اڭ اتتارىن دۇرىس جازا المايتىنىمىز وكىنىشتى

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتاردا قىزمەت اتقاراتىن مامانداردىڭ گازەت بەتىندە ءجيى ماقالالار جازىپ، ءوز ويلارىن ورتاعا سالۋى قۋانتادى. بۇل ءاربىر قىزمەتكەردىڭ وزىنە جۇكتەلگەن ىسكە جاۋاپكەرشىلىك سەزىممەن قاراي بىلگەندىگىن اڭعارتادى.

«كۇلىپ ءجۇرىپ ىستەسەڭ ءىس ونەدى، جىلاپ ءجۇرىپ ىستەسەڭ ءىس ولەدى، ال جىلاۋىڭدى قويماساڭ ءىسىڭ ەمەس، كىسىڭ ولەدى» دەگەن حالىق ناقىلى ءاربىر ءىستى بارىنشا ىنتا- جىگەرمەن بەرىلە ىستەسەڭ، ءىسىڭ ناتيجەلى بولادى دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر.

حالقىمىزدىڭ ەجەلگى تۇرمىس تىرشىلىگى جىل بويى تىكەلەي تابيعات اياسىندا وتكەندىكتەن، سول تابيعاتتىڭ سان الۋان سىرلارىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، ورىندى قورىتىندىلار مەن تۇجىرىمدار جاساي بىلگەن.

جابايى ءتۇز تاعىلارىنىڭ وزدەرىنە ءتان تابيعي ەرەكشەلىكتەرىن، ولاردىڭ تابيعات قۇبىلىستارىمەن تىعىز قارىم- قاتىناسى تۋرالى ورىندى ايتىلعان ءتۇيىندى تۇجىرىمدارى مەن ۇلتتىق ۇعىمدارى قازىرگى بيولوگيا عىلىمدارى اشقان عىلىمي جاڭالىقتارعا ءدوپ كەلەتىندىگى تاڭعالدىرادى. «مىسالى، «كوكتەم تۋدى»، «بەكىرە ويناق»، «تاسباقا داۋىلى»، «قۇرالايدىڭ سالقىنى»، «تەكەبۇرقىلداق»، «ءيتبالىقتىڭ كىندىك كەسەرى»، «قۇندىزدىڭ قىز ۇزاتۋى»، «توبىلعىنىڭ ءبۇر جارۋى»، «ءبورى سىرعاق»، «قىزىل جۇمىرتقا»، «قۇس قاناتى»، «كيىكتىڭ مويىن جۋارى» جانە ت. ب ۇلتتىق ۇعىمدار ءاربىر جابايى جانۋارلاردىڭ تىرشىلىگىندە جىل مەزگىلدەرىنە سايكەس بايقالاتىن وزگەرىستەرگە قاتىستى ايتىلعان اقيقات جاعدايلاردان حابار بەرەدى.

جابايى جانۋارلاردىڭ اتاۋلارىندا دا ءدال سول جانۋاردىڭ وزىنە عانا ءتان بەلگىلەر ناقتى ايتىلعاندىعىن دا اتاپ ايتۋعا بولادى. مىسالى، قالقانقۇلاق، جارقانات، ءتاۋىت (بيەساۋ)، قاراقۇرت، بۇركىت، كەرقۇلان، تارپاڭ، اقبوكەن (جەزكيىك)، قاراقۇيرىق، قاراقۇلاق جانە ت. ب.

حالقىمىزدىڭ تىلىندە ەرتەدەن قالىپتاسىپ، ساقتالعان ءاربىر اتاۋدا ۇلاعاتى مول ۇعىمدار جاتقاندىعى بەلگىلى.

كورنەكتى جازۋشى، ءارى ۇلتتىق ۇعىمداردىڭ جاناشىرى جاقاۋ داۋرەنبەكوۆتىڭ «ويداۋا» (2010) اتتى وي-تولعاۋ كىتابىندا، ءتۇيىندى تۇجىرىمدار، ۇلاعاتى مول ۇعىمدار، دانالىق وي- پىكىرلەردى كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. مىسالى، «ادامزاتپەن بىرگە ارعىدان كەلە جاتقان ءاربىر ايتۋلى اتاۋدا اقپارات بار. ونى وقي ءبىلۋ، تەگىن تاني ءبىلۋ ورەمىزدىڭ ەنشىسىندە»، - دەپ قاداپ ايتۋىنىڭ ءمانى زور.

جابايى جانۋارلاردىڭ انا تىلىمىزدەگى كونە اتاۋلارىن ماحمۇد قاشقاري، وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلى، ساپارعالي بەگالين، مۇزافار الىمبايەۆ، بالعابەك قىدىربەك ۇلى، اقسەلەۋ سەيدىمبەك ۇلى، ايۋباي قۇرال ۇلى جانە ت. ب. عالىمدار مەن اقىن-جازۋشىلار قاداپ ايتقان. سونىمەن قاتار، مۇنداي اتاۋلار تەڭەۋ سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى رەتىندە ساقتالعان.

سوڭعى جىلدارى كەيبىر مەرزىمدىك باسپا ءسوز بەتتەرىندە جابايى جانۋارلاردىڭ كونە ۇلتتىق اتاۋلارى بۇرمالانىپ بەرىلىپ ءجۇرۋى ءجيى بايقالادى. مىسالى، «كوكتەم كەلدى»، «لايلەك»، «قار بارىسى»، «جارقانات قانداي قۇس؟» ت. ب. دەپ جازۋ بەلەڭ الىپ كەلەدى. حالقىمىز كوكتەمنىڭ جىل ماۋسىمدارىنىڭ ىشىندەگى وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىن مۇقيات ەسكەرە وتىرىپ، «كوكتەم تۋدى» دەپ اتاۋى تابيعات قۇبىلىستارىنا اسا بايقامپازدىقپەن نازار اۋدارعاندىعىن بىلدىرەدى.

«لايلەك» دەگەن جىل قۇسىن حالقىمىز ەجەلدەن «دەگەلەك» دەپ اتاعاندىعىن مىناداي ءسوز تىركەستەرىنەن ايقىن بايقاۋعا بولادى. «دەگەلەك كەلدى، جاز بولدى، بالا- شاعا ءماز بولدى»، نەمەسە «جىلقىنىڭ جاۋى - بوگەلەك، جىلاننىڭ جاۋى - دەگەلەك»، «اسپاندا ۇشسا دەگەلەك، وردالى جىلان تىعىلار» دەگەن ۇعىمدار دەگەلەكتىڭ وزىنە عانا ءتان ەرەكشەلىكتەرىن ناقتى اڭعارتىپ تۇرعاندىعىن بايقاۋعا بولادى.

«قار بارىسى» دەگەن اتاۋ بارىستىڭ نەمەسە ءىلبىستىڭ ورىسشادان تىكەلەي كوشىرمە اۋدارما اتاۋى. زاڭعار تاۋلاردىڭ شىڭ-قۇزدارىن مەكەن ەتەتىن بۇل اڭنىڭ ەجەلگى اتاۋى «ءىلبىس» نەمەسە «بارىس» ەكەندىگىنە ەشكىم دە داۋلاسا الماس دەپ ويلايمىز. تىلىمىزدەگى «بارىس» اتاۋى سول اڭنىڭ ەركەگىنىڭ اتاۋى ەكەندىگىن «تاۋتانىن تاستاپ بارىس ات، تون-ىشىككە جارايدى» دەگەن ءسوز تىركەستەرىنەن اڭعارۋعا بولادى. بارىستىڭ ۇرعاشىسى (انالىعى) - «تاۋتان»، ال ونىڭ كۇشىگى - «الان» دەپ اتالاتىنىنا دا دايەكتى دالەلدەمەلەر انا تىلىمىزدە ساقتالعان. مىسالى، «تاۋتاننىڭ الما الانىن، كەسىرىنە جولىعارسىڭ بالاڭنىڭ» دەگەن ماتەل بوستان- بوسقا ايتىلماعان. «جارقانات» دەگەن ۇعىم ۇشۋعا بەيىمدەلگەن جابايى اڭ، ونىڭ قۇسقا ەشبىر قاتىسى جوق.

كەيدە باسپا بەتتەرىندە بۇعى جانە مارال دەپ ەكى ءتۇرلى جانۋار رەتىندە جازۋ دا كەزدەسىپ قالادى. بۇل ەكى اتاۋ ءسوزدىڭ «بۇعى» اتاۋى سول جانۋاردىڭ ەركەگىنىڭ، ال «مارال» دەگەنى ۇرعاشىسىنىڭ اتاۋى، ونىڭ ءتولى - «قودىعا» دەپ اتالادى. سوندىقتان دا، «بۇعىنىڭ مويىن جۋارى» دەگەن ۇعىم تەك سول اڭنىڭ ەركەگىنە قاتىستى ايتىلادى. وسىعان وراي، «مارال شارۋاشىلىعى» ەمەس، «بۇعى شارۋاشىلىعى» دەپ جازۋ كەرەك.

جىرتقىش اڭدارعا قاتىستى اتاۋلار انا تىلىمىزدە كوپتەپ ساقتالعان. مىسالى، ارقاردىڭ قوشقارى (اتالىعى) - قۇلجا، ءتولى - قوزىقا، انالىعى - ارقار، ەلىكتىڭ ەركەگى - كۇلمىز، لاعى - ەڭلىك دەپ اتالادى.

ارىستاننىڭ ەركەگى - ىزاقور، قانشىعى - قانشىر، كۇشىگى - ابدان، جولبارىستىڭ ۇرعاشىسى - قانجىر، كۇشىگى - سارىماق (شونجىك)، ايۋدىڭ ەركەگى - ماقات، ۇرعاشىسى - كىرەكەي، ۇرپاعى - قونجىق، ال بورسىقتىڭ ۇرعاشىسى - بورسىق، ەركەگى - بوراق، ال ۇرپاعى - ءازبوراق جانە ت. ب.

«قاراقۇرت شاقتى» دەگەن ءسوزدى حالقىمىز ەشۋاقىتتا قولدانعان ەمەس، «قاراقۇرت ءتيدى» دەيدى.

قورىتا ايتقاندا، جابايى جانۋارلارعا قاتىستى انا تىلىمىزدە ەرتەدەن قالىپتاسقان ءتول اتاۋلاردى ورنىمەن دۇرىس قولدانىپ، تىلگە دەگەن قۇرمەتىمىزدى كورسەتە بىلەيىك، ءارى ونداي ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى كەيىنگى ۇرپاقتارىمىزعا دۇرىس بەرە بىلۋگە ۇمتىلايىق!

رىسباي ساتىمبەكوۆ،

قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق

ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۇستازى



سوڭعى جاڭالىقتار