حاتتار سىرى - ءسابيت مۇقانوۆ تۋرالى ءسوز

ءبىز «ءومىر مەكتەبى» جيناعىنان بىلەتىنىمىزدەي، اكادەميك - جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ حاتتى كەش تانىعان ادام. ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا، ەگەر ساۋات تانىماعان بولسا ساۋاتسىز اقىندارداي اۋىزەكى ولەڭىن شىعارىپ جۇرە بەرەتىن ءتۇرى بار ەكەن، حات تانىعاننان باستاپ اۋەلى اراب، كەيىن لاتىن ارپىمەن كورگەن- بىلگەنىن قاعازعا تۇسىرە بەرىپتى. ال ورىس گرافيكاسىنا ءبىرجولاتا كوشكەندە كوسىلتە جازاتىن بولىپتى.

ءسابيت مۇقانوۆ 1922 -جىلى ورىنبوردىڭ رابفاكىنا وقۋعا تۇسكەننەن باستاپ، ورىس ءتىلىن يگەرىپ، ورىس مادەنيەتىن ەگجەي- تەگجەي زەرتتەگەن، كوپ وقىپ زەردەسىنە توقىعان. ورىستان العان ءتاۋىر ۇلگىسىنىڭ ءبىرى حاتقا ساق قاراۋ ەدى. بىرەۋگە ءوزىڭ جازاسىڭ، بىرەۋ ساعان جازادى. اسىرا ايتقاندىق ەمەس، قازاق جازۋشىلارىنىڭ ىشىندە سابيتتەن كوپ حات جيناعان ادام جوق دەسە ارتىق ايتپاعان بولار ەدىك. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى بۇرىنعى حاتتاردى جيناماعانىنا كەيىن قاتتى وكىنىپتى.

«ەسىك الدى توبە بولسا ەرتتەۋلى اتپەن تەڭ، اۋىلىڭدا قارت بولسا جازىپ قويعان حاتپەن تەڭ» دەگەندەي، باسقا حالىق حاتتى ءبىرىنشى ورىنعا قويادى ەكەن.

ابايدىڭ ءبىر ولەڭىندە: «شولدەگەن جان سۋ كورسە، باس قويماي ما باستاۋعا» دەگەندەي، ورىس مادەنيەتىنە قانىققان سابەڭ پۋشكين، لەرمونتوۆ، تولستويلاردىڭ شىعارمالار جيناعىنداعى حاتتاردىڭ ءوزى بىرنەشە توم بولىپ كەتكەنىن اڭعارىپ، ءومىر بويى ءوز جازعانىن دا، وزگەنىڭ جازعانىن دا مۇقيات جيناي بەرىپتى.

تۋرگەنيەۆتىڭ تەك حاتتار مەن وعان جاۋابى، ياعني پەرەپيسكاسى 15 توم بولعان ەكەن. ءسابيت اعامىز وسى حاتتاردى اركەز قىزىعىپ وقىپتى. ويتكەنى كوركەم شىعارماعا جان دۇنيەڭدى تولعاندىرىپ جۇرگەن ويلارىڭدى جازا الماساڭ، كەيبىر جاقىن دوسىڭا ەشكىمگە ايتپاعان سىرىڭدى جازىپ جىبەرەسىڭ. گەنەرال بولۋدى ارماندامايتىن اسكەر بولمايتىنداي، قالامگەر كورگەن- بىلگەنىن كوكەيگە ءتۇيىپ، حات جيناۋعا داعدىلانادى. ونداعىسى «ءبىز دە ءبىر كەزدە جازۋشى بولارمىز» دەگەن ارماندى وي ەدى.

سابەڭدى حالىق تانىپ، ءسوز زەرگەرى بولعان كەزدە جيناعان حاتتارى تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ قالادى. ونىڭ شەت جاعاسىن بىلەتىن ەلدەن مەملەكەتتىك مۇراعات قىزمەتكەرلەرى ەستيدى. بىردە جەتىبايەۆ دەگەن مۇراعات قىزمەتكەرى كەلىپ، قولجازبالاردى قورعا وتكىزۋىن وتىنەدى. ءسابيت اعا قولجازبالاردىڭ تارتىپكە كەلمەگەنىن ايتادى. سابەڭ «سەن ودان دا وسى حاتتاردى الشى، ءار جىلدىڭ حاتتارى رەتتەلىپ، سورەلەرىمە سىيماي جاتىر، وسىنى ءبىر تارتىپكە كەلتىر، باسقاسىن كەيىن سويلەسەيىك» دەگەن ەكەن. مۇراعات قىزمەتكەرىنىڭ ۇلكەن قاعاز جاشىكتەرى بولادى ەكەن، سونىمەن بەس- التى جاشىكپەن حاتتاردى الىپ كەتىپتى. ارادا ەكى- ءۇش جىل وتكەن سوڭ مۇراعاتتان ەمما سەگىزبايەۆا دەگەن جاس قىز تەلەفون شالادى.

- ءسىزدىڭ حاتتارىڭىزدى جۇيەگە ءتۇسىرىپ قويدىق، كەلىپ كورىپ كەتەسىز بە؟ - دەپ ءوتىنىش بىلدىرەدى. ءسابيت اعا مۇراعاتقا بارعان سوڭ قىز قاعازداردى كورسەتەدى. سويتسە، حاتتارى 141 توم بولىپتى.

كەيىن تاشكەنتكە ورتا ازيا جانە كاۆكاز جازۋشىلارىنىڭ كونفەرەنتسياسى وتەدى. سوندا مەملەكەتتىك مۇراعاتتىڭ ديرەكتورى مۇحتار جانعالين «جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ حاتتارىنىڭ 141 توم بولعانىن، بۇنداي تىرلىك تاريحتا بولماعان، بۇل جوعارى مادەنيەتتىڭ بەلگىسى» ەكەنىن ايتىپ، ەرەكشە باعا بەرگەن ەكەن.

اكادەميك ءسابيت مۇقانوۆتىڭ جيناعان حاتتارىنىڭ ىشىندە ورىس كلاسسيكتەرى الەكسەي تولستوي، ۆسيەۆولود يۆانوۆ، الەكساندر فادەيەۆ، بوريس لاۆرەنيەۆ سىندى ۇلكەن جازۋشىلاردىڭ حاتتارى ساقتالعان. سونىمەن قاتار قاتارداعى ادامدار: ساۋىنشى، قويشى، مالشى، مەحانيزاتورلاردىڭ دا حاتى جيناقتالعان.

سابەڭنىڭ «سىرداريا» دەگەن جيناعىنىڭ شىققان كەزى. اركىم ءارتۇرلى پىكىر ايتادى، جيناق كوپشىلىكتىڭ تالقىسىنا تۇسكەن سوڭ كىمنىڭ اۋزىنا قاقپاق قوياسىڭ. ءبىر كۇنى ەلدەن حات كەلەدى. وقىپ كورسە «قاراعىم، ءسابيت! وسىنداي ءبىر كىتابىڭ شىققان ەكەن، ءوزىم حات تانىمايمىن، بالاما اياعىنا دەيىن وقىتىپ، قىزىعىپ تىڭدادىم. ءبىراق ساعان قويار سۇراعىم بار. سەن ەسكى ءومىردى بىلەتىن جىگىت ەدىڭ. تۇيە ەگىز تاپپايتىن ەدى عوي. سەنىڭ كۇرىششى سىرباي دەيتىن شال گەرويىڭ بار، سونىڭ جالعىز تۇيەسىنەن ەكى بۋىرشىن بار. سونىڭ بىرەۋىن مايدانعا اقشا جىبەرۋ ءۇشىن ساتىپ جىبەرەدى، وعان سەنەيىك، كۇزدىگۇنى داۋلەت دەيتىن بالاسى فرونتتان ءبىر اياعىنان ايرىلىپ كەلەدى ەكەن. شال قۋانعاننان مال سويدى، سونىڭ ىشىندە بۋىرشىننىڭ ءبىرى سويىلدى. وسى ەكى بۋىرشىننىڭ بىرەۋى ساعان قايدان كەلدى، وسىما جاۋاپ بەرشى! ساتىپ جىبەرگەن بۋىرشىندى قايتا ساتىپ الدىڭ با، الدە تۇيە ەگىز تاپتى ما، سونى تۇسىنە الماي قويدىم» - دەگەن ەكەن. الگىنى وقىعاندا سابەڭ ۇيالعاننان جەرگە كىرىپ كەتە جازداپتى.. سول كەزدە ءمۇيىزى قاراعايداي ەسماعامبەت سمايىلوۆ، مۇحامەدجان قاراتايەۆ سياقتى سىنشىلار بار، پروفەسسور- سىنشىلاردىڭ بىرەۋى اڭعارماعان كەمشىلىكتى اۋىل ادامىنىڭ اڭعارعانىنا قايران قالادى. ءسويتىپ حات جازعان شالدان اۆتور كەشىرىم سۇراعان دەسەدى.

جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ قاراپايىم ادامداردىڭ تىنىس- تىرشىلىگى جايلى دا كوپتەگەن حاتتار الىپ، قولىنان كەلگەنشە كومەك قولىن بەرە بىلگەن ادام ەدى.

قادىمشا جازۋ دەگەن ەسكى ارابشا، جاديتشە دەگەن جاڭا زاماننىڭ ەملەسىمەن جازىلعان جازۋ. ەكەۋىن دە سابەڭ جاقسى بىلەتىن. ءبىر كۇنى ەسكى قادىمنىڭ ارپىمەن جازىلعان حات كەلەدى. جازۋى دا تىشقاننىڭ ءىزى سياقتى ەكەن. ارەڭ دەگەندە وقىپ شىقسا قىزىق حات بولىپ شىعادى.

- قاراعىم، ءسابيت!- دەپ باستالعان حاتتا - كەنجە بالام ەركەلەۋ ءوسىپ ەدى، اقتوبەگە تراكتورشىنىڭ وقۋىنا جىبەرگەم، وقىپ كەلىپ، «مەن ۇيلەنەيىن دەپ ەدىم» دەپ سىرىن ايتتى. ءبىراق قىز «اكەمنىڭ الدىنان وتپەي ەشقايدا بارمايمىن» دەگەن ەكەن. سودان قۇدا تۇسۋگە بەس- التى كولىكپەن باردىق. قازاقتا «قالىڭسىز قىز بولسا دا كادەسىز قىز بولمايدى» دەگەن ماقال بار. قارسى قۇدا سىي- سياپاتىن جاساپ، بەرەتىندەرىن بەردى.

سودان كوپ وتپەي قۇدالاردى ءبىز شاقىردىق. قىزدىڭ اكەسى «باسقا سىيىڭ قاجەت ەمەس، ماعان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «بوتاكوز» رومانى شىققان كىتابىن سىيلا» دەپ وتىرىپ الدى. ول كىتاپ وزىمە دە كەرەك ەدى، بىرەۋلەر الىپ كەتىپ، اياعىن بىتىرە الماي قالىپ ەدىم، «ماعان بەر» دەگەنىنە كونبەدىم، «وندا ءبىر كىتاپقا قىزىم تاتىماسا الىپ كەتەم، باتامدى بەرمەيمىن» دەپ قۇدا اشۋلانسىن. ءسويتىپ جاڭا قۇدا قىزىن الىپ ەلىنە كەتتى. جىگىت ۋايىمداپ جاتىپ قالدى. ءسابيت قارعام! سەن ەندى وسىعان جاردەم بەرىپ، وسى كىتاپتى تاۋىپ بەرسەڭ ەتتى!- دەپتى حات يەسى جالىنىپ.

سودان سارقاندتا ءسابيت مۇقانوۆتىڭ دوسى بار ەدى ، سوعان حات جازىپ، اۋىلدى جەردەن «بوتاكوز» رومانىنىڭ 20 شاقتى كىتابى تابىلادى. سودان سابەڭ كىتاپتى ون- وننان ءبولىپ، ەكى قۇداعا جىبەرىپ «تاتۋلاسىڭدار» دەگەن ەكەن. ارينە، توي يەلەرى ۇيلەنۋ تويىنا دا، شىلدەحاناعا دا شاقىرعانمەن ءسابيت اعامىز بارا الماپتى.

ءبىر كىتاپقا بولا ەكى جاستىڭ تاعدىرى شەشىلەر شاقتا اقىل تاپقان جازۋشىنىڭ ەل ومىرىنە، جەر ماسەلەسىنە، تىرشىلىكتىڭ سان قىرىنا ارالاسقاندىعى وسى مىسالدان ايقىن بايقالادى.

ورتالىق مۇراعاتتىڭ جەكە تەكتىك مۇراعاتتارمەن جانە تاريحي - قۇجاتتىق توپتامالارمەن جۇمىس ءبولىمىنىڭ باستىعى گۇلميرا ماجىكەن قىزى سول حاتتار جايلى بىلاي دەيدى:

«ءسابيت مۇقانوۆتىڭ حاتتارىنىڭ ىشىندە مۇحتار اۋەزوۆ، ءابدىلدا تاجىبايەۆ، اۋەلبەك قوڭىراتبايەۆتارمەن قوسا عافۋر گۋليام، ميحايل شولوحوۆ سياقتى وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن جازىسقان حاتتارى ساقتالعان. سونىمەن قاتار جازۋشى بولسام، اقىن بولسام دەگەن جاستاردىڭ حاتتارى بارشىلىق. جاس اقىن- جازۋشىلاردىڭ قالىپتاسۋىنا اعالىق قامقورلىعىن اياماعان ءسابيت مۇقانوۆ كەلگەن حاتتارعا ءوزىنىڭ جاۋابىن دا تىركەگەن ەكەن، - دەپ ەدى.

اكادەميك- جەرلەس جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ اكەم جازۋشى زەينەل- عابي يمانبايەۆتىڭ حاتتارىنا جازعان جاۋاپتارى ءبىزدىڭ مۇراعاتىمىزدا ساقتاۋلى. اكەمىزدىڭ جازۋشى بولىپ قالىپتاسۋىنا عابيت مۇسىرەپوۆ پەن ءسابيت مۇقانوۆ، اسىرەسە ءىلياس وماروۆ اعالارىمىزدىڭ قامقورلىعى تەلەگەي- تەڭىز ەدى. تۋعانىنداي قامقور بولىپ، اسا كىشىپەيىلدىك تانىتقان، قولىنان كەلگەن كومەگىن اياماعان زاتى اسىل تۋعان اعالارىمىزدىڭ جاقسىلىعى ەشقاشان ۇمىتىلا قويماس. جۇرگەن جەرىندە جاقسىلىقتىڭ گۇلىن ەگىپ، دارحان جۇرەكتىڭ جىلۋىن اياماعان قايران اعالارىم- اي! ..

بۇگىنگى زاماناۋي كومپيۋتەر، ينتەرنەت زامانىندا جەدەل حابار الۋ ءۇشىن فەيسبۋك، ۆاتساپ، ەلەكتروندى پوشتا، ۇيالى تەلەفون بار بولسا، جازعان حاتقا سارىلىپ جاۋاپ كۇتىپ، ولاردىڭ ءبارىن مۇقيات ساقتاۋ ءسابيت مۇقانوۆ سىندى تالماي ىزدەنىس ۇستىندە شىنىققان قارىمدى قالامگەردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس ەكەنى ءمالىم. حات جازىپ، حابارلاسىپ تۇرايىق، اعايىن!

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

ق ر مادەنيەت قايراتكەرى قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى التىن يمانبايەۆا