حاندار مىنگەن التىن تاق قايدا؟

ك س ر و ساياساتىنا قازاق حاندارىنىڭ ءسان- سالتاناتى كەرەعار كەلدى. ءتىپتى 1970 - جىلى تۇسىرىلگەن «قىز جىبەك» فيلمىندە قازاق كوشىن بەينەلەگەن كورىنىس تە كەزىندە ورتالىقتا ءبىراز ادامداردىڭ كوڭىلىنەن شىقپاي، قيىلىپ قالعانىن بىلەمىز.

ورتالىقتىڭ ايتار ءۋاجى بەلگىلى. ماقساتى - ءبىزدىڭ باي تاريحى بار ۇلت بولعانىمىزدى تاريح جادىنان ۇمىتتىرۋ. ءسويتىپ، قازاق حاندارىنىڭ، قازاق بايلارىنىڭ ءسان- سالتاناتى كوپتەگەن جىلدار بويى قوعامنىڭ نازارىنان تىس قالدى. ورتالىقتاندىرىلعان ساياسات ونى تانىتۋعا اسا مۇددەلى بولمادى. كەشەگى ك س ر و كەزىندە ەسەنبەرلين، بەكماحانوۆتاردىڭ قازاق تاريحى ارقىلى قازاق حاندارى تاريحىن كوركەم سوزبەن زەردەلەپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋىنىڭ ءوزى ۇلكەن ەرلىك. ءبىز سولار ارقىلى تاريحى مەن تامىرى 1917 - جىلدان باستالعان ۇلت ەمەس ەكەنىمىزدى، التاي مەن اتىراۋ اراسىن يەن دالانى مەكەندەگەن، كەۋدەسىن ەشكىمگە باستىرماعان ەرجۇرەك ۇلتتىڭ مۇراگەرى ەكەنىمىزدى بىلدىك. بۇل - كەشە.

ال بۇگىن قاپيادا كوز جۇمعان حانزادالارىن عانا ەمەس، ولاردىڭ كوزى تىرىسىندە سەنىمدى بولعان ھاس تۇلپارلارىن دا التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ جەرلەگەن حالىقتىڭ دەشتى قىپشاق دالاسىندا ءومىر سۇرگەنىنە الەم كۋا، قازاق جەرىنىڭ ءار قيىرىنان تابىلىپ جاتقان قازبا جۇمىستارى كۋا. ءتىپتى سوناۋ گەرمانياداعى ساق قورعاندارىنان تابىلعان التىن بۇيىمدار مەن ەسىك قورعانىنداعى بۇيىمداردىڭ ءبىر مەزگىلدە دايىندالعانىن تاريحشىلار دالەلدەپ وتىر. وسىدان كەلىپ «شىعىس سۇلتاندارى بيلىگىنىڭ رامىزدەرىنە اينالعان التىن تاق پەن التىن ءتاج ءبىزدىڭ قازاق حاندارىندا دا بولۋى ابدەن مۇمكىن عوي» دەگەن ويعا ەرىكسىز باسىمدىق بەرەسىڭ. ءبىزدىڭ بۇل سوزىمىزگە ابىلاي حاننىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى بولعان بۇقار جىراۋدىڭ شىعارمالارىنان كەسىلىپ قالعان، ەندى جاريا بولعان جىر تىركەستەرى دالەل. ەگەر باسقاشا بولسا بۇحار اتامىز «سابالاق» تاريحي داستانىندا:

«ءتاجىنى اكەپ كيگىزدى ءوز قولىمەن،

«تاعىڭىز مۇباركالى بولسىن!»

نەمەسە

«ءتاجى كيىپ، حان بولىپ، ءمىندى تاققا»،

«تاق پەن ءتاجىڭ باسىڭدا قۇتتى بولسىن،

پايداڭدى اللا تاعالا بەرسىن كوپكە» دەمەس ەدى.

تاعىدا ءبىر «ابىلايحاننىڭ اڭگىمەسى» داستانىندا:

- «ءاي، ابىلاي،

جيىرما بەسكە كەلگەندە،

باقتى بەردى باسىڭا،

تاقتى بەردى استىڭا»

نەمەسە

- «التىن تاقتىڭ ۇستىندە

ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قۇرادىڭ» دەگەن تىركەستەرى بار.

سونىمەن، تاريحشىلارىمىزدىڭ باسىم كوپشىلىگى «حاندار زامانىنداعى بيلىكتىڭ بەلگىلەرى التىن تاق، التىن ءتاج بولعان ەمەس، ونىڭ ميفولوگيالىق سيپاتى باسىم» دەگەن پىكىرى شىندىققا سايكەس كەلە مە؟ سارايشىقتاي، تۇركىستانداي، وتىرارداي قالا سالعان بابالارىمىزدىڭ سوناۋ تاياۋ شىعىس ەلدەرى بيلەۋشىلەرمەن ۇنەمى الىس- بەرىستە بولعانىن سول ەلدەردىڭ مۇراعاتتارىنان تابىلعان كونە جازبالار دالەلدەپ جاتىر. ءتىپتى قاسىم حان زامانىندا سارايشىققا شەتەلدىك ساياحاتشىلار كوپ كەلگەن. ولاردىڭ سيپاتتاۋىنشا، قالانىڭ سول كەزدە ۇزىندىعى 10 شاقىرىمعا سوزىلىپ، ەنىنىڭ ءوزى 8 شاقىرىم بولعان. يران جەرىنەن تابىلعان كونە جازبالاردا مىناداي جازبا ساقتالعان.

«سارايشىق قالاسىن 1580 - جىلى يۆان گروزنىي كازاكتاردى جىبەرىپ قيراتتىرعان. «ءبىز ءجۇرىپ وتكەن جەردە مۇنداي ادەمى قالا بولماۋى ءتيىس. سونىڭ ىشىندە ماسكەۋگە ۇقسايتىن قالا بولماۋى كەرەك. سوندىقتان قالانى تاس- تالقان قىلىپ، مولاعا اينالدىرىڭدار» دەگەن ەكەن يۆان گروزنىي. وسىلايشا، بەس عاسىر ءومىر سۇرگەن سارايشىق 1580 - جىلعى 27 - تامىز كۇنى كۇل- تالقان بولعان. سودان كەيىن عاسىر جارىم ۋاقىت تونالعان. ماسكەۋدە «كازانسكيي سوبور» دەگەن بار. ول قازان قالاسىنان كوشىرىلگەن، سول ءۇشىن قازان قالاسىن قيراتقان. ال كرەمل سارايشىقتان كوشىرىلىپتى. ايگىلى قىزىل الاڭ التىن وردانىڭ كوشىرمەسى ەكەن.

كەزىندە التىن وردادان ءبولىنىپ شىققان كوشىم حاننىڭ كونە جۇرتىندا ونىڭ سۇيىكتى ايەلدەرىنىڭ ءبىرى سۇزگە حانىمنىڭ سارايىنىڭ ورنى رەسەيدىڭ تومەنگى تۇمەن جەرىندە ءالى جاتىر. ال سۇزگە حانىمنىڭ ءسان- سالتاناتى، ءتىپتى ەسىگىنىڭ جاقتاۋلارىنا دەيىن التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن قاپتالعانىن جازۋشى، «الاش» سىيلىعىنىڭ يەگەرى ءشاربانۋ بەيسەنوۆا «سۇزگەنىڭ سوڭعى كۇندەرى» كىتابىندا ادەمى جازعان. ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ سوزىمەن ايتقاندا، ايەلدەرىنىڭ ءسان- سالتاناتىنان بار بايلىعىن اياماعان، حاننىڭ حانشايىمدارى مىنگەن كوش پاۋەسكەسى جان- جاعىنا التىن ساۋلەلى كولەڭكە جىلجىپ وتكەندەي اسەر قالدىراتىن، تۇلپارىنىڭ ات- ابزەلدەرى مەن ومىلدىرىگىن التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن قاپتاعان» قازاق حالقى حان دارەجەسىنە كوتەرىلگەن تۇلعالارىنىڭ تاعى مەن ءتاجىن التىنمەن قاپتاپ، كۇمىسپەن باپتاماۋى مۇمكىن ەمەس، ولار دا حاندىق داۋىرىمەن بىرگە تاريح قويناۋىنا ءسىڭىپ كەتتى، قازاق حاندارىنىڭ ءسان- سالتاناتىن اسىرعان التىن تاق پەن التىن ءتاج بۇل كۇندەرگە زەرگەرلىك نەمەسە الدەبىر سارايدىڭ التىن جاقتاۋىنا اينالىپ، كورشى ەلدەردەگى پاتشالار سارايىنىڭ ءسان- سالتاناتىن اسىرىپ تۇر» دەيدى ىشكى تۇيسىك.

تاريح نە دەيدى؟

قازاق تاريحشىلارى اراسىندا حاندىق ءداۋىردىڭ بەلگىلەرى - التىن تاق، التىن ءتاج تۋرالى پىكىر ەندى- ەندى عانا كوتەرىلىپ كەلە جاتىر. ونى ميفولوگيالىق سيپاتتان تاريحقا شىندىققا اينالدىرماققا قام- قارەكەت جاساپ جۇرگەندەردىڭ ەڭبەگى ەلگە ەندى تانىلا باستادى. سولاردىڭ ءبىرى - شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى نۇرلان اتىعايەۆ. تاريحشى وعان سەبەپ تە بار دەيدى. التىن وردانىڭ كۇيرەۋىمەن مونعولداردىڭ قول استىندا بولىپ كەلگەن كوپتەگەن ۇلىستار مەن ەلدەر تاۋەلسىز مەملەكەتتەر قاتارىنا شىقتى. ونىڭ ىشىندە قازاق حاندىعى دا بار. قازاقستان جەرىندە جەرگىلىكتى ەتنيكالىق نەگىزدە پايدا بولعان ءىرى مەملەكەت - اق وردا حاندىعىن ءبىزدىڭ مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ نەگىزى دەپ تانۋعا بولادى.

وسى رەتتە، نۇرلان موڭعول يمپەرياسىنىڭ قول استىندا بولعان كوپتەگەن ۇلتتار مەن ۇلىستار سياقتى، قازاقتار دا مەملەكەتتىك رامىزدەرىن، مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ نەگىزگى بەلگىلەرىن مۇراگەرلىككە قابىلداپ العان. باسقا بولۋى مۇمكىن ەمەس. سەبەبى اق كيىز عانا ەمەس، التىن تاق پەن التىن ءتاجدىڭ دە نەگىزگى بيلىك بەلگىلەرى بولعانىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر جىراۋلار جيىندا عانا ەمەس، شىعىس جانە باتىس ەلدەرى مۇراجايلارىندا دا كوپتەپ كەزدەسەدى ەكەن. شىعىس مۇسىلماندارىنىڭ جازبا مۇرالارىن ءبىراز جىلداردان بەرى زەرتتەپ كەلە جاتقان تاريحشى اتىعايەۆ ورتا عاسىرلاردا سەفيەۆيد مەملەكەتىندە جازىلعان تاريحي دەرەكتەردىڭ ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا قاتىستى تۇستارىنا كوڭىل ءبولۋىمىزدىڭ قاجەت ەكەنىن ايتادى.

عاسىردا پارسى تىلىندە جازىلعان اۆتورى بەلگىسىز «الام- ارا- يي شاح يسمايل» كىتابىنان قاسىم حان تۋرالى تاماشا مالىمەتتەر تابىلىپتى. وندا 17 - عاسىرداعى قازاق بيلەۋشىسى شەتەلدىك ارىپتەسىن قالاي قابىلداعانى تاپتىشتەي سۋرەتتەلگەن. « جانىبەك سۇلتان ۇزاق جول ءجۇرىپ، ەلگە كەلدى. وردادا وتىرعان قاسىم حانعا جانىبەك سۇلتاننىڭ كەلىپ تۇرعاندىعى حابار ەتىلدى. قاسىم حان جاۋاپ رەتىندە ونى قارسى الىپ، قابىلداۋىنا الىپ كەلۋگە ءوزىنىڭ بيلەرىن جىبەردى. ونىڭ (جانىبەك سۇلتاننىڭ) نازارى تازا التىننان قۇيىلعان شىڭعىسحاننىڭ تاعىندا جىرتقىش اڭداي بولىپ وتىرعان قاسىم حانعا اۋدى.

تاقتىڭ ءتورت بۇرىشى ارىستان مەن سىلەۋسىن، ايداھار مەن جولبارىس بەينەسىندە تازا التىننان قۇيىلعان. ونىڭ (قاسىم حاننىڭ) باسىندا قۇنى جەتپىس مىڭ تۇمەنمەن باعالاناتىن شىڭعىس حاننىڭ التىن ءتاجى بار. يەگىندە ۇزىن ءبىر تارام، ەكى ۇرتىندا ءتورت تارام ساقالى كىندىگىنە دەيىن ءتۇسىپ تۇر. مۇنىڭ ءبارى شىڭعىس حاننىڭ بىزگە بەلگىلى بەلگىلەرىنە ساي كەلىپ تۇر. شىڭعىس حاننىڭ تۇقىمدارىنىڭ ىشىندە وسىنداي سيپاتقا يە بولعان ۇرپاقتارى عانا بيلىك باسىنا كەلىپ، حان تاعىنا وتىرادى. التىن تاقتىڭ اينالاسىن 200 بي مەن امىرلەر قورشاپ تۇر. وڭ جاعىندا ادەمى ورىنتاقتا ونىڭ بالاسى ءابىلقايىر حان وتىر. ول (ءابىلقايىر) باسىنا سارى ءتۇستى شالىمەن ورالعان، باعالى تاستارى بار التىن تۇيرەگىشى بار وزبەك قالپاعىن كيىپتى. ۇستىندە التىن جىپتەرمەن ادىپتەلگەن جىبەك شاپان».

بەرىگە جىلجىر بولساق، رەسەي مۇراجايلارىندا ساقتالىپ قالعان دەرەكتەر مىنانى ايتادى: 1581 - جىلى حاقنازار حان قايتىس بولعاننان كەيىن قازاق جەرىنە ساياسي ىستەرمەن كەلگەن نوعاي ەلشىسى بايكەش تەمىروۆ ءوزىنىڭ قولجازباسىندا مىنا دەرەكتەردى قالدىرعان: «قازاق ورداسى بيلىگىنىڭ باسىنا ءالى ەشكىم كەلە قويعان جوق. ءبىراق حان كوتەرۋگە قىزىق دايىندىق ءجۇرىپ جاتىر. قازاق حاندىعىندا بۇل ءراسىم موڭعول يمپەرياسى كەزىندەگىگە ۇقسايدى».

- ءبىز قازاق حاندىعىنىڭ بيلىگىنە، رامىزدەرىنە قاتىستى ەكى دەرەكتى عانا ايتىپ تۇرمىز. جوعارىدا ايتىپ وتكەن الام- ارا- يي شاح يسمايل شىعارماسىندا تەك حاندارعا عانا تيەسىلى اق تۋ، بارابان تۋرالى ايتقان. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا ابىلاي حاننىڭ اق تۋى موڭعول، قىتاي اۋىپ كەتكەن حان تۇقىمدارىنىڭ، حان كوتەرگەندە دابىل قاعىلاتىن داۋىلپاز قىتاي قازاقتارىنىڭ قولىندا كورىنەدى. قازاق تاريحشىلارى الدىندا ءالى تۇرەن تۇسپەگەن بەتتەر بارشىلىق. ولاردىڭ ءارقايسىسىن جەكە- دارا تالداۋ قاجەت. ءبىز سول كەزدە قازاقتارعا، قازاق تاريحىنا قالا سالعان، مەملەكەتتىك رامىزدەرى بار، بيلىك تۋ، تاق، ءتاج ءتارىزدى نىشاندارىنا قۇرمەتپەن قاراعان وركەنيەت الەمىنىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە قارايمىز، - دەيدى نۇرلان اتىعايەۆ.

ءبىز دە سونداي كۇننىڭ الىس ەمەس ەكەنىنە سەنەمىز.

گۇلبارشىن ايتجانباي

«ايقىن» گازەتى (2015- جىل)