بايلىقتىڭ ءبارى باقىت اكەلمەيدى

جازۋشى راحىمجان وتاربايەۆتىڭ ءبىز اڭگىمەلەپ وتىرعان شاپ- شاعىن وسى شىعارماسىن وقىعان كوزى اشىق ءار قازاق ءدال وسىنداي وي- ورمانىنا ەنىپ كەتكەن بولار ەدى.

بۇل - ەتەك- جەڭى ەشكىم جارماسا المايتىن وتە جيناقى، ءارى كوركەم دە ۋىتتى شەبەر ءتىلى بار، كۇلدىرىپ وتىرىپ كۇڭىرەنتەتىن اسا كەرەمەت كوركەم دۇنيە. ال مۇنداعى ەلدىڭ قۇداي بەرگەن ريزىعى وزىنە بۇيىرماي، تىستەگەننىڭ اۋزىندا، ۇستاعاننىڭ قولىندا كەتىپ، جەرى ازىپ- توزىپ، بايلىعى باقىتسىزدىققا اينالعان. كورنەكتى جازۋشى راحىمجان وتاربايەۆ شىعارمالارىن وقىپ وتىرعاندا ءوز ءومىرىڭنىڭ سۇلۋلىعى مەن سۇرقايلىعى، اشىسى مەن تۇشىسى ارالاس سوناۋ ءبىر ساتتەرى اتتاعان سايىن قىردان- قىر، بەلدەن- بەل اسىپ الىستاي تۇسەتىن ساعىمداي بىرەسە بۇلدىراي قاشىپ، بىرەسە كەۋدەڭدەگى جۇدىرىقتاي جۇمىر ەتكە ينە سۇققىلاعانداي كورىنىستەر كوز الدىڭنان كولبەڭ قاعىپ ءوتىپ جاتادى.

ونىڭ قالامىنان بالقىعان التىنداي قۇيىلىپ تۇسكەن نەبىر كوركەم دۇنيەلەرى تۋرالى بىلىكتى ادەبيەتشىلەر دە، قارىمدى قالامگەرلەر دە، كوزى قاراقتى وقىرمان دا ىستىق ىقىلاسىن بىلدىرۋمەن كەلەدى. انەبىر جىلى اقساقال جازۋشىمىز ءا. نۇرپەيىسوۆ ءۇي جانىنداعى شاعىن باق ىشىندەگى اڭگىمە ۇستىندە راحىمجانعا «وسى كۇنگى ينتەللەكتۋالدى قازاق پروزاسىندا سەنىمەن جاستىلاردىڭ ىشىندە سەنىڭ الدىڭا تۇسەتىن ەشكىم جوق» دەگەنىن ەستىپ، ويلانىپ قالىپ ەدىم.

كوپ ۇزاماي راحىمجاننىڭ «بەس قاسقا بەرىشتىڭ حيكاياسى»، «شايتان قارا» جانە ءبىراز اڭگىمەلەرىن وقىپ سول جۇدىرىقتاي جازۋشى شالدىڭ باسقاسىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر تالانتتىنى تاني بىلەتىنىنە كوزىم جەتتى. ونىڭ «سوعىستىڭ سوڭعى بومباسى»، «ءومىر زايا»، «دۇنيەعايىپ» اتتى شىعارمالارىن تەبىرەنبەي، تولقىماي، اسىرەسە «SOP»، «جالعىزدىق» دەگەن اڭگىمەلەرىن كۇيىنىپ وتىرىپ ءسۇيىنىپ، ەمىرەنىپ وقىماۋ مۇمكىن ەمەس.

ونىڭ ەڭ العاش مىسىر (ەگيپەت) مەن شام (سيريا) اتتى مۇسىلماننىڭ قوس الىپ مەملەكەتىن بىرىكتىرىپ، ءبىرتۇتاس ەل ەتكەن، ۇلتتىق تاريحىمىزداعى ەڭ زاڭعار تۇلعالارىنىڭ ءبىرى بەيبارىس بابامىز تۋرالى درامالىق شىعارماسى وزگەلەردەن وزگەشە، باسقالاردان باسقاشا تۋمىسى بولەك تۋىندى. اتتەڭ، تۇعىردى- تۇلپار، سۇرقىلتايدى- سۇڭقار دەپ بىلەتىن بۇگىنگى ءبىزدىڭ قوعامدا وتكەن جىلى وسى وزىق دۇنيەگە بىزگە بەيمالىم سەبەپتەرمەن مەملەكەتتىك سىيلىق بەرىلمەدى.

ءبىراق بۇگىنگى قوعام سونداي ەكەن دەپ اقيقات، ادىلەت دەگەن قوس الدياردىڭ قوسىن جەكپەسەك، سول ەكەۋىن قولدان كەلگەنشە قورعاشتاي الماساق مۇنىمىز ادەبيەت اتتى كيەلىمىزدىڭ، جانى نازىك دارىندى جازۋشىمىزدىڭ جانىنا جارا سالۋمەن بىردەي بولار ەدى.

ءسال شەگىنىس: ءيا، ءبىز كوزىمدى اشىپ - كورگەنىم، اۋزىمدى اشىپ - ەمگەنىم دەپ 70 -جىلدان استام كەڭەستىك رەسەيدىڭ كەرەمەتتەرىن جىرلاعان قازاق- كەڭەس ادەبيەتىن قالىپتاستىردىق. سول كەڭەس يدەولوگياسىنىڭ ءتۇرى - ۇلتتىق، مازمۇنى سوتسياليستىك ادەبيەتىن جاساپ ءجۇرىپ تە اتى الەمگە ايگىلى شىعارمالاردى دۇنيەگە اكەلدىك. ءبىز قازاق ەلىن دۇنيەجۇزىنە مۇناي ساتۋ نەمەسە كەيبىر جارامساقتار ايتقانداي الدەبىرەۋلەردىڭ «سارابدال ساياساتىنىڭ» ارقاسىندا ەندى عانا تانىتقان جوقپىز. قازاق دەگەن حالىقتى اباي، م. اۋەزوۆ، ب. مايلين، ع. مۇسىرەپوۆ جانە باسقالارى ارقىلى الەم جۇرتشىلىعى سول كەزدە- اق تانىعان.

ءبىراق ءبىز ول كەزدە شىن ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدى جاساي المادىق. ەندى شە؟ اتتەڭ، ءبىز «ەگەمەندىك، الدىق!» دەپ ايتقاننان بەرى قازاقتىڭ ۇلتتىق ادەبيەتىن جاساۋدى قولعا الايىق دەگەن سىڭار اۋىز ءسوز ايتىلعان جوق. سوعان قاراماستان وسىناۋ ۇلتتىق ادەبي قازىنامىزدىڭ نەگىزىن قالاپ، وعان ولجا سالۋشىلار دا جوق ەمەس ەكەنىنە جانە كوزىمىز جەتىپ كەلە جاتقانداي. سولاردىڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرى دە وسى ر. وتاربايەۆ دەسەك ەش قاتەلەسپەس ەدىك. ونىڭ سوڭعى شىققان «ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ امازونكالارى» سول ءسوزىمىزدىڭ ايقىن ايعاعى. جازۋشىنىڭ بۇل كىتابى تۋرالى ءبىر ماقالامەن پىكىر ايتۋ وبال بولار ەدى.

ال كىتاپقا جاسالعان وبال جازۋشىنىڭ قۇرساعىن جارىپ شىققان سابيىنە جاسالعان وبالدان ءبىر دە كەم ەمەس. ەندى، مىنە، ونىڭ «نوبەلدەن قالعان مۇرا» اڭگىمەسى الدىمىزدا جاتىر. شاپ- شاعىن اڭگىمە! شىعارما شىنايى دا تارتىمدى، وقىرمانىن ويعا جەتەلەردەي سالماقتى دا ساليقالى بولۋى ءۇشىن نە كەرەك ەكەنىن تىزبەلەمەي- اق قويالىق. تەك وسىناۋ شاپ- شاعىن اڭگىمەگە جازۋشى راحىمجان سول قاجەتتىڭ ءبارىن تاۋىپ، ءبارىن قالاي سىيعىزا بىلگەن دەسەڭىزشى!

اڭگىمەنىڭ ارقاۋى (جەلىسى، سيۋجەتى دەپ ءجۇرمىز عوي!) قازاق دالاسىندا مۇناي دەپ اتالاتىن بايلىقتىڭ قيساپسىز مول قورى جاتقانىنان حاباردار شەتەلدىك دجونسون دەگەن الاياق كومپانيا باسشىسىنىڭ اڭقاۋ ەلدى الداپ، ميللياردتاعان اقشاعا كەنەلۋدى باستى ماقسات تۇتىپ كەلە جاتقان ءساتىن سۋرەتتەۋدەن باستالادى. بۇلار باسقا ەلدىڭ بايلىعىن الۋان ءتۇرلى ايلاكەرلىكپەن يەمدەنۋ ارقىلى سول ەلدى وق شىعارماي- اق باسىپ الۋدىڭ وسى زامانعى وزىق قۋلىقتارىن ابدەن مەڭگەرگەن وكتەم مەملەكەتتىڭ وكىلدەرى.

جازۋشىنىڭ ءوزى ايتقالى وتىرعان جاعداياتتى كوركەم دە كورىكتى تىلمەن وقىرمانىن ەلىكتىرىپ تە ەلىتتىرىپ وتىرىپ سۋرەتتەيتىن ناعىز ءسوز زەرگەرى ەكەنىن «ءۇش الىپ تراكتور بەدىرەيىپ جاتقان بەدەۋ توپىراقتى جىرتا قارىس قازىپ، ۋىستاپ تارتىپ ازەر جىلجىپ كەلە جاتتى. جۋاندىعى اناۋ- مىناۋ ەمەس، ساساي بۇقانىڭ موينىنداي شىرەي تارتىلعان تەمىر ارقانعا بايلانعان، مۇناي سوراتىن ءزاۋلىم مۇنارا جەر باۋىرلاپ جىلجىدى. شىلدە باسى ماي تامىزىپ، كۇن تاس توبەدە تەڭسەلىپ تۇرعان- دى. سۋ دامەتكەن بوزتورعاي كىپ- كىشكەنتاي قايشىداي اۋزىن اڭىزاققا توسادى. دارمەن تاپپاي، شىر اينالىپ ۇشىپ كەپ، اقىرى جورعا بۇلكىلمەن جىلجىعان مۇنارانىڭ ۇشار باسىنا قونعان» دەگەن العاشقى جولدارىنان اڭعارا قوياسىز.

ايتارى ناقپا- ناق، ويعا ورالىمدى، ۇعىمعا جەڭىل كەلتە عانا. وسىناۋ ءتورت- بەس اۋىز سويلەمدى وقىپ وتىرىپ- اق ادام ءوزىن شىجىعان شىلدەدە، تاڭداي جىبىتەر تامشى سۋسىز قۋ مەديەن دالادا، بورپىلداعان مايشاڭداقتى كەشىپ، ءتىلى اۋزىنا سىيماي وسى ءۇش تراكتوردىڭ سوڭىنان ءىلبىپ كەلە جاتقانداي كۇي كەشەدى. بۇل جەردە وراشولاق جازۋشى بولسا مۇنارانى سۇيرەپ كەلە جاتىر نەمەسە سۇيرەتكەن مۇناراسى بار دەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن. ال راحىمجاندا ول «ءزاۋلىم مۇنارا جەر باۋىرلاپ جىلجيدى» دەپ، مۇنارانىڭ ءوزى كوز الدىڭىزدا جىلجىپ بارا جاتقان ءبىر جاندى زاتتاي كورىنىس تۋعىزادى.

تەمىر ارقاننىڭ جۋاندىعى ساساي بۇقانىڭ موينىنداي. كىپ- كىشكەنتاي بوزتورعايدىڭ كىپ- كىشكەنتاي قايشىداي عانا اۋزىن اشىپ، دارمەن تاپپاي شىر اينالىپ ۇشىپ جىلجىعان مۇنارانىڭ ۇشار باسىنا جورعا بۇلكىلمەن (!) كەلىپ قونعانىن كوزىڭىزبەن كورىپ وتىرعانداي، ءوزىڭىز دە سول تورعايداي شولدەن قاتالاپ كەتكەندەي سەزىنەسىز. جازۋشىنىڭ سەزىمپازدىعى، بايقامپازدىعى، از سوزبەن- اق سەنىمدى سۋرەت سالا ءبىلۋى دەگەنىمىز وسى! سۋرەت بولعاندا دا بوياۋى - قانىق، ايتارى - انىق، قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورەرلىك سۋرەت! ءتىپتى، «كۇن تاس توبەدە تەڭسەلىپ تۇر» دەگەن ءبىر عانا تىركەستىڭ ءوزى- اق مۇنداي جولداردى جازۋ وي- ساناسى سامالاداي جارىق، سەزىمى وتە سەرگەك جازۋشىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن نارسە ەكەنىن نيەتى ءتۇزۋ ادام ايتقىزباي- اق مويىندايدى.

مي قايناتار ىسسىدا تاس توبەدەگى كۇنگە قاراساڭىز، باسىڭىز اينالىپ، كۇننىڭ ءوزى ءدىر- ءدىر قاعىپ تۇرعانىن بايقار ەدىڭىز. ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، قازىر سىن، پىكىر ايتۋ دەگەندى ماقتاۋناما دەپ، جەرلەسىن، كوڭىل جىقپاسىن ەش دالەل، ەش دايەكسىز كوپىرتىپ، ماقتاپ جازاتىنداردىڭ تالانتتى دەپ جۇرگەن جازعىشتارىنىڭ كوپشىلىگى ءتىل بىلمەيتىندەر، ازىن- اۋلاق بىلەتىنىنىڭ ءوزى ورنىمەن قولدانا المايتىندار ەكەنىن دە كورىپ ءجۇرمىز. بۇل ورايدا ر. وتاربايەۆتىڭ ار ءىسىنىڭ ءتىل دەپ اتالاتىن قازىناسىن وراسان جەتىك مەڭگەرگەنىن ونىڭ وقىرماندارى دا، ۇلكەندى- كىشىلى قالامگەرلەر دە الدەقاشان مويىنداعان.

سونىمەن «نوبەلدەن قالعان مۇرانىڭ» (قازاقستانداعى مۇنايلى ماڭايدىڭ كارتاسى) مۇراگەرلەرى قازاق دالاسىنا كەلىپ قوس تىكتى. باستى ماقسات- قاقپاعى اشۋلى قازىنالى قازانداي يەن دالادا جاتقان يەسىز ۇشان- تەڭىز مۇنايدى ءوز اكەسىنەن قالعان مۇراداي يگەرىپ، وزدەرى باقىتتىڭ شىرقاۋ شىڭى دەپ باعالايتىن بايلىققا كەنەلۋ. بۇل ەلدە ولارعا ءاي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا جوق. باسشىلارىن دا، باسقالارىن دا ازىن- اۋلاق بىرنارسەمەن بالا- شاعاعا كامپيت ۇلەستىرگەندەي الداي سالساڭ جەتىپ جاتىر. مىنە، جازۋشى وسى تاقىرىپتى اڭگىمەسىنە باستى نىسانا ەتىپ العان.

اڭگىمە دەگەندە راحىمجان وتاربايەۆتا بۇل وسى وڭىردە بولىپ جاتقان جاعداياتتى، قاز- قالپىندا قايتالاۋ، بۇلجىتپاي بايانداۋ ەمەس. مۇندا جازۋشى ءار كورىنىستى تۇڭعيىق وي، تەرەڭ فيلوسوفيا، قاجەت جەرىندە ويناقى، قاجەت جەرىندە ساليقالى دا سابىرلى تىلمەن سۋرەتتەي وتىرىپ، تۇپ- تۇتاس ءبىر سوم دۇنيە جاساپ شىعارعان. جانە مۇنداعى ءار كەيىپكەردىڭ اۋزىنان شىققان سىڭار اۋىز سوزدەن- اق ونىڭ بۇكىل بولمىسىن، قازاقشا ايتقاندا «قۇداي بەرە سالعان مىنەز- قۇلقىن» كوزبەن كورىپ وتىرعانداي بولاسىز.

اۋەلى بۇعان دەيىن افريكانىڭ ءبىراز ەلىنىڭ قايماعىن قالقىپ ىشكەن، بانگلادەشتىڭ جەر قويناۋىنا «بۇرعى جۇگىرتكەن»، «كولۋمبيانىڭ دا قوينى- قونىشىن اقتارعان»، ەندى كۋۆەيتتى ءبىر كورگىسى كەپ جۇرگەن مۇناي كومپانياسىنىڭ باسشىسى دجونسونمەن يمەك مۇرىن، سىلىڭگىر قارانىڭ ديالوگىنا قۇلاق ءتۇرىڭىزشى! وعان شۆەتسيا مۇناي كومپانياسىنىڭ ارحيۆاريۋسى ءبىر قۇپيا ايتىپتى.

- ءما، قۇلاعىم، - دەيدى دجونسون.

- ونىڭ قولىندا نوبەلدىڭ ءوز قولىمەن سىزعان كارتا بار ەكەن.

- راس پا؟

- راس. ءبىراق وتە قۇپيا ساقتاۋلى.

- نە سۇرايدى؟

- قويا تۇر. ول ورىس ريەۆوليۋتسياسىنا دەيىن دوسسور دەگەن جەردە مۇناي وندىرگەن. كەيىن ورىستار قۋىپ شىققان.

- ايتشى، تەز!

ودان ارمەن قوس شەتەلدىك قازاق جەرىندەگى مۇناي كارتاسىنىڭ باعاسىنا تالاسادى.

- 10 ميلليون دوللار!

- كوپ!

- بولاشاقتا دۇنيەجۇزىنە يەلىك ەتەتىن بيزنەسمەنگە بۇل كوپ پە؟ - دەپ، «يمەك مۇرىن، سىلىڭگىر قارا ورنىنان اتشا قارعيدى» . سويتەدى دە: - اتاقتى روكفەللەر اۋلەتى مەنىڭ حابارىمدى زارىعا كۇتىپ وتىر، - دەيدى. ونى كەتىپ قالار دەپ زارەسى ۇشىپ كەتكەن دجونسون: - توقتا، مىرزام! - دەپ ونىڭ سوڭىنان ۇشىپ تۇرەگەلەدى. مىنە، وسى از عانا ديالوگتا شەتەلدىك ەكى ادامنىڭ بۇكىل ماقسات- مۇراتى، ارمان، باقىت، ادامگەرشىلىك دەپ اتالاتىن كيەلىلەر تۋرالى ولاردىڭ تۇسىنىگىن، جان- دۇنيەسىنىڭ شاما- شارقىن، قىسقاسى، بۇكىل «ىشكى قۇرىلىسىن» جازۋشى اق پاراقتىڭ بەتىنە از عانا سوزبەن وسىلاي اقتارىپ تۇسىرەدى.

حاراكتەردى دارالاۋ، كەيىپكەر پسيحولوگياسىن قولعا ۇستاتقانداي كورسەتە ءبىلۋ دەگەنىڭىز وسى! وسىنى وقىپ وتىرىپ تاعى دا ءوزىڭنىڭ تۋعان ەلىڭنىڭ، تۋعان جەرىڭنىڭ، ۇلتىڭنىڭ بۇكىل ەركى مەن ىرقى وزىندە ەمەس، كىم كورىنگەننىڭ قولىندا جۇرگەنىن كورىپ ەت- باۋىرىڭ ەزىلەدى دە وتىرادى. ماڭدايىنىڭ سورى بەس باتپان قازاق ءوز دالاسىنىڭ بۇكىل ريزىق- نەسىبەسىنە ءوزى يە بولا الماي، ونى بىرەسە شۆەد، شۆەدتەردەن ورىس الىپ، ەندى مىنە ازاتتىق الدىق دەپ الاقايلاپ جۇرگەندە دە سول ريزىعىن الدەقايدان قاڭعۋىلداپ كەلگەن ءدىنى باسقا، ءتىلى باسقا، ادامشىلىق بولمىسى باسقا بىرەۋ يەمدەنبەكشى. ول وسى شارۋاسىنىڭ ءبارىن وسى جەردىڭ ىقىلىمنان بەرگى يەسى قازاقتىڭ بىردە- بىرەۋىن قاتىستىرماي- اق ءوزى ءپىسىرىپ، ءوزى شەشىپ جاتىر.

ال بۇل كەزدە قازەكەم نە ىستەپ ءجۇر؟ بۇل جەردە وسىدان 100 جىل بۇرىن عۇلاما شايىر ابۋباكىر كەردەرى مەن نوعاي نۇرىم مولدانىڭ ايتىس كەزىندە نۇرىم: «ۇيىنە يت كىرسە دە «كەت» دەمەيتىن، كاپىرمەن بىرگە جاتىپ توزعان قازاق» دەگەنى ەسكە تۇسەدى. بۇل مۇنايلى دالانىڭ قازاقتارى مىنا شەتەلدىكتەر نەگە كەلىپ ءجۇر، بۇلار ءوزى كىمدەر، وزدەرى نە ماقساتپەن كەلدى، شىنىمەن- اق قازاقتى جارىلقاعالى ءجۇر مە، الدە!.. دەپ ويلانۋ قابىلەتىنەن دە قالعان. بۇل ايتەۋىر ىشكەنگە ءماز، جەگەنگە توق، ۇستىندە لىپاسى، توبەسىندە جارتى لاشىق جاپپاسى بولسا، سودان وزگەگە كوپ «باس قاتىرا بەرمەيتىن» قاۋىم عانا.

جازۋشى ونى شەتەلدىكتەر كەلگەن كۇنى ەرتەڭىنە بولعان مىنا ءبىر قىپ- قىسقا كورىنىسپەن- اق دالەلدەپ بەرگەن: «ەرتەڭىنە قازاق جاعى قاپتادى. قات- قات قاعازعا قول قويىلدى، بارماق باسىلدى. كەشىكپەي اتشاپتىرىم اۋماققا كەشەن سالىنادى. سول جەردەن دۇنيەنىڭ ءتورت تورابىنا مۇناي قۇبىرى تارتىلادى. ءسويتىپ، «قارا التىننىڭ» بۇلاعى لاقىلداي كەپ قۇيىلادى. وندىرىلگەن مۇنايدىڭ ون پايىزى عانا وسىندا قالادى، قالعانى شەتەل اسپاق». قازاق وسىعان ءماز. قازاقتار مۇنداعى جۇمىسشىلاردىڭ ون پايىزى عانا جەرگىلىكتى حالىقتان بولاتىنىنا دا ءماز.

جازۋشى ءدال وسى جەردە «مىنە، مەرەيىڭدى اسىرعان، مارتەبەڭدى تاسىتقان كەلىسىم! قۋانىشى قوينىنا سىيماعان قازاق جاعى اق تۇيە سويىپ، ۇلان- اسىر توي جاساپ تا جىبەردى» دەپ، ەسى بار قازاق وكىنۋگە ءتيىستى سورلىلىقتى استارلى ازىلمەن ادەمىلەپ جەتكىزەدى. وقۋشىنى «اپىر- اي، بۇ قالاي؟» دەگەن ءارى- ءسارى كۇيگە تۇسىرەدى. بۇل قولىنا قالام ۇستاپ، كوركەم دۇنيە جازدىم دەپ جۇرگەندەردىڭ بىردە- ءبىرى ايتپاعان، «تاۋەلسىزبىز، ەگەمەنبىز» دەپ شۋىلداعان قازاق كوركەم شىعارماسىنىڭ بىردە- بىرىندە ايتىلماعان كورىنىس. بۇل - وسى كۇنگى قازاقتىڭ باسىندا تۇرعان ءومىر شىندىعى.

ءيا، جازۋشى راحىمجان قالامنىڭ قۇدىرەتىمەن كوركەمدىك كوگىنە كوتەرىلگەن جازۋشى ەكەنىن اڭعارىمپاز وقىرمانعا شاپ- شاعىن شىعارماسىنىڭ كەز كەلگەن تۇسىنان قىلاڭ ەتكىزىپ كورسەتەدى دە وتىرادى. وسى اڭگىمەنىڭ ءبىز قازىر عانا كەلتىرگەن ءۇزىندىسىنىڭ ءوزى- اق راحىمجان وتاربايەۆ كورگەن- بىلگەنىن جالاڭ سۋرەتتەۋشى، جالاڭ تاماشالاۋشى ەمەس، كەرىسىنشە، تۋعان ۇلتىنىڭ بۇكىل ىشكى ۇنىنە، كۇرسىنىسى مەن كۇڭىرەنىسىنە، ونىڭ مىنا قوعامعا دەگەن بۇكىل رازىلىعى مەن نارازىلىعىنا ۇدايى قۇلاق ءتۇرىپ، كوز سالىپ وتىراتىن قىران سەزىمدى تامىرشىسى ەكەنىن اپ- انىق كورسەتىپ تۇر. ول جان- جاقتان الۋان ءتۇرلى پيعىلمەن كەلگەن جات ەلدىكتەر كەۋدەسىن شۇرىق تەسىك قىپ جاتقان تۋعان دالاسىنىڭ ىڭىرانعان ۇنىنە قۇلاق تۇرەدى. سونىڭ ارقاسىندا بۇگىنگى قازاق ۇلتى مەن قازاق دالاسىنىڭ جۇرەگى سىرعا، كوكىرەگى شەرگە تولى سابيىندەي وسى شىعارما دۇنيەگە كەلدى.

راحىمجان وسىناۋ شاپ- شاعىن اڭگىمەسىندە ءاربىر ۇلتتىڭ وكىلى، جەكە ادامنىڭ وبرازى ارقىلى ءبىر- ءبىر مەملەكەتتىڭ وبرازىن جاساعان دەۋگە دە بولادى. جازۋشى سوناۋ ⅩⅨ عاسىردا قازاق جەرىندەگى مۇنايدىڭ كارتاسىن جاساپ، قانشا مۇناي، قاي جەردە قانشا قازۋ كەرەك ەكەنىن ويلايتىن نوبەلدى ەسكە ءتۇسىرۋ ارقىلى- اق ءبۇتىن ءبىر ەلدىڭ پسيحولوگياسىن، مەملەكەتتىڭ وبرازىن جاسايدى.

شىعارماداعى ميللي حانىم مەن ناعىم تۇيەشىنىڭ بەينەسىنەن دە ەكى ءتۇرلى ۇلتتىڭ وي- ءورىسىن، مىنەز- قۇلقىن اپ- ايقىن كورەسىز. بۇل ەكى كەيىپكەردىڭ ءجۇرىس- تۇرىسىن، تىرشىلىك قارەكەتىن كورىپ وتىرىپ، راحىمجاننىڭ ويشىلدىق، جۇرەك تەبىرەنتەر نازىك سەزىمتالدىق، الۋان بوياۋدىڭ ءارقايسىسىن ءوز ورنىمەن پايدالاناتىن سۋرەتكەرلىگىن جۇرەگىڭدى شىم ەتكىزەر سەزىمگە تولى ءازىلدىڭ كەرەمەت شەبەرى ەكەنىن كورەمىز؛ «تۇيمەدەي كوك كوزى شۇڭىرەيىپ، شىڭىراۋ تۇبىندەگى سارقىندى سۋداي عانا جىلتىراعان شالاجانسار، اياعى كەمتار كەمپىر» كىم دەپ جۇرت اڭتارىلىپ تۇرسا، ءبىر ايەل «اسپازى شىعار» دەيدى. وعان ەكىنشى بىرەۋ: - قوي، بۇلار ءبارى بىردەي اشتان ولۋگە كەلمەسە، مىناۋ قازان ۇستاپ جارىتپاس» دەپ قىران- توپان كۇلكىگە قالدىرادى.

ءبىز ساليقالى دا سالماقتى پروزا كەرەك دەگەندى ءجيى ايتامىز. مۇمكىن، بۇل دۇرىس تا شىعار. ءبىراق باستان- اياق ءبىرىڭعاي سالماقتى، ءبىرىڭعاي فيلوسوفيالىق- اقىلماندىق پەن ءزىلماۋىر ويعا قۇرىلعان دۇنيە جەمىسى جوق كارى قاراعاش سياقتى بولادى. وعان ازدى- كوپتى پوەتيكالىق ءتىل مەن جەڭىل دە بولسا استارلى ءازىل قوسىلسا شىعارمانى وقىپ وتىرعان ادام وندا ءوسىپ تۇرعان ميۋا، جەمىستى كورىپ، سونىڭ ءدامىن تاتقانداي كۇي كەشىپ وتىرادى. مۇنداي ءتىل پروزالىق شىعارمانى ارلەۋشى، كوركەمدەۋشى، اسەرلەۋشىيا قىزمەت اتقارادى. بۇل ورايدا قازاقتىڭ تەڭدەسى جوق شەشەندىك ونەرىنەن سۋسىنداپ، كەيدە ۋىتتى، كەيدە شىمشىمالى از ءسوزدىڭ وزىمەن كوپ ماعىنا بەرەتىن، وردالى وي تاستايتىن ءداستۇرلى ءسوز ساپتاۋىنىڭ تۇپكى تامىر تىرەگىنەن قول ۇزبەي، سونى شەبەر دامىتقان جازۋشى وسى كۇنى بار دەسەك، سونىڭ ءبىرى راحىمجان وتاربايەۆ.

«كەش كىرىپ، ەسپە سامال بەل الا الدارىنان بوزبالا جولىقتى. قولىندا ءبۇيىرى مايىسقان قارا شەلەك. شەلەكتىڭ ءبىر قۇلاعىندا سىنىق سۇيەمدەي قىزىل ءجىپ قىلتيادى. دالانىڭ تاقتايداي ايداۋ جولىمەن ىزدىك شاڭ كوتەرىپ كەپ «exusL» تىزگىن تارتقان. قۋىعىن ءزار قىسىپ كەلە جاتتى ما، تاماعى قاتپار- قاتپار قارىندىسى اۋلاقتاۋ شىعىپ، اۋىن ىزدەپ كەتتى» . ...«وڭەشىنىڭ ءوزى ۇرەيىڭدى ۇشىراتىن قارا قۇبىرلار دۇنيەنىڭ ءتورت تورابى مەنىكى دەگەندەي كۇن سايىن بىرىنەن- ءبىرى مويىن وزدىرىپ جاتتى» .

بۇل سويلەمدەردى تۇگەل تالداپ جاتساق ءتىل عىلىمىن قۋالاپ كەتەرمىز. وسىنداعى «ەسپە سامال»، «ىزدىك شاڭ» دەگەن سوزدەردى وسى كۇنگى وقىرمان تۇگىل «ءسوزدىڭ ءتۇبىن تۇسىرەتىن» ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. مىسالى، ءبىزدىڭ اقىندار «تولقىن» ءارى كەتسە «اقجال تولقىن» دەگەندى عانا ءجيى قولدانادى. سويتسەك، تولقىننىڭ دا ەسپە تولقىن، كوشپە تولقىن، ماڭعاز تولقىن، سامسوز تولقىن، سيپاما تولقىن دەگەندەي ون بەستەن استام ءتۇرى بار ەكەن. ال « L e xus» كولىگىنەن تۇسكەن قارىندىنىڭ «اۋىن ىزدەپ كەتكەنى»، «كيىكتىڭ ماتاۋىنداي ءورىپ جۇرگەن قىز» شە؟ ونىڭ ءبارى جەكە توقتالۋدى قاجەت ەتەدى.

شىعارماداعى ميللي حانىم مەن ناعىم تۇيەشى ارقىلى جازۋشى قازاقتىڭ كەيبىر ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن، ءومىرىنىڭ تابيعاتپەن تىكەلەي بايلانىستىلىعىنىڭ ارتىقشىلىقتارىن قىپ- قىسقا ديالوگ ارقىلى- اق كورسەتىپ بەرەدى.

- جاسىڭ نەشەدە؟ - دەيدى ميللي حانىم ناعىمعا.

- جەتپىس سەگىزدە!

- مۇمكىن ەمەس! مىناداي دەنساۋلىق اسا دامىعان ەلدەردىڭ ادامدارىندا دا جوق. - قايدان بىلەيىن، - دەيدى شال. ميللي حانىم ءتىپتى بولماعاسىن «نە تاماق ىشەسىڭ؟ « دەپ سۇرايدى. - شۇبات. سوسىن ەت پەن ماي، قايماق..

- كوكونىس، ۆيتامين شە...

- ولاردى مىنا تۇيە جەيدى. تۇيەنى ءبىز جەيمىز. ۆيتامين دەگەن سول. اۋرۋ اياعى قاقساپ، اتتاپ باسۋعا زار بولىپ قالعان، ۇزىن مۇرتى تارام- تارام الدەبىر كەسىرتكەنى تاۋىپ الەمدى ءدۇر سىلكىندىرمەك بولىپ جۇرگەن ميللي حانىمنىڭ مۇرتى بار ناعىم تۇيەشىنى كورمەسە تۇرا المايتىن كۇيگە جەتۋىنە وسى «ۆيتامين» مەن تۇيەنىڭ تۇزدى سۋعا قايناتقان شۋداسىنان اياقتىڭ اۋرۋى باسىلىپ، وسىدان وتىز جىل بۇرىن سەمىپ، تارتىلىپ قالعان ءسىڭىرى جۇمسارىپ، ءجىبىپ، ءجۇرىپ كەتۋى سەبەپ بولاتىن تۇسى دا وقىرماندى كۇلكىگە قارىق قىلادى.

بۇعان كۇلىپ وتىرىپ تا ءوز ۇلتىڭنىڭ ءبىلىم- بىلىگى، بۇكىل ومىرلىك تاجىريبەسى مەن قادىر- قاسيەتى قانشا جەردەن تاۋەلسىزدىك الدىق دەگەنمەن ءالى دە ءوز ەلىندە باعالانبايتىنى، وزگەنىڭ اياق استىسىن توبەسىنە كوتەرەتىنى ەسىڭە ءتۇسىپ ءىشىڭدى يت تىرناعانداي بولاسىڭ. ءيا، شاپ- شاعىن بولسا دا، قازاق دەگەن تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ جانسارايىنداعى تولقىنىسى مەن تەبىرەنىسىنە، كۇرسىنىسى مەن كۇلكىسىنە تولى وسىناۋ شىعارما بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ جاڭا ءبىر باعىتقا بەت بۇرۋىنىڭ باستاماسى- اۋ دەگەن قورىتىندىعا كەلدىك.

بۇل وسى كۇنى تاۋەلسىزدىكتى جىرلادىم دەپ ءدام- تۇزى جوق لەپىرمە بىرنارسەلەردى كىتاپ قىپ، ونىسىن اقشا تولەپ شەتەلدە شىعارىپ، نەشە ءتۇرلى سىيلىق الىپ، انا جەردە دە، مىنا جەردە دە جەڭىمپاز اتانىپ جۇرگەندەردەن تۋمىسى، جاراتىلىسى بولەك شوقتىعى بيىك شىعارما. بۇل - كەشەگىنى بۇگىنگىنىڭ ەسىنە سالۋ، بۇگىنگى كەم- كەتىكتى قاپەرگە سالۋ. ءيا، ءبىز كەڭەستىك 70 جىلدىڭ ىشىندە نەبىر عاجايىپ شىعارمالاردى دۇنيەگە كەلتىردىك. قازاقتى سول كەزدە- اق الەم تانىعان. ءبىراق كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ قۇرساۋىنداعى نەبىر تالانتتى قالامگەرلەرىمىز دە ول كەزدە ۇلتتىق ادەبيەت جاساي المادى. ەندى بىزگە قازاق ۇلتىنىڭ، ونىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن، ۇلتتىق نامىسىن وياتاتىن ادەبيەت، ۇلتتى العا جەتەلەيتىن، العا جەتەلەگەندە وزگەنىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق كورىپ، سولاردىڭ سوڭىنان، جالپىلداپ جەلىپ وتىراتىن ادەبيەت ەمەس وزىنە ءتان ۇلتتىق سوراپپەن، ۇلتتىڭ جولىمەن ۇرپاقتى العا جەتەلەيتىن ادەبيەت كەرەك. بىلايشا ايتقاندا، ءبىزدىڭ قالامگەرلەرىمىز بۇگىنگى ءولىپ- ءتىرىلىپ، جىلاپ- ەڭىرەپ مەملەكەتتىك سىيلىق الىپ جۇرگەندەردەن وزگەشە، 40 تان استام ادامعا «وپتوم» بەرىلەتىن «الاش» سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرىنەن وزگەشە ناعىز تاۋەلسىز ۇلتتىڭ تاۋەلسىز ادەبيەتىن جاساۋشىلار بولۋى كەرەك.

سىيلىق دەمەكشى، راحىمجان وتاربايەۆ ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قىتايدىڭ بەس ۇلتتىڭ تىلىندە كىتاپ شىعاراتىن ۇلتتىق باسپاسىنان 2 تومدىعى، كايردا اراب تىلىندە 1 تومدىعى شىققان العاشقى قازاق جازۋشىسى. ونىڭ اڭگىمەلەرى مەن پوۆەستەرىن شاڭحايدىڭ ءارقايسىسى 10 ميلليون دانامەن شىعاتىن جۋرنالدارى تالاي مارتە باسىپ شىعارعان. ءيا، جازۋشى ادام قايدا ءجۇرىپ، قايدا تۇرسا دا ءوزىنىڭ ءار قيمىل، ءار قارەكەتى ارقىلى تۋعان ۇلتى مەن تۋعان ەلىنىڭ ءتۇر- تۇرپاتىن كورسەتىپ، نە جازسا دا، نە ايتسا دا ەڭ اۋەلى ءار ءسوزىن ءوز ۇلتى مەن ءوز ەلىنىڭ ءسوزىن سويلەۋدەن باستاۋى كەرەك. ول سوندا عانا بۇكىل ادامزاتتىق ويدىڭ دەڭگەيىنەن شىعاتىن، تۇعىرى مىقتى، شوقتىعى بيىك شىعارما جازا الاتىن بولادى. مىنە، بۇگىندە قالامگەر قاۋىم دا، وزىق ويلى وقىرمان دا دارىندىلىعىن، سۋرەتكەرلىك شەبەرلىگىن مويىنداعان راحىمجان وتاربايەۆ ءدال وسىنداي جازۋشى دەسەك مىسقالداي دا قاتەلەسپەيمىز. ول قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحى بار جاڭا ادەبيەتىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان ۇلكەن جازۋشىمىزدىڭ ءبىرى.

مىرزان كەنجەباي،

اقىن، مادەنيەت قايراتكەرى

«انا ءتىلى» گازەتى (2015 - جىل)