قازاق حاندارى: كىم قايدا جەرلەنگەن؟

يمپەريالار وزدەرى جاۋلاپ الۋدى كوزدەگەن، وزدەرى باعىندىرعان حالىقتاردىڭ تاريحي ساناسىن قايتكەندە دە جويۋعا ۇمتىلادى. رەسەي تاراپىنان قازاقتىڭ تاريحي ساناسىن جويۋعا باعىتتالعان استىرتىن ارەكەتتەر ءتىپتى ارىدە باستالعان دەسەدى.

يۆان گروزنىي 1580-جىلى سارايشىقتى جەرمەن-جەكسەن ەتىپ تالقانداعان؛ І پەتر دە ءبىزدىڭ بابالارىمىزدان قالعان بەلگى - بالبال تاستاردى دەرەۋ قۇرتىپ وتىرۋعا بۇيىرعان...

ءوز كوسەمدەرىنىڭ مۇردەسىن ماسكەۋدىڭ ناق تورىندەگى ماۆزولەيگە قويىپ، ونى كۇنبە-كۇن الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن مىڭداعان ادامدار اعىلىپ كەپ جاتاتىن «قاسيەتتى» ورىنعا اينالدىرعان كوممۋنيستەر دە، قازاققا كەلگەندە، سول باياعى رەسەي پاتشالارىنىڭ ساياساتىن جالعاستىرىپ، حالقىمىز ءۇشىن كيەلى سانالعان ورىندارعا قىرىن قارادى: جەرمەن-جەكسەن ەتىپ جويدى؛ باسقا جەر قۇرىپ قالعانداي، ناق سولاردىڭ ماڭىنا اپارىپ، «تالپاق تاناۋ» باعاتىن شارۋاشىلىقتار ۇيىمداستىردى؛ ايدالادا كۇتىمسىز قالدىردى. سولاردىڭ اراسىندا حاندارىمىزدىڭ كەسەنەلەرى دە بار.

كەڭەس ءداۋىرى اياقتالىپ، تاۋەلسىزدىك العان كەزىمىزدە، كوپتەگەن حاندارىمىزدىڭ جەرلەنگەن ورىندارىنان مۇلدە بەيحابار بولدىق. ول ورىندار قازىر دە تۇگەندەلىپ بولا قويعان جوق. دەگەنمەن، ءتۇرلى شەجىرەلەردى، دەرەكتەردى جيناستىرىپ، ت. ب. زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن تاريحشىلارىمىز، بۇگىندە، مىسالى، كەرەي حاننىڭ جەرلەنگەن جەرى تۋرالى بولجام ايتىپ وتىر، ال جاقىن ۋاقىتتا ءبىزدىڭ وبلىستىڭ اۋماعىنداعى ءابىلقايىر حان جەرلەنگەن جەردە «حان مولاسى» مەموريالدىق كەشەنى اشىلادى. مىنە، وسىنداي جاڭالىقتاردىڭ قاتارى الداعى جىلداردا كوبەيە بەرەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز.

تاريحى 1465-جىلدان باستالاتىن قازاق ورداسىنىڭ نەگىزىن قالاعان ەكى تۇلعا - كەرەي مەن جانىبەك حاندار. ولار - ءۇشىنشى اتادان تابىساتىن تۋىستار. كەرەي حان - شىڭعىس حاننىڭ وردا ەجەننەن تارايتىن ون ءۇشىنشى ۇرپاعى. «قازاق ورداسى قۇرىلعاندا، الدىمەن جاسى ۇلكەن كەرەي اق كيىزگە حان كوتەرىلىپتى. كەرەيدىڭ قاي جىلى قايتىس بولعانى بەلگىسىز» - دەپ جازدى مۇحتار ماعاۋين «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى» (1995-جىل) ەڭبەگىندە.

قازىر تاريحشىلار كەرەي حاندى جامبىل وبلىسى اۋماعىنداعى حانتاۋدا جەرلەنگەن دەپ جورامالدايدى. ناقتى ايتساق، ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بەرەكەت كارىبايەۆ ءبىزدىڭ «ءبىر ەڭبەگىڭىزدەن كەرەي حاننىڭ حانتاۋدا جەرلەنگەنى تۋرالى وقىدىق. وسى تاۋ جونىندە ناقتىراق ايتساڭىز؟» - دەگەن ساۋالىمىزعا بەرگەن جاۋابىندا: «مەن بۇل تۇجىرىمدى قايدان الدىم؟ ەلىمىزگە بەلگىلى تاريحشى-ارحەولوگ عالىمدار، ءارى ءوزىمنىڭ ۇستازدارىم - سايدەن جولداسباي ۇلى مەن ماديار ەلەۋ ۇلى جامبىل وبلىسىنىڭ شۋ، مويىنقۇم اۋداندارىندا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋمەن قاتار، ەل اراسىنان حالىق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيىپ، جاريالادى. مەن وسى ماتەريالدارعا سۇيەندىم. حانتاۋ - جامبىل وبلىسىنىڭ شۋ، مويىنقۇم اۋداندارى اۋماعىندا ورنالاسقان تاۋ سىلەمى. ۇزىندىعى - 40-45 شاقىرىم، ەنى 10 شاقىرىمداي. ەڭ بيىك جەرى - سۇڭقار تاۋى. سايدەن جولداسباي ۇلى وسى تاۋدا حان تاعى، حان قوراسى، حان مولاسى دەگەن جەرلەر كەزدەسەتىنىن جازادى. اڭىز بويىنشا كەرەي حان وسىندا جەرلەنگەن» - دەگەن ەدى. («اقتوبە»، 2015 -جىل.)

جامبىل وبلىسى اۋماعىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان كەزەڭىنە قاتىستى تاريحي جەرلەردە زەرتتەۋ جۇمىستارى جالعاسىپ جاتقانى بەلگىلى. كەرەي حان جەرلەنگەن حانتاۋدا دا زەرتتەۋلەر جالعاسادى، ناقتى زيراتى تابىلماعانمەن، سول جەرگە بەلگى قويۋعا بولاتىنداي دەرەكتەر انىقتالادى دەپ كۇتەمىز.

كەرەيدەن كەيىن قازاق ورداسىندا تاققا جانىبەك حان وتىردى. تاريحشىلار جانىبەك حاندى XV عاسىردىڭ 70- جىلدارىنىڭ باسىندا، شامامەن 1473-74-جىلدارى قايتىس بولعان دەپ ەسەپتەيدى. سەبەبى، وسى جىلداردان كەيىنگى مالىمەتتەردە ونىڭ ەسىمى كەزدەسپەي، بۇرىندىق پەن قاسىم حانداردىڭ اتى جۇرەدى ەكەن.

ال جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرلين ءوزىنىڭ «الماس قىلىش» رومانىندا (1971-جىل) ءتىرى كەزدەرىندە ءبىرىن-ءبىرى جاۋ ساناعان قازاقتىڭ ءاز جانىبەك حانى مەن شيباني ءابىلقايىر حاننىڭ ولگەننەن سوڭ سوزاقتا قابىرلەرى قاتار جاتقانىن ايتقان ەدى. جازۋشى جانىبەك حاننىڭ ۇرىس ۇستىندە قازا تاپقانىن بايانداي كەلىپ: «...حانى ولگەن قازاق اسكەرى جاۋىنىڭ سوڭىنان قۋمادى. جانىبەكتىڭ دەنەسىن اق كيىزگە وراپ، اق تۇيەگە ارتىپ، ەكىنشى بالاسى ماحمۇت بيلەپ تۇرعان سوزاققا بەتتەدى.

قايعىلى ەل كۇڭىرەنە كۇرسىنىپ، العاشقى حاننىڭ ءبىرى جانىبەكتى ارداقتاپ اقىرعى ساپارىنا شىعارىپ سالدى. ءابىلقايىر جاتقان جۋانتوبەدەگى كوك كۇمبەزدى مازاردىڭ جانىندا تاعى ءبىر سالتاناتتى التىن ايلى مازار پايدا بولدى. ءتىرى جۇرگەندەرىندە بۇكىل دەشتى قىپشاقتىڭ كەڭ دالاسىنا سىيماعان قوس تارلان، ەندى ون شارشى قۇلاش جەرگە قاتارلاسا كومىلدى. ءومىر تاتۋلاستىرا الماعان ەكى حاندى، ەندى ءولىم تاتۋلاستىردى» - دەپ تۇيىندەدى.

ارينە، ادەبي شىعارماداعى دەرەكتى ناقتى مالىمەت رەتىندە ۇسىنا المايمىز. دەگەنمەن، ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەردە دە سوزاقتا «حان مازارى» اتانعان قوس زيراتتىڭ بولعانى، سولاردىڭ بىرىندە جانىبەك حاننىڭ جەرلەنگەنى تۋرالى ءتىپتى ⅩⅩ عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن ايتىلىپ كەلىپتى.

جانىبەكتەن كەيىن تاققا وتىرعان كەرەي بالاسى بۇرىندىق حاندىقتان كوزى تىرىسىندە ايىرىلعان. زەرتتەۋشىلەردىڭ باسىم بولىگى بۇرىندىقتى حالىق قولداماعان دەسە، ەندى بىرەۋلەرى مۇنى جانىبەكتىڭ توعىز ۇلىنىڭ ىقپالى كۇشتىرەك بولۋىمەن تۇسىندىرگىسى كەلەدى، سونداي-اق، ءدىن جولىنا تۇسكەن بۇرىندىق حان تاقتان ءوزى باس تارتقان بولۋى مۇمكىن دەيتىن جورامال دا بار.

قايتكەندە دە، بۇرىندىق حان ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن شەت جەردە وتكىزگەن. بەرەكەت كارىبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، ول ۇرگەنىش قالاسى ماڭىنداعى باقىرعان اتا قابىرىنىڭ جانىنا جەرلەنگەن.

قازاق حاندىعى تاريحىنداعى ەڭ داڭقتى تۇلعا - قاسىم حاننىڭ (جانىبەك حاننىڭ ۇلى) سارايشىقتا جەرلەنگەنى تۋرالى كەڭەس داۋىرىندە-اق ايتىلعان بولاتىن. سارايشىق - التىن وردانىڭ تاريحىندا ۇلكەن ورنى بار، قازاق ورداسىنىڭ العاشقى استانالارىنىڭ ءبىرى بولعان قالا؛ ورنى - قازىرگى اتىراۋ وبلىسى اۋماعىندا. قاسىم حاننىڭ سارايشىقتا جەرلەنگەنى تۋرالى ناقتى دەرەك بار دا، الايدا ناقتى وسى جەر دەيتىندەي قابىرىنىڭ ورنى جوق.

يۆان گروزنىي تۇسىنان باستاپ قيراتىلىپ، تالان-تاراجعا ۇشىراعان قالانىڭ ورنىندا تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن مەموريالدىق كەشەن اشىلدى. ونىڭ قۇرامىنا ەسكەرتكىش-پانتەون، مەشىت، مۋزەي كىرەدى. پانتەونعا سارايشىقتا جەرلەنگەنى دەرەكتەر ارقىلى انىقتالعان جەتى حانعا ارناپ قۇلپىتاستار قويىلعان. سولاردىڭ ءبىرى قاسىم حانعا ارنالدى.

قاسىم حاننىڭ ولگەن جىلىن تاريحشى امانتاي يسين وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ باسىندا انىقتاعان بولاتىن. بۇل - 1521-جىل. بۇدان كەيىنگى 16-17 جىل ۋاقىتتى تاريحشىلار «ۋاقىتشا السىرەۋ» جىلدارى دەپ اتايدى.

بۇل كەزەڭدەگى حانداردىڭ - ماماش، توعىم، ت. ب. - تاريحتاعى ورنى، ومىرلەرى تۋرالى دەرەكتەر وتە از. سوندىقتان ولاردىڭ جەرلەنگەن ورىندارىن ايتۋ دا مۇمكىن ەمەس.

مەملەكەتتى داعدارىستان الىپ شىققان، قازاقتىڭ باسىن قايتا قوسقان حاقنازار حاننىڭ قايدا جەرلەنگەنى بۇگىنگە دەيىن ناقتى انىقتالماي وتىر. بولجامدار ءار ءتۇرلى: ءوزىنىڭ وسيەتى بويىنشا، جانىبەك حاننىڭ جانىنا، ياعني سوزاقتا جەرلەنگەن نەمەسە ۇلىتاۋداعى «الاشا حان» كەسەنەسىندە جەرلەنگەن بولۋى دا مۇمكىن، ت. ب. «الاشا حان» كەسەنەسىنە قاتىستى بولجام بيىل وتكىزىلگەن حالىقارالىق «حان قورىق» جاستار فەستيۆالى كەزىندە جاريا ەتىلدى. (بۇل جونىندە massaget.kz سايتى حابارلادى.) ارحەولوگتاردىڭ پىكىرىنشە، بۇل كەسەنە استىندا وتە كونە قورىم بار. وندا ۇلى دالا ءۇشىن قاسيەتتى تۇلعا (نەمەسە تۇلعالار) جەرلەنگەن. XV عاسىردا سول تۇلعاعا ەسكەرتكىش رەتىندە كەسەنە تۇرعىزىلعان، ال كەيىن حاقنازار حاندى وسىندا اكەلىپ جەرلەگەن. ءبىراق، ازىرگە بۇل - سوڭعى نۇكتەسى قويىلماعان اڭگىمە.

حاقنازاردان كەيىنگى تاۋەكەل حاننىڭ دا قايدا جەرلەنگەنى تۋرالى ناقتى ايتىلمايدى. تاريحشىلار بىزگە ونىڭ تاشكەنت قالاسى تۇبىندە قازا تاپقانىن عانا جەتكىزىپ وتىر.

ال تاۋەكەل حاننان كەيىن تاققا وتىرعان شىعاي بالاسى ەسىم حان 1698-جىلى قازا تاپقان. ول، ءوزىنىڭ وسيەتى بويىنشا، قازاق ەلىنىڭ سول تۇستاعى استاناسى - تۇركىستانداعى قوجا احمەت كەسەنەسى ماڭىنا جەرلەنگەن. ەسىم حان كەسەنەسىنىڭ ساقتالعان بولىگى 2000-جىلى جوندەۋدەن وتكىزىلگەن. بۇگىندە تۇركىستانعا بارعاندار ونى كوزىمەن كورىپ قايتا الادى.

جالپى، تۇركىستان ەسىم حان بيلىك قۇرعان كەزدەن باستاپ قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولعانى بەلگىلى. جانە ەسىم حاننان كەيىنگى قازاق حاندارىنىڭ ءبارى دەرلىك وسى قالادا جەرلەندى. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا، قاسيەتتى تۇركىستاندا قازاقتىڭ 21 حانىنىڭ سۇيەگى جاتىر. ولاردىڭ اراسىندا ІІ جانىبەك حان (1643-جىلى قازا تاپقان)؛ سالقام جاڭگىر حان (1652-جىل)؛ ءاز تاۋكە حان (1718-جىل) جانە قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىن بىرىكتىرگەن ەڭ سوڭعى حانى - ابىلاي حان (1781-جىل) بار.

قازاق حاندىعى بيلەۋشىلەرى اراسىنداعى داڭقتى تۇلعالاردىڭ ءبىرى، قازاق جۇرتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋ جولىندا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن ءابىلقايىر حاننىڭ زيراتى اقتوبە جەرىندە، قابىرعا جانە ولكەيىك وزەندەرى قيىلىسىنا قالىپتى. تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ءابىلقايىر بابامىزدىڭ «قازا تاپقان جەرىمە قويىڭدار» دەگەن وسيەتى بولعان، سوندىقتان ونى تۇركىستانعا اپارماعان.

ءابىلقايىر حان 1748-جىلدىڭ تامىز ايىندا ومىردەن وتكەن. ونىڭ قازاسى - پاتشا شەنەۋنىكتەرى تاراپىنان جاسالعان قۇپيا جوسپاردان كەلگەن قاسىرەت. حان بەيىتىنىڭ باسىنا 12 ءتۇپ اعاش ەگىلگەنى، ونىڭ بىرەۋى عانا ءوسىپ شىققانى، حاننىڭ تۇركى جۇرتىنىڭ كونە سالتىنا ساي، بەس قارۋىمەن بىرگە جەرلەنگەنى تۋرالى جازبا دەرەكتەر بار.

ءابىلقايىر حاننىڭ قايدا جەرلەنگەنىنە ءبىرىنشى بولىپ، «ۇركەر» رومانىن جازۋ بارىسىندا، ءابىش كەكىلبايەۆ ىزدەۋ سالعان. ال تاريحشىلار تاراپىنان سەرىك ءاجىعالي وسى جەردە زەرتتەۋ جۇمىستارىن سوناۋ 1983-جىلى باستاعان. وتىز جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى رەتىندە، ەندى از عانا ۋاقىتتا، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ءابىلقايىر حان جەرلەنگەن جەردە «حان مولاسى» مەموريالدىق كەشەنى اشىلادى دەپ كۇتىلىپ وتىر. بۇل كەشەننىڭ قۇرىلىسىنا بيۋدجەتتەن 110 ميلليون تەڭگە قارجى بولىنگەن.

ينديرا وتەمىس (2015- جىل )

aktobegazeti.kz