قازاق اسكەرى سوعىستا قانداي ايلالار قولدانعان؟
ول - سوعىسقا قاتىسقان ادامدى كوپ شىعىنداماي، امان الىپ شىعۋ. كوزسىز ەرلىك جاساۋ، قىزبالىق ىستەۋ سوعىستا ابىروي اكەلمەيدى.
بۇلاي ىستەگەندەر ءوز جاعىنان دا جازالانىپ وتىرعان. قازاقتار وزدەرى جەتىلدىرگەن وسىنداي ايلا-تاسىلدەردى قولدانعاندىقتان، جوڭعارلار زەڭبىرەكتەرى بولسا دا، كەي كەزدەرى جەتىستىككە جەتە المادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە، قازاق ەلى ءۇشىن تاريحي ماڭىزى بار ۇلى جەڭىستەرگە قول جەتتى.
قازاقتار نەبىر ۇرىس جۇرگىزۋدىڭ تاكتيكالىق تاسىلدەرىن سونى ۇتىمدى قولدانعان باتىرلاردىڭ اتىمەن اتايتىن بولعان.
مىسالى، ابىلاي بۇقار جىراۋدان ءوز باتىرلارىنىڭ جاعدايىن سۇراعاندا: «جاناتاي تالقى ارقىلى وتەدى، بوگەنباي قۇلجانداپ وتەدى، ال حان-بابا قايتىپ كەلەدى»، دەپتى. مۇنداعى «قۇلجانداپ ءوتۋ» ەرلىك پەن ايلا كورسەتىپ، مىقتى ۇرىس جۇرگىزىپ، جاۋ قولىنان سىتىلىپ شىعادى دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن.
بۇل ۇرىس ءادىسى ەرتەرەكتە باتىل جاۋىنگەر، ءارى كەرەمەت تاكتيك بولعان قۇلجاننىڭ اتىمەن اتالىپ كەتىپتى.
«كوز الداۋ». ايقاس كەزىندە كەيدە قازاقتار جاۋ جاعى اسكەر سانى كوپ دەپ ويلاسىن دەپ اتقا ادام بەينەسىن، كيىندىرىلگەن قۋىرشاقتاردى قوندىرىپ قويعان. بۇل ءادىس ادەتتە قارسىلاسىنا ۇرەي تۋعىزادى. ەگەر جاۋلارى باسىم تۇسسە، ولار جاۋلارىنا ارت جاعىنان قۋۋعا جول بەرگەن. ولار ءبىر-بىرىنەن بولىنگەن كەزدە ىزدەرىنە ءتۇسىپ قۋا ءجۇرىپ، مايدانداعىدان بەتەر قىرعىنعا ۇشىراتقان.
«اي قورالاندى». قازاق اسكەرىنىڭ جوڭعارلارمەن قاقتىعىسىندا كوپ قولدانىلعان ادىستەرىنىڭ ءبىرى - اي قورالاندى. «اي قورالاندى» ءتاسىلى - جاۋىن اينالدىرا سىرتتان قورشاپ الىپ، سونان سوڭ بىرتىندەپ قىسا ءتۇسۋ.
مىسالى، 1726-جىلعى سارىسۋ وزەنى بويىنداعى ايران توگىلگەن دەگەن جەردەگى قازاق-جوڭعار ايقاسىندا قازاقتار جاعى وسى اسكەري ءادىستى پايدالانعان.
«قويان قاشتى» - وزدەرى ادەيى قاشىپ، ءبولىنىپ قۋعان جاۋدى قورشاپ الىپ، جويىپ جىبەرۋ. الدىڭعى اسكەر لەگىن جاۋ كورىپ قالسا، وعان جاقىنداپ بارىپ، ساداقپەن بىرنەشە رەت اتقان. جاۋ سەسكەنبەسە، ونى الداۋ ءۇشىن كەيىن شەگىنىپ، نەگىزگى اسكەردىڭ تورۋىلىنا ىلەستىرىپ كەلگەن، ءسويتىپ، قورشاۋعا تۇسىرگەن.
ەگەر جاۋدىڭ كۇشى اسا باسىم ەكەنىنە كوزى جەتسە، ودان ءبىر نەمەسە ەكى كۇندىك جەرگە قاشا شەگىنىپ كەتىپ، باسقا جاسىرىن جولعا ءتۇسىرىپ، تورۋىلداي ءجۇرىپ، قىرعىنعا ۇشىراتقان.
ەگەر بۇل ادىسپەن الا الماسا، ون-ون ەكى كۇندىك جەرگە شەگىنىپ كەتىپ، قاۋىپسىز بەكىنىستى جەرگە ورنالاسىپ الىپ، بولشەكتەنىپ جەتكەن جاۋدى جەڭۋ امالىن تاپقان.
بۇل امال دا 1726-جىلعى ايران توگىلگەن دەگەن جەردەگى ۇرىستا قولدانىلعان. ءبىر اتاپ وتەرلىگى - اڭىراقاي شايقاسىندا قازاقتاردىڭ نەگىزگى قارۋى ساداق، نايزا، قىلىش، ايبالتا، قانجار، ارقان بولعاندىقتان، ولار وتتى قارۋمەن ساقاداي سايلانعان جوڭعاردى جەڭە الماۋى دا مۇمكىن ەدى.
ءبىراق، ءابىلحايىر باستاعان قازاق باتىرلارىنىڭ جاۋدى كوپشىلىك جاعدايدا قورشاۋعا الىپ، جەكە-جەكە جويىپ جىبەرىپ جانە جاۋدىڭ تىلمەن بايلانىسىن ءۇزىپ تاستاپ وتىرۋ تاكتيكاسىنىڭ ارقاسىندا جەڭگەنى بەلگىلى.
«تۇلعاما». قازاقتار شابۋىلدا وزدەرىنىڭ «تۇلعاما» نەمەسە «تۇلعامىش» دەپ اتالاتىن ءتاسىلىن قولدانعان. بۇل ءسوز كونە تۇركى تىلىندە «قورشاپ الۋ» جانە «قاراتۋ» دەگەن ۇعىمداردى بىلدىرەدى ەكەن. تۇلعاما -جاۋدى قورشاپ الىپ، قورشاۋداعى جاۋعا نە ونىڭ تىلىنا شابۋىل جاساۋ. بابىر ءوزىنىڭ قولجازبالارىندا تۇلعامانى دەشتى قىپشاق حالقىنىڭ شابۋىلداعى ۇلى ونەرى رەتىندە كورسەتەدى.
«تەرىدەن جاسالعان قايىق». پلانو كارپيني مەن گيلوم دە رۋبرۋكتىڭ ايتۋى بويىنشا، تۇركىلەر مەن موڭعولدار اسكەري قاقتىعىستاردا قيىن جاعدايلاردا وتە ايلاكەر، جول تاپقىش بولعان. ەگەر ولار الدارىنان ۇلكەن وزەن كەزدەسىپ قالسا، اسقان ايلاكەرلىكپەن جاۋىنگەرلەرىن دە، اتتارىن دا، مۇلىكتەرىن دە امان الىپ وتەدى ەكەن.
ولار تەرىنى دوڭگەلەك قاپ تارىزدەندىرىپ تىگىپ، وعان ارقان وتكىزەتىن توعالار قاداپ ءىشىن جورىقتا قاجەت زات، مۇلىك، كيىم-كەشەكپەن تولتىرادى، وتە مىقتى ەتىپ بايلانىستىرادى. وسى ادىسپەن جاسالعان قايىقتى ادامدار ات قۇيرىعىنا بايلاپ وزدەرى ۇستىنە وتىرادى ەكەن. كەيدە ەكى ەسكەك الىپ، سونى ەسە وتىرىپ، ارعى بەتكە وتەدى ەكەن. سونداي-اق، ءاربىر سارباز تەرىدەن مىقتاپ تىگىلگەن قالتا نەمەسە قاپشىق ۇستاعان. بۇنى الىپ جۇرۋگە كەز كەلگەنى مىندەتتى بولعان. ونىمەن دە جوعارىداعى ءادىس بويىنشا ءجۇزىپ وتكەن.
«جىلجىمالى قامال». ەكى جاقتىڭ كۇشى بىردەي ءتۇسىپ، جاۋمەن بەتپە-بەت كەزدەسەر جاعداي تۋسا، قازاقتار ساپ-ساپ بوپ بىرنەشە قاتارعا بولىنەتىن. ادەت بويىنشا الدىڭعى قاتارداعى اتتى جاۋىنگەرلەر ساپتارىن ءسۇيىر ۇشتى ەتىپ قۇرادى. بۇل ولارعا جۇمساق جەرگە كىرگەن قازىقتاي، جاۋ شەبىن وڭاي بۇزۋعا كەرەك-ءتى. ءار توپتىڭ ارالارىنا جانە ارت جاعىنا شابۋىلعا شىققان جاۋدى كىدىرتۋ ءۇشىن اربالار قوياتىن.
وسى اربالاردىڭ ارتىندا كەرەك كەزىندە ۇرىسقا تۇسۋگە دايىن تۇرعان تاعى دا اسكەر بولاتىن. ال ەگەر جاۋ جاعىنىڭ كۇشى باسىم كەلىپ، شابۋىلدى ولار باستايتىنىنا قىپشاقتاردىڭ كوزدەرى جەتسە، سوعىسۋ ءتاسىلىن باسقاشا جۇرگىزەتىن. ۇستىنە وگىز، تۇيە تەرىلەرىن جاپقان اربالاردان دوڭگەلەنتە بەكىنىس جاسايتىن.
اربالاردىڭ شەتىندە جاعالاي تۇرىپ الىپ، شابۋىلعا شىققان جاۋىنا وق جاۋدىراتىن. جاۋ قاي جاعىنان كەلسە دە، دوڭگەلەنە قۇرىلعان بەكىنىستەگى قازاقتاردى الا المايدى. وزدەرى وققا ۇشادى. ونىڭ ۇستىنە قازاقتار الگى اربادان جاسالعان دوڭگەلەك بەكىنىستەرىنىڭ ارالارىندا قيسىق-قيسىق جول قالدىرىپ، جاۋ كۇشىنىڭ السىرەگەنىن بىلسە، وزدەرىنە تانىس قيسىق جولدارىمەن جاۋ شەبىنە ات قويادى.
ال شابۋىل جاساعان جاۋ بۇل جولداردى پايدالانا المايدى. وگىز، تۇيە تەرىلەرىمەن جابىلعان اربا قورعانىنا قازاقتاردىڭ بەكىنگەنىن بىلسە، ادەتتە جاۋ ۇرىس اشپايتىن، ءوز بەتىمەن كەيىن شەگىنەتىن.
«موڭعول ديىرمەنى». جاۋ كەنەتتەن شابۋىلداعان جاعدايدا قازاق اسكەرى قاپتالدى قابىستىرىپ، شەڭبەر جاسايدى دا، اتپەن اينالا شاۋىپ ءجۇرىپ جاۋعا قاراي ساداقتان وق جاۋدىرادى. جاۋ قورشاۋىنىڭ ىشىندە قالىپ قويسا دا، سىرتىندا بولسا دا وسىلاي اينالا وق جاۋدىرىپ، جەڭىسكە جەتكەن.