جيھانشا سەيدالين: قازاق حالقى ازىپ-توزىپ بارادى

ۇكىمەت مۇجىقتان قالعان جەردى ارەنداعا ساتايىن دەپ جاتىر. كەشىكپەي بۇل زاكونى دا شىقسا كەرەك. از دا بولسا 15 دەسياتينادان جەر الىپ جاتقان باۋىرلارىمنىڭ نە بولارىنا كوزىم جەتپەيدى، جانىم اشيدى... بۇلاردى بىتىراتىپ مۇجىق بولىستارىنا قوساقتادى. بۇل قوساقتاۋ ءبىرىنشى فەۆرالدا باستالدى. قوستاناي ۋەزى، سارىوي بولىسىنىڭ 1 -اۋىلى مۇجىقتىڭ بولىسىنا كىرگىزىلدى. سۋدىڭ حاكىمى مۇجىق بولسا، ءتىل بىلمەسە، الىم-سالىم ءۇش ەسە كوبەيسە، مۇجىقتان تەڭدىك الا الماسا بۇل قالا سالعان قازاقتىڭ دا كۇنى قىزىق بولماس.

اتام ماعان ايتۋشى ەدى: «ءيت تويعان جەرىن ىزدەيدى، ەر تۋعان جەرىن ىزدەيدى؟ بالام، حالىقتى ۇمىتپا، عىلىمىڭا تويعان سوڭ، اقىلدى توقتاتقان سوڭ ەلگە ءبىر اينالارسىڭ» دەپ. مەن وسى ءسوزدى ۇمىتپاي، ەلگە قايىرىلدىم. ەكى جىل بولدى تۋعان جەرىمە، قالىڭ قىپشاق ەلىمە، اعايىن ورتاسىنا كەلگەنىمە. كەلگەندە نە كوردىم؟ ءوزىن-ءوزى ءتۇتىپ، شايناپ جەپ جاتقان ءبىر حالىقتى كوردىم. بالاسىن ساتىپ تاماعىن اسىراعان حالىقتان بۇل زاماندا نە ءۇمىت؟

ات - بيەدەن، ەر - انادان تۋماي ما؟ قۇلدان، كۇڭنەن قانداي ازامات تۋار دەپ ءۇمىت قىلامىز. مەشىت سالىڭدار، مەكتەپ اشىڭدار، تامىر ءدارىنىڭ جۋانىن الماي، جىڭىشكەسىن الا كورىڭىز، گازەت- جۋرنال الىڭىزدار، عىلىم جارىسىن جاساڭىزدار دەپ اقىلىمىزدى قازاققا اياماي-اق بەرىپ جاتىرمىز. ءبىراق مەن ويلايمىن، ادام ساتىپ كۇنەلتىپ تۇرعان ەلدە نەندەي دۇرىس مەكتەپ، نەندەي دۇرىس جاقسى مەدرەسە، نەندەي عىلىم جارىستىرۋ؟ مۇنى اقىلدى قۇربىلارىما جازامىن.

قازاق حالقىنىڭ اۋرۋى كۇشتى. بۇل كۇشتى اۋرۋدى كۇشتى دارىمەن ەمدەمەسە قۇر مەدرەسە، مەكتەپ، 15 دەسياتينا جەرمەنەن ەمدەپ جازۋعا بولمايدى. كورىنىپ تۇر، قازاقتىڭ اۋرۋى ءبىر جەرىندە عانا ەمەس، تۇلا بويىندا.

قازاق حالقى ىشىنەن جامانداتپاسا دا 1869 -جىلدان بەرى «ستەپنوە پولوجەنيە» دەگەن اۋرۋدى ءىشىپ اۋىرا باستادى. بۇل كۇندە وزىنەن- ءوزى جەرىنىپ ءتۇر. جەردى ايتسا جىلايدى، ءدىندى ايتسا جىلايدى، مالدى ايگسا جىلايدى، جارقىراپ كۇلىپ ايتاتۇعىن قازاق بايعۇستا ۇرلىق پەن وتىرىك قالدى. ارىمىزدان، جەرىمىزدەن ايىرىلىپ قالساق تا ءبىزدىڭ قادىرلى بولىستارىمىز وسى ەكى قاسيەتتى نارسەنى ورىسقا بەرمەي-اق كەلە جاتىر. ال، ەندى، قازاق حالقىنىڭ تۇلا بويىنا تاراعان كۇشتى اۋرۋدىڭ اتى نە؟ اتى مىناۋ: «نە نورمالنايا سيستەما ۋپراۆلەنيە ي سۋدا، وتسۋتستۆيە نارودنوگو پرەدستاۆيتەلستۆا ۆ زاكونوداتەلنىح ۋچرەجدەنياح، نۋجدا دليا يزمەنەنيە ەتوي سيستەمى سووبرازنو ترەبوۆانيام ۆرەمەني ي وسوبەننوستيام كيرگيزسكوگو نارودا». ياعني، ەل باعۋ ءتارتىبى ءھام سۋد(سوت) ءتارتىبىنىڭ حالىققا جايسىزدىعى، زاكون شىعاراتىن مەكەمەلەردە قازاقتىڭ ءوز ادامىنىڭ جوقتىعى. ەگەر ءوز ادامدارى بولسا، ايتىلعان جايسىز تارتىپتەردى زامانعا لايىق، قازاققا تىنىشتى قىلىپ وزگەرتۋگە سەبەپكەر بولار ەدى. ال، ەندى، بۇل تۇلا بويىمىزدى قۇرىستىرىپ تۇرعان اۋرۋعا ءدارى بار ما؟ كۇشتى اۋرۋعا كۇشتى ءدارى: ءدارىنىڭ اتى - «سيەز» (سەزد)، باس قوسىپ ءبىر جەردە جايىمىزدى سويلەسىپ زامانعا لايىق قۇرال تابۋ. باس قوسىلماي گوسۋدارستۆەننايا دۋما ءھام سوۆەتكە ەندى بىزدەن ادام بارا الماسا. بۇل ەكى مەكەمەدە بىزدەن كىسى بولماي تۇرعاندا قازاق حالقىن چينوۆنيكتەرگە، مۋجيككە تالاتپاي ادام ەسەبىنە كىرگىزەمىن دەگەن سۋدىردىڭ بەتىنە تۇكىرۋگە بولادى. ونداي ءسوزدى ايتگىراتۇعىن ناداندىق، ياكي بالالىق، ياكي شالالىق، ياكي بالتاعا ساپ بولىپ جۇرگەندەر ايتادى. ارينە سيەزدى حاكىمنىڭ رۇحساتىمەن جيناۋعا كەرەك. شالا- شارپى زاكون بىلەتىندەرىمىز بار عوي.

ءىستىڭ ەڭ قيىن جەرى رۇحسات الۋ، ىزدەنۋ. حاكىممەن ۇركىتپەي، شوشىتپاي جاقسى قالىپپەنەن سويلەسۋ. بۇل سيەز تۋراسىندا بوتەن حاكىم قاناعات ەتەتىندەردەن تالاپكەر شىقپاسا، مەن اللاعا سىيىنىپ ءوز مىندەتىمە الايىن؛

باس قوسۋ ورىنبۋرگتا بولسىن؛

ءار بولىستان ەكى كىسى سايلانىپ كەلسىن؛

نەندەي سوزدەر سيەزدىڭ قاراماعىنا تۇسەدى؟ (باعدارلاما). ارينە ول پروگرامما حاكىمگە كورسەتىلەدى. مينيستر بەكىتەدى، پروگرامماعا جازىلاتش لايىق سوزدەردى اۋەلى «ايقاپ» ءھام «قازاقتى»» بەتىنە جازىپ سالىستىرارعا كەرەك: «حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار» دەپ بابالارىمىز ايتىپ كەتسە دە، اقىلعا اقىل قوسىلسىن، سوزدەن ءسوز تۋسىن؛

مەنىڭ بۇل جازعان ءسوزىمدى ماقۇلداعان، ياكي، بۇل تۋرادا ايتاتۇعىن اقىلى بولعان ازامات، اتقا مىنگەن ەل اتاسى ءھام حالىققا ءسوزىن تىڭداتاتۇعىن مولدا، حازىرەتتەر بولاتۇگىن بولسا، ولاردىڭ بارىنەن وتىنەمىن: ماعان حات جازىپ بىلگەنىن ايتسىن؛

بۇل باستالايىن دەپ تۇرعان حالىق ىسىنە تەزىنەن جاۋاپ كۇتەمىن، شابىلىپ قالعان تارلانداردان: باقىتجان قاراتايەۆ، باقىش قۇلمانوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆتاردان، بۇل ۇشەۋىنىڭ ءوزى ءۇش رۋلى ەل بولسا دا الاش دەگەندە باسى ءبىر جەرگە قوسىلسا كەرەك. جانە بۇلاردان باسقا: رايىمجان مارسەكوۆتەن، مۇحامەدجان تىنىشبايەۆتان، حالەل دوسمۇحامەدوۆتان، ابۋباكىر اددياروۆتان، احمەت بايتۇرسىنوۆتان، سەرالى لاپيننەن، مۇحامەدجان سەراليننەن، جانايداروۆتان، باتىرشا ەسماحانوۆتان، زۇلحارنايىن سەيداليننەن، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتان، بارلىبەك سىرتانوۆتان، ياقۇپ اقبايەۆتان ۋا عايري قازاق حالقىنىڭ ءحالىن كورىپ، جانى اشىعانداردان حات كۇتەمىن. سيەزگە كەلۋگە ۋاقىتىڭىز بار ما؟ قايسىڭىز سوعان ۋاعدا بەرەسىز، قايسىڭىز بەرە المايسىز؟

بولاشاق سيەزگە پروگرامما جازۋعا، وشاق باسىن ۇستاۋعا كۇش- كومەك بەرە الاسىز با، جوق پا؟ كۇنى كەشە بۇل اتىن اتاپ جازعان ون التى كىسىنىڭ ون التىسى دا قازاق دەگەندە بۇلبۇلشا سايرايتۇعىن ەدى، بۇگىن باس قوسارلىق دەگەندە نە ايتار؟

ەكى- ءۇش ايدىڭ ىشىندە كەلگەن حاتتار بەلگىلى بولسا كەرەك سيەزدىڭ قانداي بولاتۇعىنى، كىمنىڭ كەلەتىن، كىمنىڭ كەلمەيتۇعىنى بىلىنەدى. سول ۋاقىتتا العان حاتتان نە تاپقانىمدى جازارمىن. حات جازۋعا ادرەس مىناۋ: ترويسك، ورەنب. گۋب. پريسياجنومۋ پوۆەرەننومۋ سەيدالينۋ.

جيھانشا المۇحامەدۇعلى سەيدالين.

«ايقاپ» 11 -ءنومىر، 1913 -جىل.

ult.kz