ونىڭ ۇستىنە ءوز زامانىندا تەرەڭ ءبىلىم العان ۇمسىن ەسىمدى بويجەتكەننىڭ تاعدىرىنا ارنالعان.

ول كىسى تۋرالى سابەڭنىڭ ءوزى دە كەيىن «ءومىر مەكتەبى» كىتابىندا جازعان. «اقان- زايراداعى» قىز وسى ۇمسىن ەكەنىن بارلىق وقيعالار، كەيىپكەرلەر مەن جەر- سۋ اتتارى دالەلدەيدى. ول تۇگىل زايرا ەسىمى شىعارما قولجازباسىنىڭ ءبىر- اق جەرىندە كەزدەسىپ، قالعان ۋاقىتتىڭ بارىندە اۆتور قىزدىڭ ەسىمىن ۇمسىن دەپ بەرگەن ەكەن. وسىنىڭ ءبارى سابەڭنىڭ مۇحاڭا ءوز ەلدەرىندە بولعان ۇمسىن قىزدىڭ تاعدىرىن، ونىڭ اقان سەرىمەن بولعان ماحابباتى تۋرالى اڭگىمەلەپ بەرگەنىن، ۇلى جازۋشى بۇل وقيعاعا سەلقوس قاراماي وسىناۋ شىعارماسىن جازعانىن كورسەتەدى.

بۇل تۋرالى جازۋشىنىڭ 1982 -جىلى شىققان 20 تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ 11 -تومىندا وسى پەسا تۋرالى بەرىلگەن تۇسىنىكتە: «اقان- زايرا» - ءسابيت مۇقانوۆپەن تۆورچەستۆولىق بىرلىكتە دۇنيەگە كەلگەن تۋىندى» دەپ اتاپ كورسەتىپتى.

م. اۋەزوۆتىڭ بۇل شىعارماسىنىڭ ءۇزىندىسى العاش رەت «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 1936 -جىلعى 17 -مامىرداعى نومىرىنە جاريالانادى. بۇل - قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ماسكەۋدە بولعان العاشقى ونكۇندىگىنىڭ تۇسى. پەسانى جازۋشىنىڭ ءوزى ورىسشاعا دا اۋدارعان ەكەن. سوعان قاراعاندا ونى ماسكەۋ كورەرمەندەرىنە ۇسىنباق نيەتى دە بولعان سياقتى. ءبىراق وسى شىعارما جازۋشىنىڭ كەيىن، كوزى تىرىسىندە شىققان ەڭبەكتەرىنىڭ بىردە- ءبىرىنىڭ اراسىنا ەنگىزىلمەگەن. بۇعان ەكى الىپتىڭ اراسىنان، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، «قارا مىسىقتىڭ» ءوتىپ كەتكەندىگى ءوز كەسىرىن تيگىزسە كەرەك. ايتپەسە، مۇحاڭ جازعان دۇنيەنىڭ وسالى بولۋشى ما ەدى؟ قىرىق جاسقا كەلىپ، ابدەن پىسكەن شاعى تۇگىل، 24 ىندە جازعان «قورعانسىزدىڭ كۇنىنىڭ» ءوزى شەدەۆر ەمەس پە؟

قازىر بۇل پەسانىڭ ءتۇپنۇسقاسى اراب الىپبيىمەن جازىلعان قولجازبا جانە لاتىن ارپىندە ماشينكەگە باسىلعان نۇسقا تۇرىندە جازۋشىنىڭ مۋزەي-ۇيىندەگى ارحيۆىندە جاتقان كورىنەدى... ال جارىققا تولىعىمەن، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، 1982 -جىلى شىققان 20 تومدىعىنىڭ 11 -تومىنا، 5-42 -بەتتەردە جاريالاندى.

ەندى ءبىر اۋىز ءسوز ۇمسىن سۇلۋ تۋرالى دا ايتا كەتەلىك. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ جازعانى عانا ەمەس سولتۇستىكتەگى تالاي اقساقالداردىڭ اۋزىنان دا ۇمسىن سۇلۋ تۋرالى تالاي ەستىگەن ەدىك. ولكە تانۋشى قايروللا مۇقانوۆ اعامىز بارلىق دەرەكتەردى جيناپ، «ۇمسىن سۇلۋ» اتتى جيناق تا شىعاردى.

ۇمسىننىڭ ءجۇسىپ دەگەن اۋقاتتى كىسىنىڭ قىزى بولعانى جانە كورگەن جاندى ەستەن تاندىراتىنداي كورىكتى بولعانى تۋرالى اڭىزدار كوپ. سۇلۋلىعىمەن قوسا ول ءانشى، وقۋ بىلىمگە وتە زەرەك بولعان جان ەكەن. ەڭ قىزىعى سول - ۇمسىن رەسەيدەگى ترويسك مەدرەسەسىن عانا ەمەس، 1902 -جىلى مىسىردىڭ ەسكەندريا (الەكساندريا) قالاسىنداعى جوعارى دارەجەلى ءال ازجار ءال مۇحاممەد بين ۆاگاف مەدرەسسەسىن دە ءبىتىرىپتى. ال كەرەك بولسا... قازاق بالاسىنىڭ قازان توڭكەرىسىنە دەيىن مەككەگە بارعانىن ەستىپ ەدىك، ءبىراق ول جاقتا ءبىلىم العانىن ەستىمەپپىز. ونىڭ ۇستىنە قىز بالانىڭ جالعىز بارىپ، ءبىلىم العانىنىڭ مىسالى بۇدان باسقا بولعان دا ەمەس شىعار...

عابيت مۇسىرەپوۆ تە ۇمسىن تۋرالى كوپ ءبىلىپ، كوپ ەستىگەن ەكەن. عابەڭ ومىردەن وتكەن سوڭ سوڭعى جۇبايى عازيزا بەيسەن قىزى 1987 -جىلى «جالىن» جۋرنالىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا بىلاي دەيدى: «جات قولىندا» رومانىن ءتامامداعاننان كەيىن ۇمسىن اتتى قىز توڭىرەگىندە ءجيى ايتاتىن بولدى. شەت جاعالاتىپ بىلگەنىم - ۇمسىن ۇلپاننىڭ زامانىندا ءومىر سۇرگەن كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، ساۋاتتى ادام. سول كەزدىڭ وزىندە الىستاعى الەكساندريا قالاسىندا وقىپ ءبىلىم العان. ەلگە كەلگەن سوڭ بىلىمىنە ساي ورىن تابا الماعان».

عابەڭنىڭ «وي- سەزىم ساتتەرى» دەگەن اتپەن جاريالانعان كۇندەلىكتەرىنەن ۇمسىن تۋرالى ەستىگەندەرى مەن بىلگەندەرىن جيناقتاپ، ول تۋرالى جازباق بولىپ، جوسپار قۇرعانىن دا بىلدىك. ماسەلەن، كۇندەلىكتىڭ ءبىر جەرىندە: «ۇمسىن - ساماي رۋى جانساقال بالاسى ءجۇسىپ قاجىنىڭ قىزى. اعاسى تىلەمىس - زەرگەر، ءورىمشى، تىگىنشى ادام. ءجۇسىپ اۋەلى ابىلايمەن (رامازانوۆ) بىرگە مەككەگە بارعان. ەسكەندريادا (الەكساندريا) ءتۇبى قىپشاق، بەيبارىس ءناسىلى استاد ماحمۋديمەن تانىسقان. ونىڭ جاڭاشا ورتا مەكتەبى بار ەكەن. ۇمسىن كەيىن سوندا بارىپ وقىپ قايتادى» دەلىنىپتى. تاعى ءبىر جەرىندە ۇمسىننىڭ ەسكەندريادا 5 جىل وقىعاندىعى تۋرالى ايتىلادى. وقۋدان كەلگەن سوڭ ابىلاي ارقىلى مەكتەپ اشتىرىپ، ۇمسىن وقىتۋشى بولادى. ءبىراق ۇزاماي ول جابىلىپ قالادى. «ەلىمە پايدالى بولارمىن دەپ ويلاعان ۇمسىن ەندى سول ەلگە، سول زاماندا بەدەلسىز ەكەنىن تۇسىنەدى. ونىڭ تراگەدياسى دا وسىندا» دەپ وي قورىتىپتى عابەڭ...

ءبىر اۋىز ءسوز ۇمسىننىڭ ءوز تاعدىرى تۋرالى دا ايتا كەتەر بولساق، ول بارىنشا باقىتسىز جاننىڭ ءبىرى بولادى. قىرداعى قىزىل تۇلكىنى قيادان ىلەتىن العىر قىران سەكىلدى اقان سەرى سۇلۋعا حات جازىپ، ەكەۋى ءبىلىم سالعاستىرعاندارى راس. اقاننىڭ قىزعا ارناعان ولەڭى دە بار. ءبىراق ۇمسىن بويجەتكەندە سەرى كارى شال ەدى...

ۇمسىننىڭ سۇيگەن جىگىتى نۇركە سەرى بولادى. ەكەۋى ءسوز بايلاسىپ جۇرگەندە تورسان بايدىڭ ەسەرسوق ۇلى شەري قىزىعىپ، كۇشپەن الىپ قاشادى. وندا قاتىن ۇستىنە بارعاننان باعى اشىلمايدى. اقليما دەگەن ءبىرىنشى ايەلى بولىستىڭ قىزى كورىنەدى، ول تورسانعا سالماق سالىپ، شەريدى ۇمسىننان باس تارتقىزۋىن تالاپ ەتەدى. قۇدالارىنان قورقىپ، ەسى شىققان تورسان ۇمسىندى كىشى بالاسى باكەنگە قوسادى. ودان ۇمسىن ءبىر قىز تۋىپ، اقىرى قۇسادان اۋرۋلى بولىپ، ەرتە كوز جۇمادى...

مىنە، قازاقتىڭ تۇڭعىش وقىمىستى قىزىنىڭ تاعدىرى وسىلاي بولعان. ونىڭ تاعدىرى ءبىر كەزدە ءتىپتى ءومىر- بويى جاناسپاي وتكەن قازاقتىڭ ەكى الىبىنىڭ ءبىر كەزدە تاتۋ بولعانىنا دا كۋالىك بەرىپ وتىر.

جاقسىباي سامرات

Namys.kz