جەتى جارعى زاڭىنىڭ قازاق حاندىعىنىڭ ىدىراۋىنا ىقپالى

ولار ءوز كەزەگىندە يسلام ءدىنىنىڭ سول حالىقتاردا ءومىر ءسۇرۋ فورماسىنىڭ ءارتۇرلى بولۋىن قامتاماسىز ەتتى. ءبىراق كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر يسلام ءدىنىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسىنىڭ ءار ءتۇرلى بولۋىن سوپىلىق ءىلىمنىڭ ىشتەي ءارتۇرلى تاريقاتتارعا بولىنۋىمەن بايلانىستى ەكەندىگىن ەسكەرە بەرمەيدى.

قوجا احمەت ياساۋي نەگىزىن سالعان سوپىلىق جول تۇركى حالىقتارىندا يسلام ءدىنىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسى بولىپ قالىپتاستى. تۇركى حالىقتارى ءۇشىن يسلام دىنىندە ياساۋي جولىنان تىس جول قالمادى. ول جولدىڭ شەڭبەرىنەن شىعۋ تۇركى مادەنيەتىنەن باس تارتۋ باس تارتۋ بولاتىن. سوندىقتان كەزىندە يسلام الەمى قوجا احمەت ياساۋيدى « قتۋب ال- اقتاب» دەپ اتادى. بۇل ءسوزدى قازاقتىڭ جالپاق تىلىنە اۋدارعاندا تۇركى دۇنيەسىنىڭ « تەمىرقازىعى» دەگەندى بىلدىرەتىن ەدى. ياساۋيا تاريقاتىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋىمەن تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتىلى مەن ادەت- عۇرىپ، سالت- ءداستۇرى، ءداستۇرلى مادەنيەتى تولىعىمەن قايتادان قالپىنا كەلتىرىلدى. تۇركى دۇنيەسى جەكە حالىق رەتىندە تاريح ساحناسىنان شىعىپ قالۋ قاۋىپىنەن ارىلدى جانە ءوز دامۋىنىڭ كەلەسى كەزەڭىنە اياق باستى.

قوجا احمەت ياساۋي جاساعان سوپىلىق ءىلىم ءداستۇرلى تۇركى مادەنيەتىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك بەردى. ەڭ باستىسى ول ءدىن عىلىمىن تۇركى تىلىندە سويلەتتى. وعان ياساۋي حيكمەتتەرىندەگى مىنا جولدار دالەل بولا الادى:

« قوشتامايدى عالىمدار ءبىزدىڭ ايتقان تۇركىنى.

بىلگەندەردەن ەسىتكىل، اشار كوڭىل مۇلكىنىڭ،

ايات، حاديس ماعناسى تۇركى بولسا مۋافيق (جاقسى)،

ماعىناسىنا جەتكەندەر جەرگە قويار بورىگى».

ءدىن ءتىلى تۇركىشە سويلەگەن سوڭ جالپى عىلىم، ءبىلىم، ادەبيەت، مادەنيەت ءتىلى قايتادان تۇركىلەنە باستادى. كەزىندە شاريعات جولى اياسىنا سىيماي قولدانىستان شىعارىلعان تۇركىلەردىڭ ادەت- عۇرىپ، سالت- ءداستۇرى تاريقات جولى ۇكىمىمەن قايتا قولدانىسقا ەندى. وسى كەزدەن باستاپ تۇركى حالىقتارىندا تاريقات جولى ۇستەمدىك ەتە ءباستادى. قازىرگى قازاق حالقىنىڭ ادەت- عۇرىپ، سالت- ءداستۇرىنىڭ نەگىزى وسى ياساۋي جولىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋىمەن قالىپتاستى دەسەك ارتىق ايتپايمىز.

كەزىندە بەلگىلى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ قازاق حالقىنىڭ ادەت- عۇرپى تۋرالى ءوزىنىڭ «حان قازىق، ءبي توقپاق» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازعان بولاتىن: « قازاقتار يسلام ءدىنىن تۇگەل قابىلداعاننان كەيىن، ادەت زاڭىنا شاريعات ۇكىمى ارالاستى. مۇنداي زاڭدىلىق ارابتاردان باستاپ مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ بارىندە بار. ارابتار ادەت زاڭىن - تاريقات، ءدىن زاڭىن - شاريعات - دەپ اتايدى. وزگە مۇسىلماندار دا سولاي اتايدى. قازاقتا شاريعاتتان تاريقات باسىم بولدى. بۇل زاڭدى قولداۋشىلار بيلەر». بۇل قازاق حالقىنىڭ ادەت- عۇرپى مەن سالت-ءداستۇرى تاريقات جولى اياسىندا ءومىر سۇرەتىنىن دالەلدەيدى.

قوجا احمەت ياساۋي ءىلىمى تۇركى حالىقتارىنىڭ تەك رۋحاني، مادەني دەربەستىگىن عانا قايتادان قالپىنا كەلتىرۋىپ قويعان جوق. سونىمەن بىرگە، تۇركى حالىقتارىنىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە ىقپالىن تيگىزدى.

شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعىنان كەيىن يەۆرازيا كەڭىستىگىندە تۇركىلەر جەتەكشى ورىنعا شىقتى. جوشى ۇلىسى موڭعول مەملەكەتى ەمەس، شىندىعىندا تۇركى مەملەكەتى ەدى. حورەزمشاح مۇحاممەدتىڭ جاۋلاۋشىلىق ارەكەتىنەن كۇيرەگەن تۇركى مەملەكەتتىگى جوشى ۇلىسىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋىمەن ءوزىنىڭ جىعىلعان تۋىن قايتادان قالپىنا كەلتىردى. وسى جوشى ۇلىسىندا جەتەكشى يدەولوگياعا اينالۋ جولىنداعى وزگە دىندەر مەن ءدىني اعىمدار اراسىنداعى كۇرەستە ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى تولىعىمەن جەڭىسكە جەتتىپ، ياساۋي جولى وزبەك حان تۇسىندا جوشى ۇلىسىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگياسىنا اينالدى.

1320 - جىلى ياساۋي جولىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالۋى حالىقتىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىن قالىپتاستىرىپ قويعان جوق، سونىمەن بىرگە مەملەكەتتىڭ بۇكىل قۇرىلىمدىق جۇيەسىن قايتا قۇرۋعا ىقپال ەتتى. بۇرىنعى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر ىدىراتىلىپ، ورنىنا رۋحاني نەگىزدە بىرىكتىرىلگەن رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر دۇنيەگە كەلدى. قاندىق پرينتسيپ تەك جەتى اتا دەڭگەيىندە قالدىرىلدى. قازىرگى كۇنگە دەيىن قازاق اراسىندا ساقتالىپ كەلە جاتقان «ەنشىسى بولىنبەگەن قازاق»، «قاسىڭداعى ايەلىڭدى سۇراسا كەلسەڭ قارىن بولە شىعادى» دەگەن ناقىل سوزدەر استارىندا حالىقتىڭ ءبىر كەزدەگى قاندىق جاقىنداعى جاتىر. ولار جۇزدەرگە توپتاستىرىلىپ، مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىن قۇرادى. بۇل ءبىر جاعىنان مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ كونە تۇركىلىك جۇيەسىن قالىپتاستىرسا، ەكىنشى جاعىنان ياساۋي جولىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن تولىق قايتالادى.

رۋ، تايپا، جۇزدەردى باسقارۋ تولىعىمەن ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرىنىڭ قولىنا - بيلەرگە بەرىلدى. قازىرگى كۇنى تاۋكە حان قۇردى دەپ جۇرگەن بيلەر كەڭەسى العاش رەت وسى وزبەك حان كەزىندە قالىپتاسقان بولاتىن. شىڭعىس حان «ياساسى» مەن يسلام ءدىنى شاريعاتى نەگىزىندە سول كەزەڭدەگى تۇركى يسلام مەملەكەتىنىڭ قۇقىقتىق نەگىزى جاسالدى. ول جوشى ۇلىسى قۇرامىنداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني، مادەني، قۇقىقتىق سۇرانىسىن تولىق قاناعاتتاندىرىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىن قالىپتاستىرۋعا ءتيىس بولدى. بيلەر- ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى بار كۇشىن جوشى ۇلىسىندا ەڭ ادىلەتتى قوعامدى ورناتۋعا سالدى. پايعامبار داۋىرىنەن كەيىنگى ەڭ ادىلەتتى قوعام وسى جوشى ۇلىسىندا ورنادى. ابسوليۋتتى بيلىك حاندا دا، بيدە دە، باتىردا دا بولعان جوق.

ويتكەنى، بۇل قوعام بىرىنە- ءبىرى تاۋەلدى، ءبىرىنىڭ ءبىرىنسىز كۇنى جوق، وتە بەرىك قوعام بولاتىن. سونىمەن بىرگە، حان تەك شىڭعىس حان اۋلەتىنەن سايلانۋى ءتيىس بولدى جانە حان بيلىگىنىڭ كيەلىلىگى تۋرالى ۇعىم قالىپتاستىرىلدى. سول كەزدەگى جوشى ۇلىسىنداعى قوعامدىق قۇرلىس مودەلىن بىلاي ويشا سىزىپ كورسەتۋگە بولادى. كەرەگە - قارا حالىق؛ ۋىق - رۋ، تايپا، جۇزدىك قۇرىلىمداردىڭ باسشىلارى- ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى، قوجالار؛ شاڭىراق - حاندىق بيلىك. بۇل جۇيە XIX عاسىردا ءومىر سۇرگەن، قوقان بيلەۋشىلەرىنە قارسى كۇرەسكەن اقىن مادەلى قوجانىڭ قاناي داتقاعا ايتقان سوزىندە بىلايشا بەينەلەندى:

داتقا- ەكە، وسى جەردە تۋىپ ەدىم.

ساعان كەلگەن جاۋلاردى قۋىپ ەدىم.

شاڭىراعىڭدى شايقالتپاي ۇستايتۇعىن،

سەن كەرەگە بولعاندا مەن ۋىق ەدىم.

بۇلاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ قولىندا ابسوليۋتتى بيلىك بولعان جوق. ابسوليۋتتى بيلىك تەك زاڭنىڭ قولىنا بەرىلدى. زاڭ بارىنەن دە جوعارى تۇردى. سول سەبەپتى بۇل مەملەكەت ودان كەيىنگى عاسىرلاردا التىن وردا اتاندى. بۇل مەملەكەتتىڭ بەرىكتىگى - ونىڭ رۋحاني بەرىكتىگىنە تىكەلەي بايلانىستى بولدى. وسال جەرى دە وسى رۋحانيلىققا تاۋەلدى ەدى. سوندىقتان حالىقتىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءبىرىنشى كەزەكتەگى ماسەلە ءبولدى. قازىرگى قازاق ساناسىندا ساقتالعان « مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن ماقالدىڭ استارىندا سول كەزەڭدەگى مەملەكەتتىك ۇستانىم جاتىر. ويتكەنى، بۇل مەملەكەت حالقىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ىدىراتۋ مەملەكەتتى ىدىراتۋ ەدى. مۇنى مەملەكەتتىك بيلىكتەن شەتتەتىلگەن جوشى ۇرپاقتارى جاقسى ءتۇسىندى. حان تاعىنا وتىرا الماسا كوپتىڭ بىرىنە اينالارىن سەزىنگەن وزبەك حاننىڭ ورتانشى ۇلى جانىبەك تە سەزىندى.

1342 - جىلى وزبەك حاننىڭ كەنەتتەن قايتىس بولۋى التىن وردا مەملەكەتى ءۇشىن قاسىرەتتى بولدى. وزبەك حان وزىمنەن سوڭ مەملەكەتتى باسقارادى دەپ ءۇمىت ارتقان ۇلى تىنىبەك ماۋارانناحر جەرىندە جورىقتا جۇرگەن كەزىندە وزبەك حان قايتىس بولدى دا، وزبەك حاننىڭ ايەلى تايدۋلا حانىم بيلەردى تىنىبەك جورىقتان كەلگەنشە مەملەكەت بيلىگىن ۋاقىتشا جانىبەك حانعا بەرۋگە كوندىردى. جانىبەك تاققا وتىرىسىمەن مەملەكەتتىڭ بيلىك جۇيەسىن تولىق وزگەرتتى. ياساۋي جولى وكىلدەرىن مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىنەن ىسىرىپ، ولاردىڭ ورنىنا يراندىق ءدىن وكىلدەرىن بيلىك باسىنا قويادى.

جورىقتان ورالعان اعاسى تىنىبەك پەن ءىنىسى حىزىربەكتى ءولتىرىپ، مەملەكەتتىڭ جەكە بيلەۋشىسىنە اينالادى. مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسى ابسوليۋتتىك بيلىككە نەگىزدەلىپ، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ يراندىق جۇيەسى قايتا قالىپتاستىرىلدى. مەملەكەتتىڭ ءدىني باعىتىن وزگەرتۋى مەملەكەتتىڭ بۇكىل بولمىسىن وزگەرتۋگە الىپ كەلدى. اسان قايعى باستاعان بيلەردىڭ كۇرەسى ناتيجەسىز اياقتالدى.

14 عاسىردا دۇنيەگە ناقشبانديا تاريقاتى كەلدى. بۇل تاريقات ءوزىنىڭ داستۇرلىك ەرەكشەلىگى جاعىنان سوعدى- تاجىك، پارسى مادەنيەتىنە نەگىزدەلدى جانە « احل ال- سۋننا ۋا جاما'ا» تاريقاتى دەپ اتالدى. ول قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋدە X- XII ع ع. كونفورميستىك باعىتتاعى عۇلامالار تاراپىنان جاسالىنعان شاريعات ۇكىمدەرىن باسشىلىققا العان تاريقات رەتىندە تاريح ساحناسىنا شىققانىن بىلدىرەتىن ەدى جانە ول عاسىرلارعا سوزىلعان يەۆرازيا كەڭىستىگىندە بيلىك يەسى بولعان تۇركىلەرگە، تۇركىلەردىڭ رۋحاني تىرەگى ياساۋي جولىنا قارسى باعىتتالعان ەدى. ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ ماۋارانناحرداعى XVI عاسىرداعى وكىلى قوجا احرار « شىڭعىس حان ياساسىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرامىن» - دەۋىنىڭ ءوزى ناقشبانديلەردىڭ باستى قارسىلاسى كىم ەكەنىن انىق اڭعارتادى.

ەڭ باستىسى رۋلاس، قانداس ادامدار اراسىنداعى نەكەلىك قاتىناستارعا سالىنعان تىيىم الىنىپ تاستالدى. كەرىسىنشە، حالىق اراسىندا قانداس ادامدار اراسىنداعى نەكەگە قولداۋ كورسەتىلدى. بۇل مەملەكەتتىڭ نەگىزگى تىرەگى بولعان رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردى ىدىراتۋعا تىكەلەي ىقپال ەتەتىن فاكتور ەدى. ول ءوز كەزەگىندە مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تۇركىلىك جۇيەسىن، بيلەر ينستيتۋتىن كۇيرەتەتىن، حاندى ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتكىزەتىن بىردەن- ءبىر قۇرالعا اينالدى. بۇل حاندار ءۇشىن اسا قاجەتتى يدەولوگيا بولىپ كورىندى. ويتكەنگى، حاندارعا ياساۋي جولى تۇركىلىك مەملەكەتتى باسقارۋدا ەشقاشان ابسوليۋتتىك بيلىك بەرمەيتىن. سوندىقتان ولار ناقشبانديا تاريقاتىنا قولداۋ كورسەتە باستادى. وزبەك ۇلىسىنىڭ ۇشكە ءبولىنۋى، قازاق حاندىعىنىڭ كۇيرەۋى وسى حان اۋلەتىنىڭ ناقشبانديا تاريقاتىنا قولداۋ كورسەتۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. تەك قازاق حاندىعى ەمەس، شايبانيلەر مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋى دە، نوعاي ورداسىنىڭ كۇيرەۋى دە وسى ناقشبانديا تاريقاتىن مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالدىرعاننان باستاپ ءجۇز جىل مەرزىمدى قۇرايدى. وسى ارالىقتا ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداعان حالىق ءوزىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن تولىق اجىراپ، وزگە مادەنيەتتى قابىلداپ ۇلگەرەدى ەكەن. ءوزىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن اجىراعان حالىق سىرتقى دۇشپانداردىڭ وڭاي ولجاسىنا اينالادى. «جەتى جارعى» وسى ناقشبانديا تاريقاتىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرىپ، ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنەن اجىراتۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ەندىگى كەزەكتە «جەتى جارعىعا» كەڭىرەك توقتالايىق.

تاۋكە حان تاققا وتىرعان سوڭ رۋحاني تۇتاستىعى ىدىراپ، ءارتۇرلى سوپىلىق تاريقاتتار سوڭىنا ەرگەن رۋ، تايپالاردىڭ اراسىنداعى اۋىزبىرلىكتى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلدى جانە ول « جەتى جارعى» زاڭىندا تولىق كورىنىس تاپتى. بۇل زاڭدا سىرتتاي قاراعاندا، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ جولدارى دا، نەكەلىك قاتىناس تا وزگەرگەن جوق. وزگەرگەن تەك ءدىني يدەولوگيا مەن سول ءدىني يدەولوگيانى جۇرگىزۋشى قوجالار اۋلەتى بولدى. باسقاشا ايتقاندا، ياساۋيا تاريقاتى مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندەگى رولىنەن اجىراپ، ورنىن ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرىنە بوساتۋعا ءماجبۇر بولدى.

بۇرىنعى بيلەر ينستيتۋتىنىڭ يەسى بولعان قوجالار رۋحاني بيلىكتەن شەتتەتىلىپ، قازاق حالقىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىنەن شىعارىلىپ تاستالدى. بۇرىن قۇقى حان اۋلەتىمەن تەڭ بولعان، حالىقتىڭ رۋحاني جەتەكشىسى، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىن قالىپتاستىرعان، مەملەكەتتەگى زاڭ بيلىگى مەن حاندى سايلاپ قويۋ قۇقىن قولىندا ۇستاعان بيلەر جاي حالىقتىڭ قاتارىنا قوسىلدى. بۇرىن ادەت جولى دا، ءدىن جولى دا ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرىنىڭ قولىندا بولعان بولسا، ەندى ءدىن ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ قولىنا بەرىلىپ، ادەت جولى ءار رۋدىڭ، تايپانىڭ ءوز ىشىنەن شىققان، ادەت جولىن جەتىك مەڭگەرگەن تۇلعالارعا بەرىلدى. الايدا، ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرى ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرى سياقتى حالىقپەن بىرگە كوشىپ- قونىپ جۇرگەن جوق. تەك جىلىنا ءبىر رەت كەلىپ، زەكەت جيناۋمەن شەكتەلدى.

بۇل قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ بۇزىلماي ساقتالۋىنا ىقپالىن تيگىزدى. ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرىنىڭ قاتارىنا تۇركىلىك مادەنيەتتەن باس تارتىپ، پارسىلىق مادەنيەتتى قابىلداعان بۇرىنعى ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى دە قوسىلدى. ول قوجا اۋلەتتەرى « ازيزان» قوجالار نەمەسە قىسقارتىپ « ازلەر»، «ازدەر» دەپ تە اتايدى. ولاردىڭ قاتارىناقازىرگى كۇنى تۇركىستان، سايرام سياقتى قالالارداعى وزبەكتەنگەن، ءبىراق ءوز شەجىرەلەرىن قوجا احمەت ياساۋيمەن بايلانىستىراتىن قوجالاردى جاتقىزۋعا بولادى. بۇلار ءوز قولدارىنداعى ۋاقفتىق مۇلىكتەردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن سونداي جولعا بارعانىن بايقاۋعا بولادى.

ال ءوز جولىنان باس تارتپاي، ياساۋي جولىنا ادال بولعان قوجا اۋلەتتەرى قازاق حالقى قۇرامىنان مۇلدە شىعارىلىپ تاستالدى نەمەسە وزدەرى كەزىندە ءپىر بولعان رۋلاردىڭ قۇرامىنا ءسىڭىپ كەتتى. قازىرگى كۇنى قازاق شەجىرەلەرىن تالداپ كورسەڭىز، ولاردىڭ اراسىنان بۇرىن ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى بولعان قوجالاردىڭ بار ەكەندىگىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. بۇل « جەتى جارعى» زاڭىنىڭ قازاق قوعامىنا ەنگىزگەن باستى جاڭالىعى وسى بولاتىن. ال ادەت، عۇرىپ، سالت- ءداستۇردىڭ «جەتى جارعىدان» دا بۇرىن سولاي بولعانىن ا. ي. ليەۆشين بىلاي باياندايدى: « سەي زولوتوي ۆەك، و كوتوروم ۆسپومينايۋت وني سو ۆزدوحامي، ەست تسارستۆوۆانيە زنامەنيتوگو حانا تياۆكي. كيرگيزى بولشوي ي سرەدنەي وردى ۋتۆەرجدايۋت، چتو نارودنىە زاكونى يح گورازدو دريەۆنەە حانا تياۆكي ...». دەمەك، تاۋكە حان قازاق قوعامىنا ونشالىقتى وزگەرىس اكەلمەگەنىن كورەمىز. تەك، بيلەر ينستيتۋتىنىڭ قۇرامى اۋىستىرىلدى. بۇرىنعى كەزدە ءوز شەجىرەلەرىن ازىرەت ءالىنىڭ حاۋلا اتتى ايەلىنەن تۋعان ۇلى مۇحاممەد يبن ال- حانافيامەن بايلانىستىراتىن (قوجالار) ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرىنەن قۇرالعان بيلەر كەڭەسى - ەندى، قازاق رۋ، تايپالارىنىڭ ءوز اراسىنان شىققان ءبىلىمدار كىسىلەردەن قۇرالدى. باسقاشا ايتقاندا، رۋحاني بيلىكتىڭ كيەلىگىنە (سوكرالنوست دۋحوۆنوي ۆلاستي) اۋىر سوققى بەرىلدى. بۇرىن حالىق ەرەكشە رۋحاني، كيەلى كۇشكە يە، جاراتۋشىنىڭ ەركىمەن حالىققا باسشىلىققا كەلگەن اۋليەلەر ۇرپاقتارىنىڭ سوڭىنا ەرگەن بولسا، ەندى وزدەرى سياقتى ءجاي كىسىلەردەن سايلانعان بيگە مويىنۇسىنۋعا ءماجبۇر بولدى.

بۇرىن رۋ، تايپالارعا رۋحاني جەتەكشى- ءبي بولاتىن كىسىلەر، وسى قوجا اۋلەتتەرىنىڭ وكىلدەرى ءبىر بەلگىلى ورتالىقتاردا تاربيەلەنىپ، حالىق اراسىنا ءىلىمى جەتىلگەن كەزدە جىبەرىلەتىن. سودان كەيىن عانا ولار حالاىق اراسىنا بارىپ بيلىك جۇرگىزەتىن. بارعان جەرىندە ول ءبيدىڭ تۋعان- تۋىسى، اعايىن جەك- جاتى جوق بولاتىن. بۇل بيگە ءار كەزدە كەز- كەلگەن داۋدى شەشۋدە تەك ءادىلىن ايتتىراتىن. وسىعان بايلانىستى قازاق اراسىندا ساقتالعان «قوجادا باۋىر جوق» دەگەن اتالى ءسوز بار. بۇل ءبىر جاعىنان ادىلدىك پرينتسيپتەرىنىڭ بۇزىلماۋىنىڭ كەپىلى بولسا، ەكىنشى جاعىنان ەنشىسى بولىنبەگەن قازاقتىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعى مىزعىماستىعىنىڭ كەپىلى بولدى؛ ۇشىنشىدەن، مەملەكەتتىك سانانى حالىق ساناسىنان وشىرمەۋدىڭ كەپىلى بولدى. ءار رۋ، تايپانىڭ «قازاق» دەگەن ءبۇتىننىڭ بولشەگى ەكەندىگىن ولار رۋحاني بىرلىك ارقىلى حالىققا سەزىندىرە ءبىلدى. سول سەبەپتى، نەكەلىك قاتىناستاعى جەتى اتا جولى قاتاڭ باقىلاۋعا الىندى. بۇل جولدى بۇزعان جەكە ادامدار ءولىم جازاسىنا كەسىلسە، رۋىمەن، تايپاسىمەن بۇزعانداردى ءجۇزدىڭ قۇرامىنان شىعارتىپ «سارت» اتاندىردى.

ال، وزدەرى سول رۋ، تايپانىڭ مۇشەسى بولىپ تابىلاتىن بيدەن بيگە قويىلاتىن ادالدىق پەن تازالىقتى تالاپ ەتۋ قيىن. ويتكەنى، ول ءاربىر رۋ ءبيىنىڭ، تايپا ءبيىنىڭ تۋىسى بار، باۋىرى بار. ءاربىر ءبي «ءوزىمنىڭ شىققان تاۋىم بيىك بولسىن» دەگەن پرينتسيپپەن دە ءوز پايداسىنا بۇرادى. ونىڭ ۇستىنە « قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» دەگەن پرينتسيپ جانە بار. وسىلاردىڭ ءبارى قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنا ۇلكەن نۇسقان كەلتىردى.

«جەتى جارعىنىڭ» تاعى ءبىر جاڭالىعى ءار ءجۇزدىڭ باسىنا حان سايلانۋى ەدى. «جەتى جارعىدان» بۇرىن ءار رۋ، ءار تايپا، ءار ءجۇزدىڭ باسىندا تەك ءبيى بولاتىن بولسا، ەندى ءار ءجۇزدىڭ باسىنا بيمەن قوسا حان سايلاندى. بۇل ءبىر جاعىنان شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ ساياساتتاعى ءرولىن كۇشەيتكەنىمەن، ەكىنىشى جاعىنان ەلدىڭ ىشكى تۇتاستىعىنا زيانىن تيگىزدى. بۇرىن شىڭعىس حان ۇرپاعىنىڭ قايسىسىنىڭ تاققا وتىراتىنىن بيلەر شەشەتىن بولسا، ەندىگى كەزەكتە بۇل قارادان شىققان بيلەر قولىنا بەرىلدى. ەڭ باستىسى «جەتى جارعىدا» رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەن جۇزدىك قۇرىلىمداردى بىرتە- بىرتە ىدىراتۋ تەتىكتەرى قاراستىرىلىپ، بولاشاقتا حان بيلىگىنىڭ ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتۋ جوسپارى جاسالىنعانمەن، ول ابسوليۋتتىك بيلىكتى قامتاماسىز ەتەتىن قۇرىلىمدار ماسەلەسى قاراستىرىلمادى. ونى تاۋكە حاننىڭ وزىندە دە، ودان كەيىنگى حانداردىڭ ەشقايسىندا، كونە تۇركىلىك مەملەكەتتىكتى باسقارۋ جۇيەسى ىدىراعان كەزدە ورنىن باساتىن حان مەن ونىڭ ۋازىرلەرىنەن تۇراتىن بيۋروكراتيالىق اپپارات پەن حاننىڭ جالدامالى اسكەرى دە، سوت جۇيەسى مەن ىشكى قاۋىپسىزدىكتى قورعايتىن قۇرىلىمدىق جۇيەلەرى قالىپتاستىرىلمادى.

باسقاشا ايتقاندا، «جەتى جارعى» زاڭىنىڭ مەملەكەتتىڭ كونە تۇركىلىك جۇيەسىن ىدىراتۋعا ىقپالى بولعانىمەن، جاڭا جۇيەنى قالىپتاستىرۋدا ەشقانداي ىقپالى بولعان جوق. قىسقاشا ايتقاندا، «جەتى جارعى» قابىلدانعاننان كەيىنگى قازاق قوعامى بۇرىنعى باسقارۋ تەتىگى، رۋحاني، مادەني تۇتاستىعى بار حالىقتان، ءارتۇرلى سوپىلىق تاريقاتتار سوڭىنا ەرىپ، رۋحاني، مادەني تۇتاستىعى بۇزىلا باستاعان، ءار رۋ، تايپا بيلەرىنىڭ سوڭىنا ەرگەن توبىرعا اينالدى. بۇل ايتىلعان سوزدەر جالاڭ بولماس ءۇشىن ناقتى مىسالدارعا كوشەيىك. مىسالى، XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ۇلى جۇزدە تولە بي ولگەن سوڭ تاشكەنت ماڭىنداعى قازاق رۋ، تايپالارى بيلىككە تالاسىپ، كەلىسىمگە كەلە الماي، بيلىكتى شايحانتاۋر ۇرپاعى ءجۇنىس قوجاعا تاپسىرعانى تاريحتان بەلگىلى.

تاۋكە حان قايتىس بولعاننان كەيىن- اق قازاق حاندىعىنىڭ كوبەسى سوگىلە باستادى. ونىڭ تاعىنا وتىرعان قايىپ حان 1718 - جىلى ىشكى قاقتىعىستار كەزىندە قازا تابادى. 1723 - جىلى جوڭعار شاپقىنشىلىعى باستالعاندا تۇركىستان تاعىنا پولات وتىرعانىمەن قازاق حاندىعىن ءبىرتۇتاس مەملەكەت دەپ ايتۋ قيىن بولاتىن. ياساۋي جولىنىڭ قازاق اراسىنان شىعارىلۋى، شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ بارىنە تاققا وتىرۋعا دەگەن ءۇمىتىن وياتتى. بۇرىن بيلەردەن اسا الماعان تورەلەر اراسىندا ءوزارا تاق ءۇشىن كۇرەس باستالدى.

تورەلەردىڭ ىشكى ارازدىعى، ياساۋي جولىمەن بىرگە حان بيلىگىنىڭ كيەلىلىگى تۋرالى ۇعىمنىڭ قازاق ساناسىنان شايىلۋى شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ تاققا وتىرۋىنا قارسى توپتاردىڭ شىعۋىنا ىقپال ەتتى. . مىسالى، وعان قوجابەرگەن جىراۋدىڭ « ەلىم-اي» جىرىنداعى مىنا جولدار دالەل بولا الادى:

وتكەن جىل ايتەكە ءبي دۇنيەدەن ءوتتى،

كەلگەندە ەلۋ التى جاسقا اجال جەتتى؛

«باعىنۋ ءبىر كوسەمگە دۇرىس قوي!» - دەپ

ءبولارىن وسى اپاتتىڭ بولجاپ كەتتى؛

تورەدەن ايتەكە ءبي بەزىن دەدى،

قازاقتى باتىر، كوسەم باسقارماسا،

بىت- شىت قىلار جاۋ قالماق، سەزىن دەدى؛

حان- سۇلتان، تورە كۇنى وتكەن دەدى،

ءولاردان اقىل- ايلا كەتكەن دەدى؛

قازاعىم، ءوزىڭدى- ءوزىڭ تۇتاس ەل قىل،

باسقارار ەندى ۋاقىت جەتكەن دەدى.

بۇل جولدار حان بيلىگىنىڭ كيەلىلىگى تۋرالى ۇعىمنىڭ ءوز ءمانىن جوعالتقانىن اڭعارتادى جانە ول ناقشبانديا تاريقاتىن وزگەلەرگە قاراعاندا بۇحارا، سامارقاندپەن شەكتەس كىشى ءجۇز رۋلارىندا تۇركىلىك مەملەكەتتىك جۇيە تۋرالى ۇعىمنىڭ تولىعىمەن ءمانىن جوعالتقانىن كورسەتدى. بۇدان كەيىنگى كەزەڭدە ابىلاي حان تاققا وتىرعانشا، قازاقتىڭ باسى بىرىگىپ، ءبىرتۇتاس ەل رەتىندە ءىس- قيمىل كورسەتە الماعانى تاريحتان بەلگىلى.

ابىلاي حان تاققا وتىرعاننان كەيىن عانا قازاق ءوزىنىڭ ءبىرتۇتاس حالىق ەكەندىگىن، تۇركىستاننىڭ قازاق دالاسىنىڭ رۋحاني ورتالىعى ەكەندىگىن قايتا سەزىنە باستادى. ابىلاي حاننىڭ بۇل ەڭبەگىن م. ماعاۋين بىلاي سۋرەتتەيدى: «...ەل بيلەۋ ىسىندە قازاق حاندىعىنىڭ ەجەلگى زاڭ جارعىلارىن قالپىنا كەلتىرگەن ابىلاي اسكەري ىستە دە وتكەندى قايتا تىرىلتەدى» . شىندىعىندا، ابىلاي حان ءوز شاماسى جەتكەنىنشە قازاق قوعامىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە بارىن سالدى. ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە قايتا كوتەردى. الايدا، رۋحاني بيلىكتى تولىعىمەن قايتا كەلتىرىپ ۇلگەرمەدى. بيلەر كەڭەسىن بۇرىنعى دارەجەسىنە كوتەرە المادى. تەك كەيبىر رۋ، تايپالار دا قوجا اۋلەتتەرى ءپىر بولىپ، رۋحاني، ءدىني ماسەلەلەردى قولىنا الا الدى. وعان مىسال رەتىندە كىشى جۇزگە ءپىر بولعان تۇركىستاندىق مۇحاممەد قوجانى، بارلىق قازاق جۇرتىنا ءپىر بولعان ابد ال- جاليل قوجا مەن ۋاق تايپاسىنىڭ ءپىرى بولعان سارعالداق قوجانى، ت. ب. جەكە رۋ، تايپالارعا ءپىر بولىپ، بيلىك جۇرگىزگەن قوجالاردى ايتۋعا بولادى. بۇل جالپى قازاق جۇرتىنا تۇگەل جايىلمادى. ونىڭ ۇستىنە قولىندا شوعىرلانعان بيلىكتەن اجىراعىسى كەلمەگەن رۋ، تايپا بيلەرى ءارقايسىسى ءوز بىلگەنىنشە ارەكەت ەتتى. بۇل ارەكەتتەردىڭ سوڭى ابىلاي حاننىڭ مەزگىلسىز قايتىس بولۋىنا، قازاق حاندىعىنىڭ كۇيرەۋىنە ىقپال ەتكەن باستى سەبەپ بولدى.

«ابىلاي اسپاس سارى بەل» اتانعان وقيعا قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ كۇيرەۋىنىڭ باسى بولدى. قازاق قوعامىندا كيەلى سانالعان حاندىق بيلىكتىڭ ءقادىرى كەتتى. قازبەك ءبيدىڭ ۇلى بەكبولاتتىڭ ءۇش مىڭ اداممەن ابىلاي ورداسىنىڭ ۇستىنە باسا كوكتەپ كەلۋى، حالىق جادىنان مەملەكەتتىك سانا دەگەن قاسيەتتى ۇعىمنىڭ كەتۋىنىڭ ايعاعى دەسە بولادى. وسىعان دەيىن قازاق تاريحىندا حان ورداسىنا باسىپ كەلۋ بولعان ەمەس. حان حالقىنا جاقپاسا، حاندى ورداسىمەن قالدىرىپ، وزگە جاققا بارىپ، شىڭعىستىڭ باسقا ۇرپاعىن شاقىرىپ، حان سايلاپ، مەملەكەتتىگىن ارى قاراي جالعاستىرا بەرەتىن.

مىسالى، اسان قايعىنىڭ التىن وردانىڭ حانى ءاز- جانىبەكتى تاستاپ، الاش مەملەكەتىن قۇرۋى، نەمەسە جۇمادىق حان مەن ونىڭ بەكلەربەگى بولعان عازى ءبيدىڭ وزبىرلىعىنا شىداماعان حالىقتىڭ جۇمادىقتان ءبولىنىپ، جاس ءابىلحايىردى حان سايلاۋى، ءابىلحايىر انتتى بۇزىپ وزگە ءدىني اعىمدى قابىلداپ، ۋاققاس ءبيدى، ال قارا قىپشاق قوبلاندى دايىر- قوجا- اقجول ءبيدى ولتىرگەندە ءابىلحايىردى تاستاپ، كەرەي مەن جانىبەكتى اكەلىپ، حان سايلاۋى، قازاق حاندىعىن تاريح ساحناسىنا شىعارۋى بۇل حالىقتا رۋحاني بىرلىك پەن بيلەر ينستيتۋتىنىڭ اسا قۋاتتى مەملەكەتتىك قۇرىلىم بولعاندىعىن كورسەتەدى. قازىر تاريحتا جازىپ جۇرگەندەي قازاق حاندىعىن جانىبەك پەن كەرەي قۇرعان جوق. شىڭعىس اۋلەتىنەن كىمنىڭ تاققا وتىراتىنىن ەدىگەنىڭ « جاساسى» مەن « تورەسىنەن» سوڭ حان بولاتىن تۇلعانى تاڭداۋ دا، سايلاۋ دا تولىعىمەن بيلەردىڭ قولىنا وتكەن بولاتىن. ونى مۇحاممەد شايباني مىسالىندا كورۋگە بولادى. 1472 - جىلى ەدگەنىڭ نەمەرەسى مۇسا مىرزا مۇحاممەد شايبانيدى شاقىرتىپ، ونى حان كوتەرۋگە ارەكەت ەتەدى. الايدا، مۇحاممەد شايبانيدىڭ پيعىلىن بىلگەن بيلەر مۇساعا: « كونە داۋىردەن بەرى ماڭعىت بيلەرىنە مەملەكەتتە ەركىندىك بەرەتىن. ەگەردە مۇحاممەد شايباني وسى كونە داستۇرمەن كەلىسەر بولسا، وندا جاقسى. ءبىز ونى حان سايلايمىز. بولماسا جولى اشىق.» - دەيدى. مۇسا بيلەردىڭ ءسوزىن ماقۇل كورىپ، مۇحاممەد شايبانيدى حان كوتەرۋدەن باس تارتادى. ال، ابىلاي حان بيلىگىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە مۇنداي بيلەر ينستيتۋتى تولىعىمەن ىدىراپ بىتكەن ەدى. مۇنى بەلگىلى ەتنوگراف ج. ارتىقبايەۆ بىلايشا تۇجىرىمدايدى: «ابىلاي مەن بەكبولاتتىڭ كەلىسپەۋشىلىگىنىڭ تامىرى ارىدە. ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىنا تالابى جەتىپ تۇرعان حان ءوز بيلىگىنىڭ قالتىقسىز قابىلدانۋىن وردا بيلەرىنەن تالاپ ەتۋى زاڭدى. ءبىراق زاماننىڭ وزگەرگەنى ايان. باياعىداي جاۋگەرشىلىك، ىرەگدەن تونگەن جاۋ جوق، ەل ميمىرت تىرشىلىك كەشىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە كىشى ءجۇز بەن ۇلى ءجۇز ىشىندە وردا ءبيى اتاعى كەلمەسكە كەتكەن ۋاقىت، حان بيلىگى دە تاتىمسىز. بەرەكە بىرلىكتى ۇستاپ تۇرعان تەك ورتا ءجۇز - نە ءوزىنىڭ بيلىگىن، نە وردا بيلىگىن جوعالتپاي» الايدا مەملەكەتكە تىرەك بولادى دەگەن بەكبولاتتىڭ ءوزى ابىلاي حان ورداسىنىڭ ۇستىنە اسكەر اكەلسە، بيلەر ينستيتۋتىنىڭ قاي دەڭگەيدە بولعانىن كورسەتەدى.

ابىلاي ارقادان كەتىپ، تۇركىستانعا كەلىپ، ودان سامارقانتقا بارۋى، قايتارىندا تاشكەنتتە قالىپ، ازعانا كىسىمەن تۇركىستانعا قايتار جولىندا سايرامنىڭ اكىمىنىڭ بەس مىڭ كىسىمەن قارسى شىعۋى، سول كەزدە سول ماڭدا وتىرعان قازاقتاردىڭ ابىلايعا قول ۇشىن بەرۋگە جاراماۋىنىڭ استارىندا ءبىر عانا سەبەپ بار ەدى. ول - قازاق حالقىنىڭ ار- يمانىنىڭ تىرەگى، رۋحاني تۇتاستىعىنىڭ كەپىلى، باتىسى مەن شىعىسى، وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگى ۇشسا قۇس قاناتى تالاتىن سايىن دالانى مەكەن ەتكەن قازاق دەگەن حالىقتىڭ رۋحاني وزەگى بولعان ياساۋي جولىنان باس تارتىپ، ءار ءتۇرلى سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ سوڭىنان ەرۋى بولاتىن. اتا- بابا جولىنان باس تارتۋ - «جەتى جارعىعا» دەيىن كيەلى سانالىپ كەلگەن رۋحاني بيلىك پەن ساياسي بيلىك وكىلدەرىنىڭ كيەسىنەن ايىلۋىنا اكەلدى، پايعامبار ۇرپاعى، شىڭعىس حان ۇرپاعى دەپ عاسىرلار بويى باسىنا كوتەرگەن تۇلعالاردىڭ حالىق الدىنداعى ابىرويىن كەتىردى.

بۇرىندارى « مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن ەرجۇرەك حالىق ابىلايداي ارىسىن قورعاپ قالا المادى. ويتكەنى، ونىڭ قادىرىن بىلمەدى. قورعاماق تۇگىل ورداسىنىڭ ۇستىنە ات ويناتتى. قازاق حاندىعىندا ابىلاي كەتكەن سوڭ قولىنا مەملەكەتتىك بيلىكتى ۇستاپ تۇرا الاتىن ەشقانداي ساياسي كۇش بولعان جوق. بۇرىنعى ىنتىماعى بەرىك رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەن جۇزدىك قۇرىلىمدار بولعاندا قازاق حاندىعى كۇيرەر مە ەدى؟

سان عاسىر مەملەكەتتىڭ تىرەگى بولعان بيلەر ينستيتۋتى نەمەسە مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تۇركىلىك جۇيەسى «جەتى جارعىنىڭ» ىقپالىمەن ىدىراتىلدى.

ناتيجەسىندە حان ولگەن سوڭ مەملەكەت يەسىز قالدى. ابىلايدىڭ ورنىنا وتىرعان ونىڭ ۇلدارى ورىس وتارشىلدارىنىڭ قولىنداعى قۋىرشاققا اينالعانىنا دا تاريح كۋا. ەگەردە سوڭىندا تىرەپ تۇرعان حالقى بولسا، ولار سونداي كۇن كەشەر مە ەدى؟ بۇل قازاقتىڭ قاسىرەتتى تاريحى. قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ وسىلاي كۇيرەۋىنە تاۋكە حان قابىلداعان «جەتى جارعى» زاڭىنىڭ شەشۋشى ءرولى بولدى. ودان كەيىنگى كەزەڭدە دە قازاق دالاسىندا رۋحاني تىكە- تىرەس وسى ياساۋيا مەن ناقشبانديا تاريقاتتارى اراسىندا جۇرگەنىن كورۋگە بولادى. مىسالى، دۋلات، شورتانباي، مايلىقوجا، قاشاعان، ءشادى تورە سياتى اقىن- جىراۋلار شىعارمالارى بۇعان تولىق دالەل بولادى. مىسالى، مايلىقوجا اقىننىڭ مىنا ولەڭى سونىڭ ايقىن دالەلى:

بولىس، ءبيدىڭ قىدىرى ۇرى بوپ ءجۇر،

قولدايتىن ءباھاۋاددين ءپىرى بوپ ءجۇر.

زەكەتى جوق بايلاردىڭ جيعان مالىن،

جەڭ ۇشىندا پارامەن قۇرىر بوپ ءجۇر.

وكىنىشكە وراي، ءبىز بۇل قاسىرەتتى تاريحتان ساباق الا المادىق. بۇگىن ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ، ەگەمەن ەل بولعاندا سىرتتان سانداعان اعىمدى اكەلىپ سايرانداتىپ وتىرمىز. ەرتەڭگى كۇنى بۇل قازاقتىڭ ءشىلدىڭ تەزەگىندەي بىتىراپ كەتەتىنىمەن ەشكىمنىڭ جۇمىسى جوق. قاۋىپ، اسىرەسە، يسلام اتىن جامىلىپ كەلىپ جاتقان ۋاحاببيلەر، سالافيلەر، تابليعتار، احماديا، اعىمدارى تاراپىنان تۋىنداپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس.

تاريحتىڭ، تاريح عىلىمىنىڭ باستى قىزمەتى بۇرىنعى وتكەن اتا- بابالار تاريحىنىڭ جەڭىسىن ۇلگى ەتىپ، جەڭىلىسىنەن ساباق الدىرۋ بولسا كەرەك. بىزدە وسىنداي بولعان دەپ قۇر جالاۋلاتقانمەن ەشنارسە ۇتپايمىز. «جەتى جارعىنىڭ» قازاق تاريحىنداعى ءرولىنىڭ جاعىمسىز جاقتارىن ايتۋداعى ماقسات - قازاقتى تۇقىرتۋ ەمەس، كەرىسىنشە، سول قاتەلىكتى ەندى قايتىپ قايتالاماساق دەگەن يگى ماقسات بولاتىن. ال، وعان ءبىزدىڭ اقىل- پاراساتىمىز جەتە مە؟ ول باسقا اڭگىمە.

زىكىريا جانداربەك

ult.kz