وزبەككە تەلىنگەن قازاق باتىرى

ەسىمىن ءوز تىلدەرىنە بەيىمدەپ سوبير راحيموۆ دەپ جازدى. باتىرعا ارناپ ەلىندە ەسكەرتكىشتەر ورناتتى، ەسىمىن تاشكەنتتەگى مەترو ستانسياسىنا، اۋداندارعا، كوشەلەرگە، مەكتەپتەرگە بەردى. 1949-جىلى وزبەك جازۋشىسى كاميل ياشەن «گەنەرال راحيموۆ» پەساسىن جازدى. 1967-جىلى «وزبەكفيلم» كينوستۋدياسى «گەنەرال راحيموۆ» اتتى كوركەم فيلم ءتۇسىردى. ءبىراق 2010-جىلدان باستاپ وزبەكستاندا س. راقىموۆقا دەگەن قۇرمەت «وزگەرە» باستادى. تاشكەنتتەگى 1981-جىلى ورناتىلعان ەسكەرتكىشى ورنىنان الىندى، قالاداعى ونىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن اۋدان «ولمازور» دەپ اۋىستىرىلدى. باسقا قالالارىندا دا باتىر گەنەرالعا جاسالعان قۇرمەتتەر توقتاتىلىپ وزبەك حالقىنىڭ جادىنان وشىرۋگە بەت الىنعان سياقتى.

قازاقستان مەن ورتالىق ازيادان شىققان تۇڭعىش گەنەرال سابىر ومارقۇل ۇلى راقىموۆ

وزبەك دەرەكتەرىنە قاراعاندا مۇنىڭ ءبىرقاتار سەبەپتەرى بار. بىرىنشىدەن، وزبەك مەملەكەتى سوتسياليزم كەزەڭىندەگى قۇندىلىقتارعا دەگەن كوزقاراستارىن قايتا قاراۋدا. ەل پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆتىڭ «كەڭەس كەزەڭىندەگى كونەرگەن دۇنيەلەردى جاڭارعان وزبەكستاندىق جاۋھارلارمەن الماستىرۋ كەرەك» دەگەن جارلىعى بار. سوعان سايكەس وزبەك بيلىگىنىڭ ۇلى وتان سوعىسىنىڭ تاريحي ماڭىزىنا، سيپاتىنا دەگەن رەسمي كوزقاراستارى دا وزگەرۋدە. بۇل وزبەك ۇلتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن جۇرگىزىلگەن سوعىس ەمەس دەپ، 9- مامىردى - جەڭىس مەيرامى ەمەس، سوعىستا شەيىت بولعانداردى ەسكە الۋ، قارالى كۇن رەتىندە اتاپ وتۋدە. وسىعان وراي ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستىڭ باتىرلارى دا ەندى وزبەك ەلىن قورعاعاندار ەمەس دەگەن سىڭاي بايقالادى.

ەكىنشىدەن، س. راقىموۆ 1925-1927-جىلدارى ورتالىق ازيادا باسماشىلارعا قارسى سوعىس قيمىلدارىنا قاتىسىپ ەرلىك كورسەتكەن، جاۋىنگەرلىك وردەنمەن ماراپاتتالعان ازامات. كەڭەستىك زاماندا ەڭبەكشى حالىقتىڭ جاۋلارى دەگەن باسماشىلاردى قازىرگى وزبەكستان باسشىلىعى وزبەكستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەرلەر رەتىندە باعالاۋدا.

ال بۇل ماسەلەگە بايىپتاي قاراساق، وزبەكستان تاريحىنداعى تاريحي تۇلعالار، باتىرلار، اتاقتى ادامداردى ماداقتاۋدا وزبەك ۇلتىنان شىققاندارعا باسىمدىق بەرىلەتىنى بايقالادى.

س. راقىموۆ ومىردەرەگىن 70- جىلدارى شىمكەنت پەداگوگيكا ينستيتۋتىندا ۇستازدىق ەتكەن، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ءاسىلحان وسپان ۇلى، ل. يۋسۋپوۆ، 90- جىلدارى ە. دۇيسەبەكوۆ، تانىمال جۋرناليست، قوعام قايراتكەرى اكىم ىسقاق زەرتتەپ س. راقىموۆتىڭ وزبەكستاندىق قازاق ەكەنىن دالەلدەگەن.

س. راقىموۆتىڭ قازاقتىعى قازاق باسپا سوزىندە ءبىراز جىلداردان بەرى كوتەرىلىپ كەلگەنىمەن ەلىمىزدىڭ رەسمي بيلىگى ونى كەيىنگى جىلدارى عانا مويىنداي باستادى. الماتىعا كەلىپ دۇنيەدەن وتكەن س. راقىموۆتىڭ جارى قۇرالاي ناتۋللايەۆا (سابىروۆا) ومىردەن وزعانشا جۇبايىنىڭ قازاق ەكەنىن «سابىر ۇلى ءجۇزدىڭ بالاسى، سۋاننىڭ ىشىندەگى رۋى قانباعىس، مامبەتبەك داتقانىڭ نەمەرەسى» دەپ ايتۋمەن ءوتتى. سابىر وزىمەن بىرگە مايداندا بولعان جۇبايى قۇرالايعا «مەنىڭ ارمانىم - قازاق بولىپ ءولۋ» دەپ ۇنەمى ايتىپ جۇرەدى ەكەن.

قۇرالاي اپامىز جۇبايىن قايتا قازاق قىلۋ ءۇشىن 50 جىلداي ىزدەنىپ، سابىر وقىعان اسكەري ۋچيليشەنىڭ، تۋعان جەرى قازىعۇرتتىڭ مۇراعاتتارىنان «سابىر ومارقۇل ۇلى»، ۇلتى «قازاق»، دەگەن قۇجاتتار تاپقان. 1996-جىلى حالىقارالىق سوتقا شاعىمدانىپ، ەرىنىڭ اماناتىن 50 جىلدان كەيىن ورىنداپ 2006-جىلى ومىردەن وزادى. قۇرالاي ناتۋللايەۆا (سابىروۆا) سوعىس كەزىندە اسكەري دارىگەر بولعان جانە ءالىبي جانگەلديننىڭ تۋعان قىزى بولىپ كەلەدى (ءا. جانگەلدين بىرنەشە رەت جانۇيا قۇرعان كورىنەدى). س. راقىموۆ تا ەكى رەت ۇيلەنىپتى.

العاشقى ايەلى تاتار قىزى ماكيرا (ونى جۇرت ءامينا دەپ اتاعان). ەكىنشى ايەلى قۇرالايدان كورگەن ۇلى راحمەتوللا (رومان) ماسكەۋدە تۇرادى، ال قىزى داريعا (داريكو) تانىمال كەڭەستىك گەنەرال باتوۆتىڭ كەلىنى، قازىر كەمەروۆو وبلىسىنا قونىس تەپكەن. اسكەري مەكتەپكە گەنەرالدىڭ ەسىمىن الۋعا بايلانىستى ۇلىقپان باشەنوۆ قۇرالاي ناتۋللايەۆامەن بىرنەشە رەت كەزدەسكەن جانە وسى دەرەكتەردى وعان گەنەرالدىڭ جەسىرى ايتقان.

باتىر گەنەرالعا قازاقتاردىڭ «ورتاقتاسۋى» وزبەكتەرگە ۇناماسى انىق. كەزىندە ب. مومىش ۇلى س. راقىموۆتىڭ جەسىرىن تاشكەنتتەن الماتىعا بىرنەشە رەت كوشىرىپ اكەلگەن ەكەن، ءبىراق وزبەكتەر قايىرا الىپ كەتىپ وتىرعان.

مايدانعا بىرنەشە رەت كونسەرتپەن بارعاندا گەنەرالمەن كەزدەسكەن ءانشى روزا باعلانوۆا دا س. راقىموۆتى ۇلتى قازاق دەپ ءوتتى.

سابىر راقىموۆتىڭ قۇرمەتىنە الماتى، شىمكەنت، تاراز قالالارىندا كوشەلەر، تۋعان جەرى قازىعۇرتتا اۋىل اتى بەرىلدى. 2003-جىلى شىمكەنتتەگى رەسپۋبليكالىق اسكەري مەكتەپ-ينتەرناتقا ونىڭ ەسىمى بەرىلىپ ەسكەرتكىشى ورناتىلادى. جالپى وڭتۇستىك ءوڭىردىڭ حالقى بۇل گەنەرالدىڭ قازاق ەكەنىن ەرتەدەن جادىنان شىعارماعانىن ايتقان ءجون.

س. راقىموۆتىڭ ءومىربايانىن زەرتتەگەن، شىمكەنتتەگى رەسپۋبليكالىق اسكەري مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ باستىعى ۇلىقپان باشەنوۆتىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، بۇل قازاق ازاماتى، وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ قازىعۇرت تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى «كوكىبەل» ەلدى مەكەنىندە 1902-جىلى 25- قاڭتاردا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى ومارقۇل دەگەن قازاق، ال شەشەسى باقارايىم وزبەك قىزى بولعان. ومارقۇل ەرتە قايتىس بولعان سوڭ وزبەك ايەلى 1909-جىلى سابىردى ەرتىپ تاشكەنت قالاسى ماڭىنداعى «تاقتاپۇلدا» تۇراتىن اكەسىنىڭ قولىنا كوشىپ بارادى.

كوپ ۇزاماي شەشەسىنەن ايرىلعان جيەنىن ناعاشى اتاسى ۇلتىن وزبەك ەتىپ، راحيموۆ دەپ ءوز اتىنا جازدىرىپ تاشكەنتتەگى بالالار ۇيىنە تاپسىرادى. سابىر جاستايىنان وسىلاي قيىندىق كورىپ وسەدى، ەرجەتكەن سوڭ سابىر قىزىل ارميا قاتارىنا شاقىرىلىپ، 1922-جىلى باكۋ قالاسىنداعى اسكەري مەكتەپتە ءبىلىم الادى. تۇركىستان اسكەري وكرۋگىندا اسكەري قىزمەتتە بولىپ باسماشىلارعا قارسى ۇرىس قيمىلدارىنا قاتىسىپ ەرلىك كورسەتىپ جاۋىنگەرلىك قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتالادى.

1930-جىلى كومانديرلەردىڭ ءبىلىم جەتىلدىرۋ كۋرسىندا وقىپ، ءارتۇرلى اسكەري وكرۋگتاردا قىزمەت اتقارادى. 1937-جىلى بايدىڭ تۇقىمى دەگەن جالامەن تۇرمەگە ءتۇسىپ، 19 اي قاماۋدان كەيىن بوساتىلادى. ەكى جىلعى ۇزىلىستەن سوڭ 1940-جىلى قايتا اسكەرگە الىنىپ، باتىس اسكەري وكرۋگىنا قىزمەتكە جىبەرىلەدى.

ۇلى وتان سوعىسىنا 1941-جىلى ماۋسىمدا مايور شەنىندە، موتواتقىشتار پولكى كومانديرىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە كىرىسەدى. بەلورۋسسيا، سمولەنسك جەرىندەگى اۋىر قورعانىس شايقاستارىنا قاتىسىپ، جارالانىپ 4-5 اي گوسپيتالدا ەمدەلەدى. ەمدەلىپ شىققان سوڭ 56- ارميانىڭ 1149- اتقىشتار پولكىنىڭ كومانديرى بولىپ ۇرىسقا قاتىسادى. 1941-1942-جىلدارى وڭتۇستىك مايداننىڭ قۇرامىندا روستوۆ، تاگانروگ ءۇشىن شايقاستارعا قاتىسادى. 1942-جىلدىڭ باسىندا ەكىنشى رەت جارالانىپ ءتورت اي ەمدەلەدى.

گوسپيتالدان شىققان سوڭ پولكوۆنيك شەنىندە 56- ارميانىڭ قۇرامىنداعى 395- اتقىشتار ديۆيزيانىڭ كومانديرىنىڭ ورىنباسارى، كەشىكپەي كومانديرى ەتىپ تاعايىندالىپ، 1942-1943-جىلدارى وڭتۇستىك وڭىردەگى، سولتۇستىك كاۆكازداعى ۇرىستارعا قاتىسادى. 1943-جىلى كوكتەمدە س. راقىموۆقا «گەنەرال-مايور» اتاعى بەرىلىپ، ك. ە. ۆوروشيلوۆ اتىنداعى باس شتاب اكادەمياسىنا وقۋعا جىبەرىلەدى.

وقۋىن اياقتاعان سوڭ 1944-1945-جىلدارى 37- گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ كومانديرى رەتىندە شىعىس پرۋسسيا، پولشا جەرىندەگى ۇرىستارعا قاتىسىپ تالانتتى كوماندير رەتىندە كوزگە تۇسەدى. 1945-جىلى 26- ناۋرىزدا پولشا جەرىندەگى شايقاستا سابىر راقىموۆ قازا تابادى. وزبەكتەر ءمايىتىن تاشكەنتكە اكەلىپ كافانوۆ اتىنداعى پارككە جەرلەپ، كەيىن ەسكەرتكىشىن ورناتادى. 1965-جىلى 6- مامىردا ك س ر و بيلىگىنىڭ شەشىمىمەن وعان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلەدى.

س. راقىموۆ جاۋىنگەرلىك ەرلىكتەرى ءۇشىن لەنين وردەنىمەن، 4 مارتە جاۋىنگەرلىك قىزىل تۋ وردەنىمەن (ءبىر ەسكەرەتىن ءجاي، ۇلى وتان سوعىسىنا دەيىن مۇنداي وردەنمەن 4 مارتە كەڭەس ەلىنىڭ ايگىلى قولباسشىسى ك. بليۋحەر عانا ماراپاتتالعان بولاتىن)، 2- دارەجەلى سۋۆوروۆ، 2- دارەجەلى كۋتۋزوۆ وردەنىمەن، قىزىل جۇلدىز وردەنىمەن، بىرنەشە مەدالدارمەن ماراپاتتالعان. كەڭەس ەلىنىڭ مارشالى ا. گرەچكو قازاق گەنەرالىنىڭ اسكەري تالانتىن جوعارى باعالاعان. ي. ۆ. ستاليننىڭ ءوزى سولتۇستىك كاۆكازدى فاشيست باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋدەگى ەرلىگى مەن اسكەري شەبەرلىگىنە ءتانتى بولىپ راقىموۆتى «تەمىر تەگەۋرىندى گەنەرال» دەپ باعالاعان. 1966-جىلى پولشا مەملەكەتى جاڭا جاسالعان كەمەگە س. راقىموۆ اتىن بەرەدى. كەڭەس ەلىندە بەينەسى كەسكىندەلگەن پوچتا كونۆەرتى دە شىعارىلادى.

قازاقستاننىڭ ۇلتجاندى ازاماتتارى س. راقىموۆتىڭ قازاق ەكەنىن دالەلدەپ، ونىڭ ەسىمىن ۇلتىنا قايتارۋ باعىتىندا 70-جىلدارى-اق ارەكەت جاساعانىمەن، ۇلت زيالىلارى، رەسمي بيلىك تاراپىنان قولداۋ تاپپاعان. وعان دالەل، شىمكەنتتىك عالىم ءاسىلحان وسپان ۇلىنىڭ قازاق ك س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنا سابىر راقىموۆتىڭ قازاق ەكەنىن، ونىڭ ەسىمىن قۇرمەتتەۋ جونىندە جازعان حاتىنا كەلگەن جاۋاپ كۋا.

ول قۇجات، قازاقتىڭ تۇڭعىش گەنەرالىن ۇلتىنا قايتارۋعا سول كەزدەگى قازاقتىڭ تاريحشى عالىمدارىنىڭ ەشقايسىسى ارەكەت جاساماعاندارىن كورسەتىپ تۇر. مۇمكىن «ۇلتشىل» اتانۋدان قاۋىپتەندى ما ەكەن؟

60 جىلدان استام ۇلتتىق باتىرى رەتىندە اسپەتتەپ كەلىپ، ەندى وزبەك اعايىندار وزەككە تەپكەن تۇڭعىش قازاق گەنەرالىنىڭ تۋعانىنا 2012-جىلى 110 جىلعا تولدى. سوندىقتان ۇلتىنىڭ اتىن شىعارعان باتىر قولباسشىنىڭ مەرەيتويىن ەل كولەمىندە اتاپ ءوتىپ، كەلەر ۇرپاققا اماناتتاۋ بۇگىنگى كۇننىڭ مىندەتى. قوعام قايراتكەرى، قالامگەر اكىم ىسقاق «قازاقتان شىققان باتىرلار اراسىندا تۇڭعىش بولىپ گەنەرال لاۋازىمىن يەلەنگەن ادامدى بۇگىنگى ۇرپاق نەگە تانىمايدى؟ ونى وزبەكتەر ءوز ۇلتىنا كىرگىزىپ العاندىقتان با؟ الدە قازاقتاردىڭ نەمقۇرايلىعىنىڭ كەسىرى مە؟» - دەپ الەۋمەتكە ورىندى ساۋال تاستايدى.

اۆتور: سەيىتقالي دۇيسەنوۆ (2015- جىل)

namys.kz