قازاقتىڭ دون كيحوتى

كەيدە ءبىر اعىل- تەگىل اقتارىلاتىن ەدى. اڭگىمە مازمۇنىنا قاراي ادامزات تاريحىنىڭ قالتارىس- قىرلارى، جەر بەتىندەگى ءتۇرلى حالىقتارعا ءتان قاسيەتتەر، وسىلاردىڭ اراسىنان شىعىپ، دۇنيەنىڭ دامۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتكەن ءىرى تۇلعالار، الەمنىڭ ايگىلى دانالارى ادام سميت، ۆولتەر، گالەن، كونفۋتسي، ماكس بلەك، سوكرات، نيتسشە دەيسىز بە... تورتكۇل دۇنيەگە ءمالىم ۆەرگيلي مارون، گومەر، ۆيكتور گيۋگو، گەتە، اليگەري، بورحەس سىندى اقىن-جازۋشىلاردىڭ ىلىمدەرى مەن شىعارمالارىنان ۇتقىر مىسالدار كەلتىرگەندە ءوزىڭنىڭ ءار جەردەن ءۇزىپ-جۇلعان «ءبىلىمىڭنىڭ» تۇككە تاتىمايتىنىن اڭداپ، وشارىلىپ وتىراسىڭ...

قازاق قوعامىنىڭ قالىپتاسۋى نەگىزىندە دە وتەكەڭنىڭ توسىن، ءارى قيسىندى پايىمداۋلارى قايران قالدىرىپ، توڭىرەگىڭە ءبىر ءسات باسقا كوزبەن قاراي باستار ەڭ.

ول ۇلتىمىزدىڭ ورنىن الەمدىك كەڭىستىكتەگى ەڭ وركەنيەتتى ەلدەرمەن تەڭ دارەجەدە قاراستىرۋعا ۇمتىلدى. دەگەنمەن، قازاعىن اياۋسىز سىنعا الاتىن اباي اتامىزشا، كوپ جاعدايدا، اعايىنعا كوڭىلى تولماي وتكەنى دە جاسىرىن ەمەس. «حالقىڭ ۇلى بولماي، ادەبيەتىڭ دە ۇلى بولا المايدى. بىزگە ۇلتتىڭ بولمىسىن، رۋحىن تۋ قىلىپ كوتەرەتىن تازا، تەرەڭ ادەبيەت كەرەك!» دەگەن ءسوزدى دە ءجيى ايتاتىن وسى وتەكەڭ ەدى.

«قازاققا كوڭىلى تولمادى» دەۋدەن گورى، ونىڭ ساتيرالىق ەپيگراممالارى ارقىلى قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتى وڭدىرماي اشكەرەلەپ، دارىنسىز، ولەرمەن زامانداستارىن ىرەپ- سويىپ سالاتىن ەجەلگى ريم ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى گوراتسييمەن، پەرسييمەن، دەتسيم يۋۆەنالمەن، اسىرەسە، ۆالەريي مارتسيالمەن وتە ۇندەس ەكەنىن ايتساق ناقتىراق بولاتىن شىعار. جانە وتەجان بۇلاردىڭ ەڭبەكتەرىن جاقسى بىلگەن؛ ورايلى تۇستاردا وسىلارعا دا ورالىپ سوعىپ قوياتىن-دى.

وستىگەن ءوتاعاڭ وتە قايشىلىقتى دا ادام بولاتىن.

ماسەلەن، بىردە مۇقاعاليدى «ول دا حالتۋرشيك قوي» دەپ قالدى. سول سەكىلدى «ادەبيەتتە ۇستاز دا، شاكىرت دەگەن دە جوق. ءتىپتى، بۇلار قيسىنعا كەلەتىن نارسەلەر ەمەس» دەگەنى دە ەسىمدە. ەندى وسىدان ءبىرتالاي وتكەندە: «ۇستازىم مۇقاعالي ماقاتايەۆ ەشتەڭە الماي، تەك بەرۋگە ۇمتىلعان، پوەزياداعى لاپىلداپ جانىپ، ماڭايىن نۇرلاندىرىپ تۇراتىن الاۋ... شامشىراق ىسپەتتى ادام ەدى» دەگەنى تاعى بار. جانە بىردە: «توقاش بەردياروۆ - ءبارىمىزدىڭ ۇستازىمىز. بىزگە ليريكانى سول اقىن ۇيرەتتى. وعان دەيىنگى ولەڭدەرىمىز ءىشىپ العان ادامنىڭ ءسوزى سياقتى ارسى-گۇرسى كەلەتىن. ال توقاڭنىڭ مانەرى ىسمەر ەتىكشىنىڭ ادىبىندەي بولاتىن... تولەۋجان يسمايىلوۆ - تۋىمىز-تىن.

بىرەۋلەر: «وعان ەلىكتەمەڭدەر. كورە قالساڭدار اينالىپ وتىڭدەر. تانىماعان بولىڭدار!» دەۋشى ەدى. قايداعى! ءبىز وعان سالەم بەرگەنىمىزدىڭ ءوزىن دارەجە كورەتىنبىز. «تولەۋجاندى ارقالاپ ۇيىنە اپارىپ تاستادىق!» دەپ ماقتاناتىنبىز. ەل ول تۋرالى نە دەسە دە، تۋاءبىتتى مادەنيەتى عاجاپ، كوپ وقىعان، اسا كۇشتى اقىن- دى. ورىستىڭ ەڭ تالانتتى اقىندارى قانداي بولسا - سونداي... قازاق اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىندە الىستان وراعىتۋ، جاساندىلىق، مايموڭكەلەۋ سياقتى بىردەڭەلەر كەزدەسەدى. توكەڭ وندايدان تازا بولدى. قازاق ولەڭىن الەمدىك پوەزيا دەڭگەيىنە كوتەردى» دەدى.

ءۇيىنىڭ تورىندە اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ پورترەتى ءىلۋلى تۇرعانىن كورىپ:

- وتەعا، مىنا دوسىڭىزدى كەرەمەت قۇرمەتتەيتىن سياقتىسىز. جۇرت تورىنە الدىمەن اتا-بابا، اكە- شەشەسىنىڭ سۋرەتتەرىن ءىلۋشى ەد، - دەگەنىمدە:

- وي، بۇل ءبىر قارا باسىنىڭ بوستاندىعىن شەكسىز سۇيەتىن ادام. تەك سونىسى ءۇشىن عانا سىيلايمىن، - دەي سالدى.

سويتكەن وتەجان نۇرعاليەۆتىڭ ءار اڭگىمەسىنەن ءوز ەركىندىگىن دە وتە جوعارى باعالايتىن جان ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس-تى.

- جيىرما جىلداي ءومىرىم قوعاممەن ارالاسپاۋمەن ءوتىپتى، - دەدى بىردە. - ارالاسقىم كەلمەگەندىكتەن... وقۋعا دەيىن بەس جىل قاڭعىعانمىن. سونشا ۋاقىت قاز م ۋ- دە، تاعى ءبىر بەس جىل قاراسۋدا ءوتتى. جانە بەس جىلداي ەلگە كەتىپ قالعانمىن... بۇرىن تاڭدى تاڭعا ۇرىپ، كىتاپ وقىدىم. ادامدارمەن سويلەسكىم كەلمەي. قاسىما ماڭايلاعان كىسىنىڭ كىم ەكەنىن انادايدان- اق ءبىلىپ تۇراتىندىقتان...

جان بالاسىن مىسە تۇتپايتىنداي كورىنەتىن ول بايسالدى قالىپقا تۇسكەن ءبىر ساتىندە جوعارىدا اتتارى اتالعان ادامداردى: «بۇلار - كەيبىرەۋلەردەي ۋاقىتىندا عانا «جارقىراپ»، ەرتەڭ لەزدە ۇمىت بولاتىن «ۆىسكوچكالار» ەمەس، ەل ساناسىندا ماڭگى قالاتىن تۇلعالار!» - دەپ باعالاعانى بار...

(كەيىنىرەك وتەكەڭنىڭ وسى لەبىزىن كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنعانمىن دا. «قازاق ادەبيەتى»، «وزگە تۇگىلى ءوزىمدى دە ۇناتپايمىن». 25.05.2001.).

رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، مەنىڭ «وتەجان داۋىسىن جازىپ الا المادىم» دەگەنىم دە اسا ءدال ەمەس؛ ايتپەسە، ءتۇرلى كەزەڭدەردە ەكى-ءۇش مارتە ارنايى سۇحبات العانمىن. بۇ جولى ءاربىر كەزدەسۋدەگى ويلارىن، مۇمكىندىگىنشە، تولىقتاي ءتۇسىرىپ الا الماعان وكىنىشىمدى ايتپاقشى ەدىم. اقىنمەن ءار ۇشىراسقاندا، ەشبىر باپ تىلەمەي- اق، ماڭايداعى جۇرتتىڭ دابىرىنا، جان- جاعىڭنان اعىلعان اۆتوكولىكتىڭ شۋىلىنا دا قاراماي- اق، اۋزىنان شىققان ءسوزدىڭ ءبارىن جازىپ الا بەرمەگەن ەكەم؛ سوندا ول كەيىن اجەپتاۋىر كىتاپ بولار ەدى، بەلگىلى قۇبىلىستار توڭىرەگىندە قالىپتاسقان كەيبىر قاساڭ قاعيدالاردى بۇزۋعا جاردەمدەسىپ، قوعامدىق كوزقاراس كوكجيەگىن كەڭەيتەر ەدى، وسىنى ەسكەرمەي، حالىقتىڭ قازىناسىنا ۇلكەن قيانات جاساعان ەكەم دەپ قىنجىلاتىنىڭ راس...

وتەجان ءوزىنىڭ مىقتى تۇستارىنىڭ الگىندەي بولمىسىنىڭ كۇردەلىلىگىندە، پىكىر قايشىلىعىندا، جەكە كەمشىلىكتەرىندە جاتاتىنىن جاقسى تۇسىنەتىن. بىردە ايتتى:

- سۇرىنۋدەن باسقا ەشتەڭە بىلمەيمىن. اباي ايتادى عوي: «بويداعى ءمىندى ساناسام، تاۋ تاسىنان از ەمەس... جۇرەگىمە قاراسام، ينەدەيىن تازا ەمەس» دەپ. مىنىمنەن باسقا تۇگىم جوق. كەمشىلىك جەتەدى مەندە. ءبىراق مەنى بيىككە دە شىعاراتىن دا - سول ءمىنىم. ويتكەنى، ءوزى ولقىلىعىمدى ءوزىم كورىپ وتىرامىن عوي...

وسىنداي ءبىر اڭگىمە ۇستىندە («قازاق، قازاق» دەپ لەپىرىپ، ءبىر- ءبىرىمىزدى شەكتەن تىس دارىپتەپ، توقمەيىلسۋ بەلەڭ الىڭقىراپ تۇرعان تۇس ەدى) حالىقتىڭ ءوز- وزىنە سىن كوزبەن قاراۋ دەڭگەيى تۋرالى سۇراپ قالدىم. سوندا وتەكەڭ بىردەن:

- قازاقتا قازىر ءبارى «جەتىسەدى»، - دەدى. - ءبىراق سىن جوق. كەمشىلىكتى كورسەتۋ، ءجون سىلتەۋ دەگەن جويىلدى. ارينە، سىرتىنان كۇڭكىلدەۋى مۇمكىن. اشىق مىنەمەيدى ەشقايسى ءبىر- ءبىرىن. ونىڭ ەسەسىنە «ۇلت زيالىلارى» دەپ ءجيى كوپىرەمىز. قاراپ وتىرساڭ، ۇستىنە ەۋروپالىق كوستيۋم كيىپ، موينىنا گالستۋك بايلاعان اناۋ دا «زيالى»، مىناۋ دا «زيالى». ال، شىنىندا، ونداي دارەجەگە جەتۋ ءۇشىن - ىشىڭدە كۇن تۋۋى كەرەك قوي سەنىڭ! اي تۋۋى كەرەك! سەنى انادايدان كورگەندەر كىم ەكەنىڭدى سۇراپ جاتپاي-اق «مىنا كىسىگە سالەم بەرۋ كەرەك ەكەن» دەيتىندەي بولۋىڭ قاجەت. ونداي جان بار ما؟ جوق! قازاقتىڭ بۇگىنگى «ينتەلليگەنتتەرى» ءىشى كەپكەن، قالتاسىنىڭ اۋزى اشىق، شاماسى كەلسە، جەپ قالۋعا تىرىساتىن مەسقارىن، اتاققۇمار، ىشمەرەز، وزگەنىڭ جاقسىلىعىنا مۇرىن شۇيىرە قاراپ، تەك ءوزىن عانا اۋليە قىلىپ كورسەتۋگە ۇمتىلاتىن باياعى فەوداليزم زامانىنىڭ ادامى. ابايدى دا قاتتى تۇڭىلتكەن سولار ەدى. وزدەرى ءالى كۇنگە دەيىن ەش وزگەرگەن جوق.

- ونى وزگەرتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

- قازاقتى ۇرۋ كەرەك. جانە ءوز قامشىڭمەن ءوزىڭدى ساباۋىڭ كەرەك! «ساموبيچەۆانيە» كادىمگى. ايتپەسە ول وسى بەتىمەن كەتە بەرسەڭ، بۇلاققا سۋ ىشۋگە بارىپ ماقتانامىن دەپ جارىلىپ ولگەن باقا سياقتى جارىلىپ ولەسىڭ ءبىر كۇنى.

- ءسىزدىڭ دە جۇرتىڭىزدان تۇڭىلگەنىڭىز بە بۇل سوندا؟!.

- جوق. قازاقتا ينتەلليگەنسيا ءتۇبى ءبىر قالىپتاسادى. ءوز زامانى كەلەدى ونىڭ. ءبىراق ول ءداۋىر مەن ءۇشىن تۋعان جوق. وتە وكىنىشتى. ءبىراق سولاي...

ەلدىك بيىك مۇددەلەر باعىتىندا وزگە تۇگىل ءوز-ءوزىن وڭدىرمايتىن وتەجان ۇلتتىق يدەيا

ايناسىنداي سوناۋ ابايعا دا اندا- ساندا «شۇيلىگىپ» قويىپ وتىراتىن. سول سياقتى، ەلگە كەڭ تانىمال، كەيبىر تالانتتى تۇرعىلاستارى تۋرالى «ول ءبىر بارىپ تۇرعان دارىنسىز ادام» دەپ باسپا سوزگە سۇحبات بەرگەن كەزدەرىن دە بىلەمىز. مۇنداي ارەكەتتىڭ سەبەبىن:

- مەن كەيدە ەلدىڭ ۇلىلارىن اقىماق قىلىپ، اقىماقتارىن ۇلى ەتىپ كورسەتۋ ارقىلى شىندىقتى وزگەشە قىرىنان كورسەتۋگە كۇش سالامىن، - دەپ تۇسىندىرەتىن ەدى.

ال مۇنداي «بەيباستاقتىق» تەك وتەكەڭە عانا كەشىرىمدى سياقتاناتىن.

جانە بۇل ونىڭ ناقتى ءبىر تۇلعالاردى تىم يدەيالاندىرۋعا كورسەتكەن قارسىلىعىنىڭ بەلگىسىندەي، توقىراۋدىڭ، توپاستانۋدىڭ الدىن الۋعا دەگەن تالپىنىسىنداي كورىنەدى.

- جالپى، شىندىقتى ايتۋ وڭاي نارسە ەمەس، - دەۋشى ەدى، - ەشكىم ونى وراپ اكەلىپ، ءما ساعان شىندىق دەپ اكەلىپ بەرە سالمايدى. شىندىق ءۇشىن موينىڭا ارقان تۇسەدى، بۇيىرىڭە پىشاق كىرەدى. تازا قالپىندا كەزدەسپەيدى ەشقاشان. ونى ابدەن قىمتاپ، الدارقاتىپ... مىنا مەن قۇساپ جاقسى كويلەگىن كيىپ، جۋىنىپ- شايىنىپ، تارانىپ كەلۋ كەرەك شىندىق ايتۋ ءۇشىن...

وتەجان دۇنيەتانىمىنىڭ دارالىعى، تالعام- تۇيسىگىنىڭ بولەكتىگى، كوزقاراسىنىڭ توسىندىعى ءۇشىن دە نەبىر ءزابىردى كورىپ باعىپتى. تالاي قۋعىنعا دا ۇشىراپتى. جالالى دا بولعان جاعدايى جەتكىلىكتى ەكەن. ءتىپتى، وسىنداي قورلىققا شىداماعان جالعىز ۇلى ءوز- وزىنە قول سالىپ، مەرت بولىپ كەتتى. مۇنىڭ ءبارى وتەجانعا وڭاي تيمەگەنى تۇسىنىكتى...

الايدا ول تەز مايىرىلاتىن كۇيرەۋىكتەر قاتارىنان ەمەس-تى. جاراتىلىسى ەرەن، ەمەننىڭ ءيىر بۇتاعىنداي اسا قايسار، قىڭىر جان ءوز جاراسىن ءوزى جالاپ جازىلاتىن بورىلەرشە، جان- جۇرەگى قان جىلاپ، ىشتەي كۇڭىرەنە ءجۇرىپ ومىرشەڭ ولەڭدەرىن جازادى. قايعىنى ەركوڭىلدىككە، ءازىلقويلىققا جەڭدىرۋگە تىرىسادى.

- ەشكىمنەن تاياق جەمەپ ەم،

شاپالاق جەدىم ءبىر قىزدان.

«سەبەبى مۇنىڭ نە؟» دەپ ەم، -

«ماحاببات، - دەدى ۇرعىزعان»...

بۇيتە بەرسە، عاشىقتىڭ

كورگەن كۇنى قۇرىسىن.

جان سىرىمدى اشىپپىن،

تاياق جەدىم سول ءۇشىن...

سوڭىنان ءبىراق، سول قىزعا

مىڭ رەت «تاياق جەگىزدىم»، -

جەگىزگەن ەمەي نەمەنە -

«سەن ءۇشىن تۋعام!» دەگىزدىم، - مىنە! ولەڭ دەگەن وسىنداي ءارى قالجىڭ، ءارى ۋىتتى، ءارى شىن بولۋى كەرەك. جانە وتە ەركىن بولۋ كەرەك، - دەپ وتىراتىن.

...وتەكەڭدەي رۋحاني اشقاراق كىسىنى كەزدەستىرگەن ەمەسپىن.

ءوز كىتاپحاناسى دا باي بولعانىمەن، ىلعي «بۋكينيست» كىتاپ ماگازيندەرىنەن شىقپايتىن.

بىردە سول دۇكەندەردىڭ بىرىندە، جاڭىلماسام، جازۋشى ءىنىسى ديداحمەت اشىمحانوۆپەن جولىعىپ قالىپتى. ديدەكەڭ امانداسقاننان كەيىن:

- ءيا، نە ىستەپ ءجۇرسىز مۇندا، ءوتاعا؟! - دەپ قالسا كەرەك. سوندا اعاسى:

- سەن ءوزىڭ نەعىپ ءجۇرسىڭ، بۇل - مەنىڭ جۇمىس ورنىم عوي! - دەگەن ەكەن.

باعاسى بەس مىڭنان باستاپ ون بەس-جيىرما مىڭعا دەيىن باراتىن وتىز، قىرىق باسپا تاباقتىق سيرەك كەزدەسەتىن، قىمبات كىتاپتاردى دۇكەن سورەسىنە ەكى-ءۇش ساعات سۇيەنىپ تۇرىپ، قوتارىپ وقىپ الىپ، شىعىپ جۇرە بەرەتىن. ونىڭ بۇل ادەتىنە ۇيرەنگەن ساتۋشىلار وتەكەڭدى قاتتى سىيلاپ، جاندارى قالماي قىزمەت كورسەتۋگە ۇمتىلاتىن.

ساتبايەۆ - جەلتوقسان كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى ءۇيىنىڭ جانىندا «وتەجان اللەياسى» اتانعان مۇيىسكە سەرۋەنگە شىققان ساتتەرىندە قولىنداعى پاكەتىنىڭ تۇبىندە مىندەتتى تۇردە ءبىر- ەكى كىتاپ جاتادى. ولارى كوبىنەسە الەم كلاسسيكتەرىنىڭ كىتاپتارى نەمەسە ايگىلى فيلوسوفتاردىڭ دۇنيەلەرى بولادى.

كىتاپتى سىزىپ، شيمايلاپ وقيتىن ادەتى. كەي تۇسقا جەكە پىكىرىن، كوزقاراسىن جازىپ قويادى. بىزدەي ىنىلەرىنە سۇراعان كىتابىمىزدى ەكى-ءۇش مىڭ تەڭگەگە ساتاتىن دا «ءتارتىبى» بار-تىن. مىسالى، ءالجاپپار ابىشەۆتىڭ «شەرلى شەجىرە» جانە بەكەجان تىلەگەنوۆتىڭ «تۇيىق ءومىردىڭ قۇپياسى» دەپ اتالاتىن كىتاپتارىنىڭ ءارقايسىن ەكى جارىم مىڭ تەڭگەدەن ساتىپ العانىم ەسىمدە. ەگەر وسىنداي كىتاپتاردى وقىپ بولعان سوڭ قايتادان اپارار بولساڭ، ورنىنا سونداي دەڭگەيدەگى باسقا كىتاپتار بەرەر ەدى.

قازىر ويلاساق، وتەكەڭنىڭ كىتاپ ساتۋى دۇنيەقۇمارلىق ەمەس، سونىڭ باعاسىن قالايدا سەزىنە ءجۇرسىن دەگەن ونەگەسى سەكىلدى.

ءبىر قىزىعى، كەيىندە ول ءوزىن كىتاپقۇمار دەپ ساناماۋعا اينالدى:

- بۇرىن سوڭىنا ءتۇسىپ جيناۋشى ەم. قازىر تەك كوللەكسيا جيۋشى دەڭگەيىنە ءتۇسىپ قالدىم، - دەدى. - بۇل دەگەنىڭىز - كىتاپقۇمارلىقتىڭ بىتكەن جەرى. ءبىراق قالعان عۇمىرىمدا ىزدەپ وتەتىن كىتاپتارىم بار. (ولاردى تابا المايتىنىمدى دا جاقسى بىلەمىن). مىسالى، لەۆ تولستويدىڭ شىعارمالارى. ۇيدە سەكسەن تومى تۇر. ەندى ونىڭ ون تومىن قالايدا قولعا ءتۇسىرۋىم

كەرەك قوي. كوپشىلىك كىتاپحانالاردان نەمەسە بىرەۋلەردىڭ ۇيىنەن ۇرلاۋ كەرەك... ءيا ساتىپ الۋعا ءتيىستىمىن. ال ونىڭ ءبىر تومى، كەمىندە، ءبىر دونەن قويدىڭ قۇنى...

ءار تۇستاردا اقىن-جازۋشىلاردىڭ قول بوستا اينالىساتىن اۋەستىگىن بىلۋگە قىزىققاندىقتان، وسى، وتەكەڭنىڭ ەرمەگى نەمەنە ەكەن دەپ سۇراستىرىپ ءجۇردىم. سوندا قادىر مىرزا-ءالي: «وتەجاننىڭ كەزىندە دارەت الاتىن مىس، جەز قۇمانداردى جيناپ جۇرگەنىن كورگەنمىن. كۇمىس قۇمانداردى جيناۋعا اقشاسى جەتپەگەن بولۋ كەرەك» دەپ ەدى.

كەيىن وتەكەڭنىڭ وزىنەن سۇراعانىمدا:

- مەن دومبىرا دا شەرتەم... ءان دە شىرقايمىن، سۋرەت تە سالامىن... وسەك تە ايتا بىلەمىن... جەتى ءتۇرلى ونەرىم بار. ءبىراق مەنى ەركەلەتىپ، سول ونەردى تاماشالاپ جاتقان كىم؟! مەنى كورسە، اتاسىنا نالەت، وسى پالەگە جۋىمايىق دەپ انادايدان قاشادى. وعان دا ۇيرەندىك. جانە قازىر مەنىڭ دومبىرا تارتاتىن كومپانيام جوق... مەن تەگىندە، دۇنيە-مۇلىك، كيىم-كەشەك... دەگەندى بىلاي قويىپ، تۆورچەستۆوعا دا اسا قۇمارتپايدى ەكەم. ماعان ۇنايتىنى - سونىڭ پروتسەسى. ولەڭدى قالاي جازعانىڭ، ونى جۇرتقا وقىعانىڭ، سودان سوڭ ولاردىڭ كىتابىڭدى لاقتىرىپ تاستاعانى نەمەسە اجەتحانادا پايدالانعانى... قىزىق. ءبارى دە وتەدى، كەتەدى عوي. ال كەزىندە كەرەك قىلماعان نارسەلەردى ارتىنان ىزدەيتىن دە ساتتەر بولادى. مىسالى، بىرەۋلەر الدەكىمنىڭ داۋىسىن تىڭداعىسى كەلمەيدى. «وسىنى ەستىمەسەم ەكەن. تەزىرەك قۇرىسا!» دەپ تىجىرىنىپ، قوس قۇلاعىن بىتەپ الادى. ەندى ءبىرازىراقتان سوڭ اشسا، ماڭاي - تىم- تىرىس. الگى جيىركەنگەن ادامى جوق. كەتىپ قالعان. ونىڭ داۋىسى، ءوزى، شىنىندا دا، سونشا تارتىمدى داۋىس ەمەس-تىن. ءبىراق، ءبارىبىر، انالار ەلەگىزىپ، سول ءۇن قايتا ەستىلىپ قالار ما ەكەن دەپ ەلەڭدەي باستايدى. انە، وسى ۇدەرىس ۇنايدى ماعان، - دەدى.

- كەيىندە، وسى، كوپشىلىك ولەڭ وقۋدى نەلىكتەن سيرەتتى ەكەن؟ ءسىز ءوزىڭىز وقىرمانىم كىمدەر دەپ ويلاپ كوردىڭىز بە؟ - دەپ سۇرادىم.

- ونى قويىپ، مەنىڭ ءومىر بويى ولەڭ جازعانىمدى ەشكىم مويىندامايدى. جۇرگەن ءبىر قىلجاقپاس. قىرت... اركىمگە ءبىر ءتيىسىپ جۇرەتىن جىندى شال دەپ ويلايدى. نەمەسە جولى بولماعان اقىماق دەپ قابىلدايتىنى انىق. ال مەن - اقىنمىن. تازا... كادىمگى، تىرناعىمنىڭ ۇشىنان باستاپ... مىنا، شاشىمنىڭ شەتىنە دەيىن اقىندىقتان باسقا ەشتەڭەم جوق. سوندىقتان، اقىندىققا تيىسكەن ادامدى اقىن بولسا دا ايامايمىن، اكىم بولسا دا ايامايمىن. ءبىزدى سۇعىپ وتىرامىن...

- كەيبىرەۋدىڭ سىزدەي ادامدى جاقتىرمايتىنى زاڭدىلىق قوي ەندەشە؟..

- قازاق مەنىڭ ءوزىمدى عانا ەمەس، ولەڭىمدى دە ۇناتپايدى. گازەتتەر ءبىر دە ءبىر ولەڭىمدى باسپايدى.

باسسا، ول گازەتتى جابادى، نە بولماسا، رەداكتورىن الىپ تاستايدى. وزىمە سوقتىقپايدى، ويتكەنى، جاقسى دا كورۋى عاجاپ ەمەس، ءبىراق قوعام مەنى قابىلدامايدى. باسپالار دا مەنى كەرەمەت تانيدى. ءبارىبىر، شىعارمامدى شىعارمايدى. ويتكەنى، مەن جيىرما جاسىمنان باستاپ كلاسسيك بولعان اداممىن. بىلايشا ايتقاندا، قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى ەمەس، كلاسسيگىمىن! پۋشكيندى بىلەسىڭ بە؟ انە، مەن سول پۋشكين سەكىلدى اقىن بولعانمىن عوي كەزىندە...

- قىزعانعانىشتان شىعارماي ما سوندا؟

- ءيا، جاقسىلىقتى قىزعاناتىن بولۋى كەرەك. ايتەۋىر، كىتابىمدى شىعارۋعا قۇلىقسىز. الدە تالعامى جەتپەيدى. ءيا، قورقادى. مۇنىڭ ناقتى سەبەبىن ايتىپ بەرە المايمىن. ايتەۋىر، فاكتى سول - مەنىڭ دۇنيەمدى شىعارعىسى كەلمەيدى...

- قيسىق، قىڭىر دەپ جوعارىداعى كەيبىر اعايىندار دا جاراتا قويمايتىن شىعار.

- ونىڭ راس. مىسال كەلتىرەيىن بە؟ ماسەلەن، مەن جەتپىس جاسقا تولدىم. جەتپىس جاسقا تولعاندا مىندەتتى تۇردە استىنا ات مىنگىزىپ، ۇستىنە شاپان جاباتىن ءداستۇردى ءبىلىپ تە، كورىپ تە ءجۇرسىڭ. ال ماعان ەشكىم ات تا مىنگىزگەن جوق، شاپان دا جاپقان جوق. ۇستىمنەن جەتى ادام حات جازدى: «قۇداي كەلتىرمەسىن ونى!» دەپ. «وتەكە، كەلمەي- اق قوي! سەنسىز دە كۇنەلتەرمىز. الماتىڭدا ءجۇرسىڭ عوي. ەندى سول جەردە ءول!» دەگەن ماعىناداعى حات. بۇل باسپا سوزدە جاريالاندى دا. باستى سەبەپ - ماعان ءابۇيىردى قيمايدى، تۋعان جەردى قىزعانادى. بارسام، ەل مەنى سۇيەدى، حالىق الدىندا ابىرويىم اسىپ كەتەدى. ءبىراق مەنىڭ وقىرماندارىم - كارىلەر. تۇگەلدەي دەرلىك ءولىپ تە ءبىتتى وزدەرى. كەيبىر جاستار ۇناتۋى مۇمكىن. بىرەۋى جەك كورۋى مۇمكىن.

ەكىنشىدەن، ەل اعاسى بايقاۋى مۇمكىن: «ءوي، مىناۋ كىم؟! مەن بىلمەيتىن ادام عوي ءوزى!»، - دەپ نۇرەكەڭ قىزىعۋى ىقتيمال. بيلىك باسىندا وتىرعان ۇلكەن ادامدارعا ارناپ تالاي ولەڭ جازدىم. جاعىمپازدىق سارىنداعى ەمەس، تاماشا ولەڭدەر. جيىرما پوەما تۋىپتى. ەلباسىنا ون شاقتىسىن ارناپپىن. ودان، تومەندەگىلەرگە... بارىنە جازدىم... جانە جولدادىم ولاردى. وعان سەبەبىم بولدى. ماعان تۇرمىستىڭ قيىندىعى باتتى. ءۇي سۇرادىم - ءۇي بەردى. وردەن سۇرادىم - وردەن بەردى. ەندى ەسكەرتكىش ورناتۋى دا مۇمكىن مەن ولسەم. سونى قىزعانادى...

كەيىنىرەك اڭداعانىمىزداي، وتەكەڭ ساعىنىڭ سىنۋى، اسىرەسە، بالالارىنىڭ اناسى، جان- جارى كۇلاش اپايعا قاتتى سوققى بولىپ ءتيدى.

- مەنى بەلگىلى بەلەسكە شىققاندا «ادام قاتارىنا قوسىلىپ كەتە مە» دەگەن ءۇمىتى اقتالمادى عوي. مەنى دە باسقا ەمەس، سوندا كوبىنەسە، كۇلاشتىڭ جۇدەگەنى قيناپ ەدى، - دەدى قابارجىپ.

ارىندى اقىندى ماپەلەپ كۇتكەن كۇلەكەڭ كوپ ۇزاماي قايتىس بولدى.

بالاسى ولگەندە دە اسا سىر بەرە قويماعان وتەجانعا جارىنىڭ اجالى اۋىر سوقتى.

قازىر بايقاپ وتىرساق، ەشقايدا جاريالانباعان ولەڭدەرىنىڭ بىرىنەن سونداعى ازداپ اشىنعان مىنەزى بوي كورسەتىپ قالاتىنداي:

- شىركىن، مەنىڭ ەركىن ەلىم،

وتانىم،

ءومىر بويى قىزىعىڭا باتامىن.

شىققان كۇنمەن جۇگىرەمىن

جارىسىپ،

كۇن باتقاندا مەن دە ۇياما

جاتامىن.

قانداي جايلى ىڭىردەگى

سالقىن جەل،

جۋساپ جاتسا جاباعى نۋ،

جالتىر كول.

توپىراعىڭدا جاس بالاداي

اۋنايمىن،

تۋعان جەرىم التىن بەسىك،

التىن جەر، -

دەپ جازۋشى ەم ءبىر كەزدە،

ورەندەرىم،

موسكۆادا شىعۋشى ەد

ولەڭدەرىم.

شىركىن، مەنىڭ ولمەيتىن،

ولەڭدەرىم!..

اجال كەلىپ مەنىڭ دە

جارىمدى الدى،

جارىمدى ەمەس، قولداعى

بارىمدى الدى.

اتىلمايتىن وق قالدى

پيستولەتتە،

ساتىلمايتىن اقشاعا

ارىم قالدى.

اجال كەلىپ قوينىڭنان

جاردى الادى،

ارت جاعىندا ەڭىرەپ

شال قالادى.

شال بولسا دا ولەڭمەن

اقشا سۇراپ،

ايۋاندارعا بارۋعا ارلانادى.

حالقىم ماعان: «وتەكە،

جازبا، - دەيدى، -

جازۋدان كورگەن سورىڭ

از با؟!» - دەيدى.

شىندىق ماعان جەتپىستە

جەتىم بولدىڭ،

«جەتىمدەردىڭ جۇرەگىن

قوزعا» - دەيدى...

قاڭقىلداعان قازىم

بار جۇرەگىمدە،

قايتا كەلەر جازىم

بار جۇرەگىمدە.

جىرىم نەگە ولەدى شىندىق

كورمەي -

قازاق دەيتىن الەمنىڭ

ۇلى ەلىندە؟!

وتىرىك پەن ومىرگە كەزەك مالتىپ،

ولەڭ كەتىپ بارادى

قازداي قالقىپ.

جەتپىس جاسقا كەلگەندە

جازبا دەيسىڭ،

جازباي قايتىپ جاتامىن،

جازباي قايتىپ؟!.

جازبا دەسەڭ، شىندىققا

كوسىلەيىن،

وتىرىكتى ومىردە وشىرەيىن،

جازا السام، ءومىردىڭ

بايانسىزداۋ

ەستە قالعان ءولىمىن كوشىرەيىن.

اۋەلى باس قوسقانىم -

جاعالبايلى،

جاعالبايلى جىلقىسىن

باعا المايدى.

ءوزىم - ءتىرى،

قولىمدا قالامىم بار،

قالامىمدى قولىمنان

الا المايدى.

اجال كەلىپ قولىمنان

جاردى الادى،

قاعاز بەنەن قالامدى

الا المايدى!

بەتتەن الىپ،

بەتپاقتا بەتتەسەدى،

ەتتەن الىپ، ەتىمنەن ەت كەسەدى.

قارسى الدىمدا اق قاعاز،

بەتىم - شىندىق،

شال مەن شىندىق

وسىلاي بەتتەسەدى...

وسىنىڭ بارىنەن اقىننىڭ ساناسى سانسىراعان، شارشاڭقىراعان تۇسى بايقالادى. بىلۋىمىزشە، وتەكەڭ جاس كەزىنەن- اق ولەڭدى كوپ تۇزەپ داعدىلانباعان ادام. جاسامىس شاقتا تۋعان دۇنيەنى كەسىپ، جونىپ، ەكشەپ وتىرۋعا تىپتەن قۇمارتپاعان. قالاي جازىلدى، سولاي تاستاي بەرەدى. ونىڭ ءبىر سەبەبى، جازعانى باسىلىپ تا جاتقان جوق. جىرلارى ءوز كوڭىلىنەن شىقسا جەتىپ جاتىر...

ءبىر قاراعاندا، كەي شىعارماسى، راسىندا، سالدىر- سالاقتاۋ كورىنەر. سوندا دا شايىردىڭ ءوز كۇردەلى تابيعاتىنا سايكەس بەلگىلى ءتارتىبى، ايرىقشا زاڭدىلىعى بار.

سوڭعى ءبىر تىلدەسكەنىمىزدە:

- ادام بولىپ كەتۋىم مۇمكىن عوي، ءا، وسىلاي سويلەي بەرسەم... ادام بولىپ كەتەم بە؟ قالاي ويلايسىڭ؟! - دەگەنى جادىمدا تۇر.

بۇدان ءبىرتالاي وتكەندە كەلمەستىڭ كەمەسىنە ءمىنىپ، ءوزى دە اتتانىپ كەتىپ ەدى.

قۇلتولەۋ مۇقاش

qazaquni.kz