قازاق حاندارىنىڭ التىن تاعى مەن التىن ءتاجى قايدا؟

بەرن مۇراجايىنداعى تۇسكيىز

شۆەيساريانىڭ بەرن تاريحي مۇراجايىندا ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا قاتىسى بار تۇسكيىز تابىلدى. ونى كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاپ، كوشىرمەسىن ەلگە الىپ قايتقان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا ونداعى كەسكىندەر ويۋ-ورنەك ەمەس، تۇتاستاي ساياسي يەرارحيا دەپ وتىر.

شامامەن، ⅩⅤ عاسىردا جاسالعان قولونەر تۋىندىسىنىڭ ءدال ورتاسىندا حان تاعىنىڭ، سودان كەيىن سۇلتاندار مەن بيلەردىڭ ورنى كورسەتىلگەن. بۇل قازاق حاندىعىنىڭ قالىپتاسا باستاعان كەزدەرى ХIV - ХV عاسىرلاردىڭ وزىندە-اق مەملەكەتتىلىگى ءھام بيلىك جۇيەسى بولعانىن، حاندارىمىزدىڭ قىپشاق، تۇرىك، قىتاي پارسى تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرىپ، سول تىلدەردە ديپلوماتيالىق حات-حابار الماسىپ وتىرعانىن كورسەتەدى.

قىتايدان جەتكەن جاڭالىق

قىتايدىڭ ءبىرىنشى تاريحي مۇراعاتىندا ساقتالعان قۇجاتتارمەن جۇمىس ىستەۋگە بۇعان دەيىن فرانسيا مەن ا ق ش زەرتتەۋشىلەرى عانا رۇقسات العان ەكەن. ەندى قازاق عالىمدارىنىڭ العاشقى توبى وسى مۇراعاتتاعى قازاق تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەرمەن تانىسىپ، كوپتەگەن قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەسىن ەلگە الىپ كەلدى.

سونداي-اق، زەرتتەۋشىلەر وسى ساپارىندا شىعىس ازيا ينستيتۋتىنىڭ، بەيجىڭ كىتاپحاناسىنداعى قازاق حاندارى مەن قىتاي بيلەۋشىلەرى جازىسقان حاتتاردى تاپقان. وسى حاتتاردى ءوز قولىمەن ۇستاپ كورگەن مەرۋەرت قۋات قىزىنىڭ ايتۋىنشا، قازاق دالاسىنان جولدانعان ءىس-قاعازدارى جەرگىلىكتى تىلگە اۋدارىلىپ، ولارعا ارنايى تۇسىنىكتەمە بەرىلىپ وتىرعان.

شاعاتاي تىلىندە جازىلعان ابىلاي حاننىڭ حاتى اۋەلى مانجۋر تىلىنە، ودان سوڭ قىتاي تىلىندە اۋدارىلىپ، وعان قازاق حاندىعى تۋرالى، ابىلاي حاننىڭ ءوزى تۋرالى جانە ونىڭ يەلىگىندەگى حالقى تۋرالى قولدا بار مالىمەتتەر قوسا تىركەلىپتى. بۇدان باسقا قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ حاتتارى دا وسىنداي تارتىپپەن قاتتالىپ، ارنايى كونۆەرتتەردە ساقتالعان. وسى ورايدا ايرىقشا اتاپ وتەر جاڭالىق - قىتاي جەرىنەن كونە تۇركى جازۋىمەن جازىلعان تاريحي ەسكەرتكىشتەر تابىلعان.

بۇعان دەيىن عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن تاريحي ەسكەرتكىشتەردەگى جازۋلار قىتاي يەروگليفتەرىمەن عانا جازىلعان ەكەن. ءبىر كەزدە ۇلى جىبەك جولىنىڭ ءبىر تارماعى بولعان ايماقتاعى تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن ەسكەرتكىش ءالى دە زەرتتەلۋ ۇستىندە.

اڭىزدان - اقيقاتقا

«قازاق حاندارىنىڭ التىن تاعى مەن التىن ءتاجى قايدا؟» دەگەن ساۋالعا تاريحشىلار تاراپىنان جاۋاپ ىزدەۋگە تالپىنعان تاريحشى - نۇرلان اتىعايەۆ. ول كوپ جىلدار بويى حاندىق داۋىردەگى مەملەكەتتىك رامىزدەر جايلى زەرتتەپ ءجۇر. جىل باسىندا تاريحشى ب ا ق قىزمەتكەرلەرىمەن كەزدەسكەن كەزدە قاسىم حان التىن تاقتا وتىرىپ، باسىنا التىن ءتاج كيگەن دەگەندى ايتتى. راس، قاسىم حاننىڭ قازاق حاندىعىن كۇشەيتۋ، قازاق تايپالارىن جانە قازاقتاردىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسىن بىرىكتىرۋ جولىنداعى جەڭىستەرى ەلدىڭ ىشىندە دە، سىرتىندا دا ونىڭ بەدەلىن ارتتىرىپ، داڭقىن اسىرا ءتۇستى. قازاق قالالارى ءدال وسى حاننىڭ تۇسىندا سالىندى دەگەن دە دەرەك بار.

سەبەبى ايگىلى تاريحشى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي «تاريح- ي- راشيدي» اتتى كىتابىندا؛ «قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارى اراسىندا قاسىم حانداي قۇدىرەتتى ەشكىم بولعان ەمەس. اسىرەسە، قازاق حاندىعىنىڭ سىرداريا جاعاسىنداعى قالالار ءۇشىن سوعىسىنىڭ جەڭىستەرى ماسكەۋ مەملەكەتىنە دەيىن ەستىلىپ جاتتى. ماسكەۋ ەلشىسى دانيلا كۋبين 1536 - جىلى نوعاي ورداسىنان مىناداي مازمۇندا حات جولداعان: «پاتشا اعزام، جۇرت قازاقتاردى ءتىپتى كۇشتى دەسەدى. پاتشا اعزام، تاشكەنت حانزادالارى قازاقتارمەن ەكى رەت سوعىسىپتى، ال قازاقتار ولاردى جەڭىپ كەتىپتى» دەپ جازعان.

قاسىم تۇسىندا حان ورداسى بىردە جەتىسۋدا، قاراتال وڭىرىندە، بىردە شۋ بويىندا، ەندى بىردە ارقادا، ۇلىتاۋ ەتەگىندە، باتىستا جايىق جاعاسىندا بولادى. حان ورداسىنىڭ قازاقتار مەكەندەگەن ءار ايماقتاردا قونىستانۋى ۇلتتىڭ ۇيىسۋىنا، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتكەن قاسىم حاننىڭ ساياساتى ەدى. بۇل ارقىلى جۇرت حان بيلىگىنىڭ قۇدىرەتىن سەزىنىپ قاراۋسىز، قورعانسىز قالمايتىندارىنا كوزدەرى جەتىپ، حاندىقتىڭ تۇتاستىعىن تاني تۇسەدى. ءبىراق التىن تاق پەن التىن ءتاج تۋرالى دەگەن پىكىردى تاريحشى مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا جوققا شىعارادى. قازاقتىڭ كوشپەلى ءومىر سالتى تۇرىك سۇلتاندارى نەمەسە يران شاحتارى ءتارىزدى التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن قاپتالماعان. ودان وزگە ازىرگە حاندار كيگەن التىن ءتاج بەن التىن تاق تۋرالى دەرەكتەردىڭ تاريحي ەمەس، ميفولوگيالىق سيپاتى باسىم.

كىم بىلەدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە...

تاياۋ شىعىستان جەتكەن جاڭعىرىق

قازاق سۇلتاندارى مەن حاندارى كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ بيلەۋشىلەرىمەن ديپلوماتيالىق حات جازىسقانى بەلگىلى، ءبىراق ونى عىلىمي ەكسپەديتسيا بارىسىندا جازبا دەرەكنامالار نەگىزىندە عانا دالەلدەۋگە مۇمكىندىك تۋدى. قازاق حاندارىنىڭ دالەلدەنگەن ديپلوماتيالىق حات الماسۋى وسى ەكسپەديتسيانىڭ ماڭىزدى جەتىستىگىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى، مىسالى: يران شاحى ІІ ابباستىڭ قازاق حانى 1660-1661 - جىلدارى تاۋكە حانعا جاۋاپ حاتى، سونىمەن قاتار قوقان بيلەۋشىسى ءابدىراحىم ءبيدىڭ تاۋكە حانعا شامامەن 1716-1717 - جىلدارى جازعان جاۋاپ حاتتارى وسىنىڭ دالەلى.

سوڭعى جىلدارى قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىنا قاتىستى قۇجاتتاردى جيناۋ بويىنشا عىلىمي ەكسپەديتسيالار جاندانۋدا. «حالىق تاريح تولقىنىندا» باعدارلاماسى بويىنشا يران مەن ءۇندىستاننىڭ عىلىمي قورلارىنا عىلىمي ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيا جاسالىپ جاتىر. شىعىس تانۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى عاليا قامباربەكوۆا تاريحي قۇجاتتاردى جيناۋ بويىنشا عىلىمي ەكسپەديتسيالاردىڭ بىرىنە قاتىسىپ كەلدى.

ول تەگەران ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى ورتالىق كىتاپحانادا جۇمىس جاساپ جانە بۇرىن زەرتتەلمەگەن جانە از زەرتتەلىپ كەلگەن پارسى تىلىندەگى مانۋسكريپتەردى تاۋىپ قايتتى. قولجازبالاردا ورتالىق ازيانىڭ تۇرىك تەكتەس تايپالارى تۋرالى جانە قاسىم، تاۋەكەل، ەسىم، جاڭگىر (سالقام، جاڭگىر) ، تاۋكە جانە جالاڭتوس ءباھادۇر سياقتى قازاق حاندارى تۋرالى قۇندى مالىمەتتەر بار.

قولجازبالار نە دەيدى؟

ماسەلەن، قوبىلاندى باتىر جىرىندا قازاقتار مەن قىزىلباستار اراسىنداعى سوعىستار تاريحشىلار ونى شىندىققا سايكەس كەلمەيدى دەپ تە ايتىپ كەلدى. الايدا يران كىتاپحانالارىنان الىنعان بەس قولجازبادا قازاق حاندىعى مەن قىزىلباستار ەلى اراسىنداعى ءوزارا قارىم- قاتىناس ناقتى كورسەتىلگەن. وندا قاسىم حاننىڭ وزبەك بيلەۋشىلەرىنە ءوز اسكەرىن بەرىپ، قىزىلباستارمەن سوعىستار جۇرگىزگەنى تۋرالى جازىلعان.

يراندا تابىلعان تاريحي دەرەكتەر XVI عاسىردىڭ اياعىنا جاتادى. ايتا كەتەيىك، قىزىلباستار - تۇركى تىلدەس ۇلىس. قازاقتىڭ باتىرلار جىرىندا ايتىلاتىن قىزىلباستار ۇلىسى 12 شييت يمامىنىڭ قۇرمەتىنە تىگىلگەن 12 قىزىل باسكيىم كيۋىنە بايلانىستى اتالعان. قىزىلباستار يران، سيريا جانە تاعى باسقا كىشى ازيا ەلدەرىندە تايپالار بىرلەستىگىن قۇرعان.

XV عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي وسى تۇركى تايپالارىنىڭ اسكەري ءارى ءدىني تۋىستىعىنا اينالعان شييتتىك سيەۆەفي اۋلەتىنەن شىققان قىزىلباس بيلەۋشىلەرى بۇكىل پارسى مەملەكەتىن وزىنە قاراتىپ، استانانى تەبريزدەن يسفاھانعا كوشىرگەن.

سانى 200 مىڭداي قىزىلباستار جەتى تايپاعا بولىنگەن. يراننان اكەلىنگەن قولجازبالاردىڭ ءبىر بولىگى قازاق حاندارىنىڭ تاريحىنا ارنالعان قولجازبالار دەۋگە بولادى. ولاردىڭ بارلىعى دا يران پاتشالارىنىڭ تاريحىنا، شىعۋ تەگىنە ارنالعان شىعارمالار. ءبىراق يراندىق جىلناماشىلار، تاريحشىلار ءوز پاتشالارىنىڭ تاريحىن جازعاندا ولاردىڭ ورتالىق ازيا بيلەۋشىلەرىمەن، دەشتى قىپشاق حاندارىمەن ارادا بولعان سوعىستار، كەلىسسوزدەر، ديپلوماتيالىق حات الماسۋلاردى دا قامتىپ، قاي جىلى، قايسى بيلەۋشىمەن قانداي كەلىسىمگە كەلىپ، حاتتاردا نە تۋرالى اڭگىمە بولعاندىعىن دا جازىپ وتىرعان.

جاڭادان تابىلعان دەرەككوزدەردە قاسىم حاننىڭ سول كەزدە جۇرگىزگەن ساياساتى، ءوزىن ۇستاۋى، سىرت كەلبەتى، پاتشالىعىنىڭ ورنالاسقان جەرى، ءدىنى، ءمازحابى، كيگەن كيىمى، وتىرعان تاعىنا دەيىن از دا بولسا ءبىرقاتار قۇندى مالىمەتتەر بەرىلگەن. يران شاحتارىنىڭ ورتالىق ازيا بيلەۋشىلەرى مەن دەشتى قىپشاق حاندارىمەن الماسقان حاتتارىن ىزدەۋ بارىسىندا يران بيلەۋشىسى ەكىنشى ابباس شاحتىڭ تاۋكە حانعا جازعان جاۋاپ حاتىنىڭ كوشىرمەسى تابىلدى. تاۋكە حانعا ەكىنشى ابباس شاحتىڭ جازعان جاۋاپ حاتى بۇرىن، ياعني 2004 -جىلى تابىلعان ەدى. بۇل جولى باسقا كوشىرمەسى شىقتى. يران شاحتارىنىڭ سارايىندا ءبىر توپ ساراي حاتشىلارى جۇمىس ىستەيتىن بولعان.

ولاردىڭ مىندەتى سارايعا كەلگەن حاتتار مەن يران شاحى وزگە بيلەۋشىلەرگە جازعان بارلىق حاتتاردى، بۇيرىقتار مەن ۇكىمدەردى كوشىرىپ، تىركەپ، ولاردىڭ حاتتاماسىن دايىنداۋ بولعان. ساراي حاتتامالارى قولجازبا كۇيىندە، ياعني ءبىرتۇتاس كىتاپ رەتىندە ساقتالعان. يران ساپارى بارىسىندا وسىنداي قولجازبالاردىڭ بىرنەشەۋىنىڭ اراسىنان ەكىنشى ابباس شاحتىڭ تاۋكە حانعا جازعان جاۋاپ حاتىنىڭ تاعى ءبىر كوشىرمەسى تابىلدى جانە سول قولجازبانىڭ ىشىندە ەكىنشى ابباس شاحتىڭ رەسەي پاتشاسىنا، قالماقتارعا، جالاڭتوس باھادۇرگە، ابدۋلعازي مەن ابدوللا حانعا جازعان حاتتارىنىڭ دا كوشىرمەلەرى بار. «ولارعا سەنىمدى تاريحي دەرەككوز رەتىندە قاراۋعا بولا ما؟» دەگەن سۇراققا تاريحشى عاليا قامباربەكوۆا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى:

- بۇرىنعى تابىلعان حاتتىڭ كوشىرمەسىنە كۇدىكپەن قاراساق، بۇل جولعى حاتقا تاريحي دەرەككوز رەتىندە قاراۋعا تولىق نەگىز بار. بۇل كەلىسسوزدەر مەن حاتتار تۋرالى بۇرىننان بەلگىلى جانە وسى جولى تاپقان تانىمال تاريحي شىعارمالاردا دا ايتىلادى. تاۋكە حاننىڭ ەكىنشى ابباس شاحقا جازعان حاتىندا نە ايتىلعان دەگەن ساۋال تۋادى. ەكىنشى ابباستىڭ جاۋاپ حاتى 1661-62 - جىلدارى جازىلىپ، سول كەزدەگى يراننىڭ استاناسى يسفاھاننان تاۋەكەل (تاۋكە) يبن دجاحانگير (جاڭگىر) حانعا جىبەرىلگەن. حاتتا تاۋكە حاننىڭ ۇلكەن اتاسى شىڭعىس حانعا ماداقتار ايتىلىپ، اراداعى دوستاستىقتىڭ ارى قاراي جالعاساتىنىنا سەنىم بىلدىرەدى. ءۇندىستان ساپارىنان الىپ كەلگەن ەڭ قۇندى قولجازبالاردىڭ ءبىرى - قاسىم حانعا قاتىستى «تاريح- ي شاح يسمايل» اتتى قولجازبا. قولجازبانىڭ ءتۇپنۇسقاسى لوندونداعى بريتان مۋزەيىندە، بۇل كۇندەرى «ينديا وفيستە» ساقتالعان.

شىعارمانىڭ كوشىرمەسىن دەليدەگى يراندىقتار قۇرعان «نۋر» ميكروفيلم ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى قاجى حۋسەين پيري الدىرتقان. قولجازبادا سوعىس ساحنالارىن بەينەلەيتىن 11 مينياتيۋرا بار جانە قاسىم حان، مۇحاممەد شايباني حان مەن يران شاحى يسمايل شاح اراسىنداعى بايلانىس، كەلىسسوزدەر مەن شايقاستار وتە قىزىقتى باياندالعان جانە تىڭ دەرەكتەر قامتىلعان. وسى ورتالىقتا ساقتالعان تاعى دا ءبىر قۇندى دەرەككوز «سيلسيلا اس- سالاتين» دەپ اتالادى. شىعارمادا تاۋەكەل حانعا قاتىستى قىزىقتى مالىمەتتەر كەزدەسەدى. اۆتورى - حادجي مير مۋحامماد ساليم. بۇل شىعارمادا تاۋەكەل حاننىڭ بۇحارا شايقاسىندا باقي مۋحاممادتىڭ قولىنان جاراقاتتانىپ، ءاندىجاندا دۇنيە سالعانى تۋرالى جازىلعان. ەڭ قىزىق قۇجاتتار - قوقان بيلەۋشىسى ابدۋراحيم حاننىڭ تاۋكە حانعا جازعان جاۋاپ حاتتارى. بۇل حاتتار حايداراباد قالاسىنداعى سالاردجانگ مۋزەيىنىڭ قولجازبا قورىندا ساقتالعان. حاتتار «ينشا- يي تاحير ۆاحيد» دەپ اتالاتىن قولجازبانىڭ ىشىندە ساقتالعان. قايتا كوشىرىلگەن ۋاقىتى 1779 -جىل دەپ كورسەتىلگەن. ابدۋراحيم - حان جانە ءبي، تاريحتا بەلگىلى تۇلعا. ونىڭ قازاق حانى تاۋكە حانمەن جۇرگىزگەن ديپلوماتيالىق كەلىسىمدەرى مەن حات الماسۋلارى تۋرالى دەرەك حايداراباد قالاسىنان ءبىرىنشى رەت تابىلىپ وتىر. حاتتار شامامەن تاۋكە حاننىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي جازىلعان، ياعني 1717-1718 -جىلدار.

ءبىرىنشى حاتتا ابدۋراحيم حان تاۋكە حانعا ماداق ايتا وتىرىپ، ونىڭ ەلشىسى مۇحاممەد سادىقتىڭ حات اكەلگەنىن، ەلشىگە ءتيىستى قۇرمەت كورسەتىلگەنىن جازادى. «قالماقتارعا قاتىستى ماسەلەدە ءسىز سۇراعان نارسە جىبەرىلەدى» دەپ بارىپ، بىرنەشە سەمسەر قىلىش سىيعا تارتقانىن ەسكەرتەدى. ودان شىعار ناتيجە، بىرىنشىدەن، تاۋكە حان حات جازعان، ال بۇل حات - سونىڭ جاۋابى. قازاق حانى حاتتا نە جازعانىن بىلمەيمىز، ءبىراق جاۋاپقا قاراپ، شامامەن، اسكەري كومەك سۇراعانىن اڭعارامىز. ەكىنشى حاتتا ابدۋراحيم حان «دۇشپانىڭىزدىڭ باسى كەسىلسىن دەپ بىرنەشە سەمسەر قىلىش جىبەرىپ وتىرمىز» دەيدى. ءۇشىنشى حاتتا «كەيدە ءوز شاماسىن بىلمەيتىن وزبەكتەرگە قاتىستى ماسەلە ساتىمەن شەشىلدى» دەپ جازادى.

كورىپ تۇرعانىمىزداي، جوڭعارلار شۋعا دەيىن جەتكەن قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن تاۋكە حاننىڭ حان تاعىنا وتىرماعان، ءالى سۇلتان كەزىنەن باستاپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن مۇسىلمان بيلەۋشىلەرىمەن تىعىز قارىم- قاتىناستا بولعانىن، ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ وتىرعانىن بايقايمىز.

سونىمەن، جات جەردە قالعان تاريحي جادىگەرلەردىڭ الدى ەلگە ورالا باستادى.

گۇلبارشىن ايتجانباي

«ايقىن»