ءاليحان بوكەيحانوۆ: ءتىرى بولسام، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن

ءاليحان تۋعان حالقى الدىندا ءوزىن نەگە ايىپتى سەزىندى؟

ءاليحان اتا تەگى شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىدان تارايتىن تورە تۇقىمى. ارعى اتاسى اتاقتى سۇلتان باراق. قازاقتىڭ سوڭعى حاندارىنىڭ ءبىرى بوكەي وسى سۇلتان باراقتىڭ بالاسى. بوكەيدەن باتىر، ودان مىرزاتاي، ودان ءاليحاننىڭ اكەسى نۇرمۇحامەد. بوكەيدىڭ 1816 - جىلى حان تاعىنا وتىرۋىنان تۋرا 50 جىل وتكەن 1866 - جىلى 5 - ناۋرىزدا ءاليحان دۇنيەگە كەلگەن. ۇلتىنىڭ تاريحىن زەرتتەي كەلە ايگىلى ەنسيكلوپەديست عالىم ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى، التى الاشتىڭ بىرلىگىنىڭ بولماۋى، سونىڭ سالدارىنان تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلۋىنىڭ ەڭ باستى سىرى - بۇرىنعى حان- سۇلتانداردىڭ رەسەي يمپەرياسى تاراپىنان وتارلاۋ قاۋپى تونگەن ساتتە دە ءوز بيلىگىندەگى رۋ- جۇزدەردى بىرىكتىرە الماۋى ەكەنىن بىلەدى.

«بۇرىنعىنىڭ كوبى، كۇش- قۋاتتى ءتيىستى ورنىنا جۇمساماي، ءبىرىنىڭ كوزىن ءبىرى شۇقۋدان ۋاقىتى ارتىلمادى، ىستەگەنىنىڭ ءبارى ءجابىر، زالىم بولدى؛ قىلعانىنىڭ ءبارى زورلىق- زومبىلىق ەدى» - دەپ جازدى ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى 1913 -جىلى «قازاق» گازەتىندەگى «قازاق تاريحى» ماقالاسىندا.

سول سەبەپتى دە ءاليحان تۋعان حالقى الدىندا بۇرىنعى حان- سۇلتانداردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى رەتىندە ءوزىن ايىپتى سەزىندى، كەڭ ساحارا دالاسىندا ەمىن- ەركىن عۇمىر كەشكەن، وزىندىك سالت- ءداستۇرى، مادەنيەتى بار حالقىن ەش قارسىلىقسىز وتارلىققا جەگىپ جىبەرگەن الدىڭعى حان- سۇلتانداردىڭ بار كىناسى مەن حالقىنىڭ كەلەشەك تاعدىرى ءۇشىن بار جاۋاپكەرلىكتى ءوز موينىنا الدى. ءاليحان 1914 - جىلى جازعان ماقالاسىنىڭ بىرىندە «حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، ءتىرى بولسام، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن» - دەپ جازدى. ءاليحان سوڭعى دەمى بىتكەنشە وسى سەرتىنە ادال بولىپ قالدى.

ءوزىنىڭ تاريحي زەرتتەۋلەرىنەن سوڭ جاساعان كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى ءا. بوكەيحانوۆتىڭ تاعى ءبىر ساياسي ماڭىزدى تۇجىرىمى - قارۋلى كۇرەس ارقىلى قۋاتتى ورىس يمپەرياسىنىڭ وتارلىق شىرماۋىنان قۇتىلىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتى قالپىنا كەلتىرۋ ءىس جۇزىندە دە، تەوريا تۇرعىسىنان دۇرىس تا، مۇمكىن دە ەمەس. قالىڭ قازاقتى ءوزىن ءوزى بيلەۋ قۇقىنا دا، ودان سوڭ تولىق ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە دە قايتا قول جەتكىزەتىن جالعىز جول، الاش قوزعالىسى جەتەكشىسىنىڭ كوزقاراسى بويىنشا، زامان تالابىنا ساي ۇلتتىق مادەنيەت قالىپتاستىرۋ جانە قازاق قوعامىن ەۋروپالىق دەڭگەيگە جەتەلەپ جەتكىزۋ بولدى.

عىلىمنىڭ ءار سالاسىن مەڭگەرگەن عالىم

XIX عاسىردىڭ سوڭىندا ومبى ورمان شارۋاشىلىعى ۋچيليشەسىندە وقىتۋشىلىق قىزمەت اتقارىپ، عىلىمي جۇمىستارمەن اينالىسقال ول 1896 -جىلى كورنەكتى عالىمداردىڭ كەپىلدەمەسىمەن ورىس گەوگرافيالىق قوعامى باتىس- ءسىبىر بولىمشەسىنىڭ تولىق مۇشەسى بولىپ سايلانعان. ءاليحان «رەسەي. جالپى گەوگرافيالىق سيپاتتاما» اتتى كوپ تومدىق ەڭبەكتىڭ قازاق دالاسىنا ارنالعان 18 تومىنا اۆتور رەتىندە قاتىناسقان. ول عىلىمي جۇمىسپەن قاتار قوعامدىق- الەۋمەتتىك ساياسي قىزمەتتەرگە دە بەلسەنە ارالاسا باستايدى. 1904 -جىلى قازاق دالاسىنا قونىس اۋدارۋ قوزعالىسىن دايارلاپ بەرگەن ف. ا. شەربينا ەكسپەديتسياسىنىڭ قۇرامىندا بولدى. 1911-14 ج ج. ءاليحان بوكەيحان «جاڭا ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىكتىڭ» 4-21 تومدارىنا اۆتور رەتىندە قاتىستى. كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى وسىنداي كوپ ەڭبەكتەنۋدىڭ ارقاسىندا ءوز ۇلتى تۋرالى كوپ نارسەگە كوزى جەتەدى.

الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىنىڭ تۇڭعىش ءتوراعاسى سول كەزدەگى الاش زيالىلارى سياقتى ءار سالانىڭ بىلگىرى. رەسمي تۇردە اتايتىن بولساق - عۇلاما عالىم ورمانتانۋشى، ەكونوميست، مال شارۋاشىلىعىن زەرتتەۋدى عىلىمي جولعا قويۋشى، تاريحشى، ەتنوگراف، ادەبيەتتانۋشى، اۋدارماشى، ءارى پۋبليتسيست رەتىندە قازاق حالقىنىڭ ساياسي الەۋمەتتىك، مادەني رۋحاني تاريحىندا وشپەستەي ءىز قالدىرعان ۇلى تۇلعا.

ءاليحان بۇگىنگى قازاق قوعامىنا نەسىمەن قادىرلى؟

«قازاق ءۇشىن الاش يدەياسىنان، ونىڭ بەس ۇلى نىسانىنان ارتىق مۇددە بولۋى ءتيىس ەمەس. ول يدەيا بۇگىن دە ءوزىنىڭ مۇددەلى ماقساتىن جويعان جوق. قايتا تاۋەلسىزدىكتىڭ تامىرى تەرەڭگە كەتكەن سايىن، الدىمىزعا سۇراق بولىپ شىعىپ وتىر»، - دەيدى بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي. ول يدەيالار مىنالار:

ءبىرىنشى ۇستانىم: جەر، جەر جانە جەر. جەرسىز وتان جوق. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا: «قازاقتىڭ بايىرعى جەرىن قاشان قازاقتار ءوز بەتىنشە عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنىپ تولىق يگەرمەيىنشە، جەر جەكە مەنشىككە دە، قونىستانۋشىلارعا دا بەرىلمەيدى».

ەكىنشى ۇستانىم: جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بارلىق يگىلىك قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك. ءا. بوكەيحانوۆتىڭ ايتۋىنشا: «ونىڭ ءار ءبىر ءتۇيىر تاسى قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋ كەرەك» بولاتىن.

ءۇشىنشى ۇستانىم: ءا. بوكەيحانوۆتىڭ جوباسى بويىنشا، «قازاقتىڭ جەرىندە وندىرىلگەن «ءبىر ۋىس ءجۇن سول مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىنىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ كيىلۋى» كەرەك، ياعني تولىقتاي ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋگە ۇمتىلۋى ءتيىس ەدى.

ءتورتىنشى نىسانا: قازاق مەملەكەتىندە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءتىل، ءدىن، ءدىل ۇستەمدىگى بولۋى كەرەك.

بەسىنشى، تۇپكى ماقسات: عىلىمعا، ۇلتتىق سالت- داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، جاپونيانىڭ ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق- دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ ەدى. ال بۇل يدەيالاردىڭ ۇيتقىسى، تاريحشى مامبەت قويگەلدييەۆ ءدال تاۋىپ ايتقانىنداي، قازاق قوعامىنىڭ سۋن يات سەنى مەن ماحاتما گانديى - ءاليحان بوكەيحانوۆ بولاتىن.

سوندىقتان، كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى، پۋبليتسيست، عالىم، اۋدارماشى ءاليحان بوكەيحانوۆ مۇرالارىن زەردەلەۋ بولاشاق ۇرپاقتىڭ ءاردايىم نازارىندا بولۋى كەرەك.
بەيسەن سۇلتان ۇلى