جەتى قات جەر استىندا ءومىر بار ما؟

ءبىراق بۇگىنگى ايتپاعىمىز ول ەمەس، باسقا. تىلگە تيەك ەتەرىمىز - جەتى قات جەردىڭ استىندا نە بار دەگەن ماسەلە.

ادام بالاسى بۇگىنگە دەيىن جەردى بۇرعىلاپ، نەبارى 12 شاقىرىمعا دەيىن قىرتىستى زەرتتەي الدى. ودان ارىعا بارا العان جوق. ال عالىمدار جەردىڭ تەرەڭدىگى 6 مىڭ شاقىرىم دەگەندى ايتادى. دەمەك، ءبىز جۇمىر جەردىڭ استىندا نە بارىن ءالى تولىق بىلە العان جوقپىز. جەر بەتىندەگى كوپتەگەن ۇلتتىڭ اڭىز- اڭگىمە، ەسكى قيسسالارىندا جەردىڭ استىندا دا تىرشىلىك بار دەگەندى كەلتىرەدى. كىم ءبىلسىن؟ كەز كەلگەن اڭىزدىڭ استارىندا تيتىمدەي بولسا دا شىندىق جاتاتىنىن ەسكەرسەك، يلانۋعا بولاتىن سياقتى. سونىمەن جەر استىندا تىرشىلىك بار ما؟ بۇعان ەشكىم ناقتى جاۋاپ ايتا المايدى. ءبىراق.. .

ءيا، «ءبىراق» دەيتىندەي ءجونىمىز بار. جاقىندا وسىدان بەس ميلليون جىل بۇرىن جاسالعان كارتا تابىلدى. ول جەر استىمەن تىعىز بايلانىستى. وسىنىڭ ءوزى جەر استىندا وتە جاقسى دامىعان وركەنيەت بار ەكەنىنەن حابار بەرەدى. الايدا، «كارتانى كىم جاسادى؟» دەگەن ساۋالعا ازىرگە عالىمدار جاۋاپ بەرە الماي وتىر. «جەر استىندا ءومىر بار ما؟ « دەگەن اڭگىمە سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا قوزعالعان. 1946 - جىلى جۋرناليست، جازۋشى ريچارد شۆەير جۇرتقا جەراستى وركەنيەت ادامدارىمەن كەزدەسىپ، تىلدەسكەنىن جاريا ەتتى.

ونىڭ ايتۋىنشا، جەر استىنداعىلار، قازىرگى كينولاردا نەمەسە اڭىزداردا سۋرەتتەلىپ، بەينەلەنەتىن قۇبىجىققا كوپ ۇقسايتىن كورىنەدى. العاشىندا جۇرت جازۋشىنىڭ ايتقاندارىنا سەنبەدى. ويدان شىعارىلعان ساندىراق دەستى. الايدا، ۋاقىت وتە كەلە ادامدار ريچاردتىڭ كەلتىرگەن مىسالدارىنا كوز جەتكىزە باستادى. ءتىپتى وزدەرى دە سانالى تىرشىلىك يەلەرىمەن كەزدەسىپ قالعاندارىن، جەراستى جولدارىمەن (توننەل) عاجايىپ تەحنيكالاردىڭ جۇيتكىپ جۇرگەندەرىن كورگەنىن جاريا ەتە باستادى.

ەڭ تاڭعالارلىق جاعداي، جەراستى تىرشىلىك يەلەرى كەرەمەت تەحنولوگياعا قول جەتكىزۋمەن قاتار، جەر ۇستىندەگى ادامداردىڭ ساناسىنا، اقىل- ويىنا، ميىنا دەيىن باقىلاۋ ورناتا الاتىندىعى بولىپ تۇر.

پولياك زەرتتەۋشىسى يان پاەك جەردىڭ استى ءبىر- بىرىمەن جالعاسىپ جاتقان توننەلدەردەن تۇراتىن ءوز الدىنا ءبىر الەم دەگەندى ايتادى. سول توننەلدەرمەن ءجۇرىپ وتىرساڭ، الەمنىڭ كەز كەلگەن مەملەكەتىنىڭ استىنان شىعا كەلۋگە بولادى ەكەن. ازىرگە ءدال وسىنداي توننەل وڭتۇستىك اۆستراليا، ەكۆادور، جاڭا زەلانديا، ا ق ش جانە تاعى باسقا ءبىرقاتار ەلدەن تابىلعان. پەكتىڭ ەسەبىنشە، الگى توننەل ماگيسترالدارىمەن بەلگىسىز ۇشاتىن تاباقشالار (ب ۇ ت) جۇيتكىپ جۇرەتىن كورىنەدى. جاڭا زەلانديادا جەراستىنا جۇمىسقا تۇسكەن ءبىر شاحتەر كەزدەيسوق وسىنداي ۇراعا تاپ بولىپ، عاجايىپ اپپاراتتىڭ ۇشىپ وتكەنىن كورگەن. ءبىراق بەلگىسىز ءبىر كۇش الگى ۇراعا كىرەتىن تەسىكتى تەز ارادا بەتونداپ تاستاۋدى ءامىر ەتكەن سەكىلدى. جۇمىسشى ونى ورىنداعان. ءبىراق ساناسىندا جەراستىنداعى جۇمباق جولعا تاپ بولعانى ساقتالىپ قالعان كورىنەدى.

تاعى ءبىر دەرەك، فاشيستىك گەرمانيا دا جەراستى جولدارىن ىزدەۋمەن اينالىسقان. ويتكەنى باسىندا گيتلەر تۇرعان ءۇشىنشى رەيح سول تۇستا الەمدى قالاي دا بيلەۋ ءۇشىن بەلگىسىز تىلسىم كۇشتەردى يگەرۋگە تىرىسقانى تاريحتان بەلگىلى. سونىڭ ءبىرى جەر استىنداعى وركەنيەتتى ىزدەۋ بولاتىن. تيبەتتەگى ۋاقىت كىلتىنىڭ قاقپاسى سانالاتىن شامبالاعا، جەر استىنداعى عاجاپ مەكەندى ىزدەۋ ءۇشىن انتاركتيداعا ارنايى ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىردى. سونىڭ ءبىرى 1942 - جىلى گيمملەر مەن گەرينگ بۇيرىعى بويىنشا جەراستى وركەنيەتىن ىزدەۋ ءۇشىن بالتىق تەڭىزىندەگى رۋگەن ارالىنا ەكسپەديتسيا جاسالدى. ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى سول كەزدەگى گەرمانيانىڭ اسقان اقىل يەلەرىنەن قۇرالدى. ونىڭ باسشىسى - پروفەسسور حاينتس فيشەر ەدى.

بۇلاردىڭ العا قويعان ماقساتى - كونە اڭىزدىڭ ءىزى بويىنشا ارالداعى جۇمباق قاقپانى تاۋىپ، جەر استىنداعى وتە دامىعان تىرشىلىك يەلەرىمەن كەزدەسىپ، كەلىسسوز جۇرگىزۋ بولاتىن. ءبىراق ول ورىندالدى ما، ەكسپەديتسيا جەراستى وركەنيەت يەلەرىمەن كەزدەستى مە، بۇل ءالى كۇنگە جۇمباق. قالاي دەسەك تە، كەز كەلگەن حالىق اڭىزدارىنىڭ استارىنا ۇڭىلەتىن بولساق، «باياعىدا سونداي ءبىر وركەنيەت بولعان، ولار الەمدى بيلەگەن، كەيىننەن جەراستىنا ءتۇسىپ كەتكەن» دەگەن سەكىلدى تام- تۇمداپ بولسا دا مالىمەت تابۋعا بولادى. سول اڭىزدار الگى وركەنيەت يەلەرى كەرەمەت دامىدى، عىلىمدا دا، مادەنيەتتە دە عاجاپ جەتىستىككە قول جەتكىزگەن دەگەندى كەلتىرەدى. الايدا، كەزدەيسوق بولعان اپات سالدارىنان امالسىز جەر استىنا تىعىلعان- مىس- دەيدى. كىم ءبىلسىن؟ ءبارى دە مۇمكىن. ماسەلەن، ءۇندى حالقىنىڭ اڭىزدارىندا جەراستىندا ءومىر سۇرەتىن اسگارتي پاتشالىعى جونىندە ءجيى ايتىلادى. سول پاتشالىقتا ابدەن دامىعان تىرشىلىك يەلەرى تۇراتىن كورىنەدى.

جالپى، جەراستى وركەنيەتى تۋرالى مالىمەت جەتكىلىكتى. ماسەلەن، 1977 - جىلى باتىستىڭ بىرنەشە جۋرنالدارىندا جەر سەرىگى «ЕССА - 7» تۇسىرگەن ءبىرتۇرلى سۋرەتتەر جاريالاندى. شىندىعىندا، جەر سەرىگى تۇسىرگەن سۋرەتتەردە جەر استىنا جول باستايتىن اپان كورسەتىلگەن. ول تەسىك سولتۇستىك پوليۋستە جاتىر. 1981 - جىلى الگى جەر استىنا كەتەتىن تەسىكتى انىقتاۋ ءۇشىن كەلەسى ءبىر جەر سەرىگى تاعى سول ءوڭىردى سۋرەتكە تارتقان. بۇل جولى دا جەر تۇبىنە باستايتىن ۇرانىڭ اۋزى انىق كورىنگەن. بۇل نە سوندا؟ جەراستى وركەنيەتىنە الىپ باراتىن جول ما، الدە؟ .. بالكىم، 1945 - جىلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جەڭىلىس تاپقان سوڭ، گيتلەردىڭ جاسىرىنعان مەكەنى مە؟ ويتكەنى گيتلەر سوعىستان كەيىن انتاركتيدادا ءومىر ءسۇردى دەگەن اڭگىمە كوپ. كىم ءبىلسىن، كىم جانىندا بولىپتى دەيسىز.

تاريحقا ءسال كوز جىبەرەر بولساق، جەر شارى بىرنەشە مارتە اپاتقا تاپ بولىپ، سول ارالىقتا ءومىر سۇرگەن تىرشىلىك يەلەرى جويىلىپ كەتىپ وتىرعان دەگەن بولجام بار. «سول اپاتتىڭ اراسىندا ءومىر ءسۇرىپ، كەرەمەت دامۋعا قول جەتكىزگەن سانالى تىرشىلىك يەلەرى، سونداي ءبىر قىسىلتاياڭ شاقتا جەر استىنا ءتۇسىپ تىعىلۋعا ءماجبۇر بولعان» دەسەدى كەيبىر ۋفولوگ عالىمدار. ويتكەنى باسقا عالامشارعا ۇشىپ كەتۋگە تەحنولوگيالىق مۇمكىندىكتەرى بولماسا، اپاتتىڭ كەسىرىنەن جەردىڭ ءۇستى ءومىر سۇرۋگە كەلمەسە، امالسىز جەر استى ۇڭگىرلەرىنە تىعىلۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل ەندى لوگيكاعا قايشى ەمەس. دەگەنمەن، «جەر استىنا ءتۇسىپ كەتكەندەر، اراعا ونداعان، بالكىم، جۇزدەگەن جىل سالىپ نە بولماسا جەر بەتى ادام ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن كەزدە نەگە جوعارى كوتەرىلمەگەن؟» دەگەن دە زاڭدى سۇراق تۋادى. وعان عالىمدار ولار وزگە گراۆيتاتسيادا، وزگە كليماتتا ءومىر ءسۇرىپ، قالىپتاسىپ كەتكەندىكتەن جەردىڭ ءۇستى كەرەك بولماي قالدى دەپ تۇسىندىرەدى. ويتكەنى جەر استىندا جاساندى جارىقپەن ۇزاق ۋاقىت جۇمىس جاساعان ادام جەر بەتىنە كوتەرىلگەن دە، ءبىرازعا دەيىن ءوز- وزىنە جوندەپ كەلە الماي قالاتىنى بار. ال جەر استىنا ءتۇسىپ كەتىپ، ميلليون نەمەسە بىرنەشە ميلليون جىل جەر استىندا ءومىر سۇرگەن حالىقتى جەر بەتىنە شىعارىپ كور، قانداي كۇي كەشەتىنىن!

سوڭعى جىلدارى ا ق ش عارىشتى زەرتتەۋ ورتالىعى NASA مەن فرانسۋز عالىمدارى ۇزاق ۋاقىت «جەر استىندا تىرشىلىك بار ما؟» دەگەن ماسەلەنى زەرتتەپ، ونىڭ قورىتىندىسىن جاساعان. ولار زەرتتەۋ بارىسىندا جەردىڭ استى تولى شىم- شىتىرىق جولدار ەكەنىن انىقتاعان. ون مىڭداعان شاقىرىمعا سوزىلعان جول التاي، تارباعاتاي تاۋلارىنان باستالىپ، رەسەيدىڭ قالىڭ جىنىستى تايگاسىن، ورال جانە تيان- شان تاۋىن جالعاستىرىپ، ودان ءارى وڭتۇستىك امەريكا مەن افريكاعا قاراي سوزىلىپ جاتقان كورىنەدى. بۇل نە قىلعان جول؟ ونىمەن كىم جۇرەدى؟ بۇنى انىقتاۋعا ازىرگە عىلىمنىڭ شاماسى جەتە قويعان جوق. ويتكەنى بۇل جەراستى توننەلى تابيعي ۇڭگىرلەر دەۋگە كەلمەيدى ەكەن. قابىرعالاردى ارنايى قىرعىشپەن تازارتىپ، ءتىپتى لاكتاپ قويعان دەۋگە بولاتىنداي جالتىراپ تۇر.

ەكۆادورداعى جەراستى ۇراسىنا ءتۇسىپ زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ارگەنتينالىق ەتنولوگ موريتس ءوز جازبالارىندا، «بۇل جۇزدەگەن (بالكىم مىڭداعان) شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان توننەلدەردىڭ جاسالۋىنا تاڭعالماسقا امال جوق. ويتكەنى ولار كەرەمەت دالدىكپەن جاسالعان، قابىرعالارى اينەككە ۇقساعان ءمولدىر زاتپەن قاپتالعان. جولدار لابيرينتكە ۇقساعان، شىم- شىتىرىق. اداسىپ كەتسەڭ جەر بەتىنە قايتىپ شىعۋ جوق. مۇنى تابيعي ۇڭگىرلەر دەۋگە ءسىرا كەلمەيدى. سوندا بۇل جولداردىڭ يەسى كىم؟» دەپ تاڭعالادى.

تاۋەكەلگە بەل بۋىپ 240 مەتر تەرەڭگە تۇسكەن حۋان موريتس تەاتر زالىنداي بولاتىن كەڭ بولمەگە تاپ بولعان. ول جەردەن پلاستيككە ۇقساس ماتەريالدان جاسالعان جەتى ورىندىعى بار ۇستەلدى كورگەن. سونداي- اق ءتورت بۇرىشتى قاڭىلتىرعا ۇقساس زاتتارعا ويىپ تۇرىپ، بەلگىسىز تاڭبالارمەن بەدەرلەنگەن قيىقشالار تاپقان. ءبىر قىزىعى، قيىقشالار ءدال ءبىر ستانوكتان شىققانداي بىركەلكى. وعان وتە عاجاپ تەحنولوگيانىڭ كومەگىمەن بەلگىسىز تاڭبالاردى تۇسىرگەن. قازىر عالىمدار حۋان موريتس تاپقان دۇنيەلەردى زەرتتەۋمەن اينالىسۋدا. قورىتىندىسىندا نە ايتادى، الگى جۇمباق تاڭبالاردى وقۋعا قۇدىرەتتەرى جەتە مە، بەلگىسىز. ەگەر دە تاڭبالاردى وقۋعا مۇمكىندىك بولىپ جاتسا، وندا جەر شارىنا بايلانىستى تالاي جۇمباقتاردىڭ سىرى اشىلادى.

1976 - جىلى ەكۆادورمەن پەرۋ مەملەكەتتەرىنىڭ شەكاراسىندا جاتقان لوس- تايوس دەپ اتالاتىن جەراستى توننەلىن زەرتتەگەن ەكىنشى ءبىر ەكس- پەديتسيا دا عاجاپ دۇنيەگە كەزدەستى. جۇزدەگەن مەترلىك تەرەڭگە ءتۇسىپ، ونى بويلاپ جۇرگەن زەرتتەۋشىلەر ءبىر بۇيىردە ۇلكەن بولمە بارىن بايقاعان. بولمەگە كىرگەن بويدا عالىمدار الدىندا تۇرعان كورىنىستەن كوز الا الماي، ءبىر ۋاقىت قاتىپ قالىسقان كورىنەدى. ارينە، تاڭىرقاۋدان. ويتكەنى ولار جەراستى تىرشىلىگى تاستاپ كەتكەن كىتاپحاناعا تاپ بولعان- دى. قابىرعالارعا قاتتاپ جينالعان بەلگىسىز ماتەريالدان جاسالعان كىتاپتاردىڭ بەتتەرى 400 پاراقتان كەم ەمەس كورىنەدى.

ەڭ عاجابى، كىتاپتىڭ ءار بەتى التىنمەن اپتالعان. وعان ادام بالاسى تۇسىنبەيتىن ارىپتەر تاڭبالانعان. ءبىراق بۇگىنگى كۇنگە دەيىن عالىمدار الگى تاڭبالاردى وقۋدا ءبىر شەشىمگە كەلە الماي جاتقان كورىنەدى. جاقىندا رەسەيلىك عالىمدار قىرىم مەن كاۆكازدى ودان ءارى رەسەي جەرى ارقىلى جاڭا جەردى، ودان كەيىن سولتۇستىك امەريكاعا جول تارتاتىن توننەلدى تاپقان. ازىرگە رەسەيلىك عالىمدار قانداي دا ءبىر مالىمەت ايتۋعا ءالى ەرتە دەپ وتىرعان كورىنەدى.

جالپى، بۇل جەراستى توننەلدەرىنىڭ يەسى كىم؟ كىمدەر جاسادى، قانداي ماقساتقا؟ جەراستى تۇرعىندارى بار دەيتىن بولساق، ولارمەن كەزدەسۋ، كەلىسسوزدەر جاسالدى ما؟ سۇراق كوپ تە، جاۋاپ جوق. دەگەنمەن، عالىمداردىڭ ءبىر بولىگى جەر استىندا وركەنيەت بولۋى مۇمكىن دەگەن ورتاق پىكىرگە كەلىپ وتىر. عالىمداردى تاعى ءبىر تاڭعالدىرىپ وتىرعان دۇنيە، ول - جەر دە ادام بالاسى سەكىلدى كۇرسىنەتىن كورىنەدى. سانالى تىرشىلىك يەسى، باسىنا ءىس تۇسكەندە، تاۋى شاعىلعاندا، امالى قۇرىعاندا، قايعىرعاندا، جابىققاندا كۇرسىنەدى.. . ىشتەگى مۇڭ- شەردى اينالاسىنداعىلارعا ايتپاي- اق تۇسىندىرەدى. جۇباتۋعا تىرىساسىڭ، يا بولماسا «نە بولدى، كۇرسىنەتىندەي؟ .. « دەپ سۇرايسىڭ. ال جەر كۇرسىنسە، ونىڭ ءحالىن «سۇرايتىن» كىم بار؟ ەشكىم.. . امال قانشا، جەر دە كۇرسىنەدى ەكەن. بۇل جايشىلىق بولسا ءبىر ءسارى؟ كۇرسىنىستە ءبىر گاپ جاتسا، نە ەتپەكپىز؟ ادامزاتتىڭ التىن بەسىگى جەر نەگە كۇرسىنەدى؟

2001 - جىلى كوك توسىندە قالىقتاپ جۇرگەن عارىش سەرىكتەرى جەردەن الدەقانداي دىبىس شىعاتىنىن تىركەگەن. ارينە، باسىندا ەشكىم وعان نازار اۋدارمادى. ويتكەنى جەر بەتى ساقىرلاپ قايناپ جاتقان سۋ سەكىلدى، تىرشىلىك ورداسى. الگى داۋىستى عالىمدار جەر بەتىندە كوتەرىلگەن كۇشتى داۋىل، بوراننىڭ، يا بولماسا ۇشاقتاردىڭ نەمەسە پوليگونداردا سىنالعان ءتۇرلى بومبانىڭ جاڭعىرىعى بولار دەپ قابىلداعان. الايدا، جەردەن شىعار دىبىس سوڭعى 4-5 جىلدا ۇدەگەن. كانادا عالىمدارى وسى دىبىستى ارنايى قۇرال ارقىلى جازىپ، جۇمباعىن شەشۋگە تىرىسقان كورىنەدى. سۇيتسە، بۇل ەشقانداي جارىلىستىڭ، داۋىلدىڭ ىزىڭى ەمەس، كادىمگى جەردىڭ كۇرسىنىسى ەكەنىن انىقتاعان. عالىمدار دىبىستى ادامنىڭ كوكىرەگىن كەرە اۋىر كۇرسىنگەنىنە ۇقساتقان.

جەر دە كۇرسىنەدى.. . نەگە؟ ازىرگە عالىمدار مۇنىڭ سىرىن تابا العان جوق. ءبىراق بولجام كوپ. ەسەپ بويىنشا جەردىڭ سالماعى 6,6 سيكستيلليون توننا. سانمەن جازساق 000 000 000 000000 000 6600 بولادى. الاپات سالماق. جەر وسىدان ءتورت جارىم ميلليارد جىل بۇرىن كۇن اينالاسىنداعى كەڭىستىكتە شاشىراعان گاز- توزاڭ زاتتان، پلانەتالاردىڭ تارتىلىس كۇشىنىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان. ەسەپ بويىنشا ءالى 2,5-3 ميلليارد جىل ادامزاتتىڭ بەسىگى بولىپ تۇرۋعا مۇمكىندىگى بار كورىنەدى. سوسىن.. . ءبىر قۇداي بىلەدى. ءبىراق جەردىڭ كۇرسىنىسىندە ءبىر سىر جاتىر دەسەدى عالىمدار. ويتكەنى وسى جۇمىر جەردىڭ بەتىندەگى سانالى تىرشىلىك يەلەرى - ادامدار ءوزىن- ءوزى قۇرتۋدىڭ الدىندا تۇرعان كورىنەدى. ول - ادامزاتتىڭ پيعىلىنىڭ تىم قيانپۇرىستىعىندا جاتسا كەرەك.

ماسەلەن، تابيعاتتى ءجونسىز پايدالانۋ، وسىنىڭ سالدارىنان تەپە- تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋى، مۇزداقتاردىڭ ەرۋى، مۇحيتتىڭ كوتەرىلۋى، قالىڭ قار جاۋىپ، الاساپىران بوران، قۇمدى داۋىل تۇرۋى، قۋاڭشىلىق.. . بۇعان ادام بالاسىنىڭ يادرولىق قارۋ جاساپ، ءوز تامىرىنا ءوزى بالتا شابۋعا ۇمتىلۋى بار. وسىنىڭ ءبارىن جەر بولمىسىمەن سەزىنە وتىرىپ، كۇرىسەنەتىن كورىنەدى. «ويتكەنى ءالى دە ادامزاتتى اسىراۋعا 3 ميلليارد جىل مۇمكىندىگى بار جەر، كوپ ۇزاماي سانالى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ كەسىرىنەن ءوز ميسسياسىن ەرتەرەك اياقتاۋى مۇمكىن ەكەنىن سەزەدى. كۇرسىنىس سول. ويتكەنى ول دا جاندى دۇنيە» كانادالىق عالىمدار وسىلاي دەيدى.

سەيسەن امىربەك

«ايقىن» گازەتى (2015 - جىل)