قۇجدىڭ قۋ جىلىگى - مۇحتار ماعاۋين

بۇدان تۋرا جەتى ءجۇز جىل بۇرىنعى كەپ. مەنىڭ تاقىرىبىما تىكەلەي قاتىسى جوق، الايدا، قازاق ەسكىلىگىنىڭ سىر- سىپاتى، حالىق جادىنىڭ الەي كورىنىسى رەتىندە سانادا تاڭبالانىپ قالعان، تانىمعا دەمەسىن، جازۋعا تىنىس قوسقان. ەندى، ارادا تۇتاس ءبىر عۇمىر وتكەندە، شىڭعىس حان تۋرالى كەڭ كولەمدى، دەرەكتى تاۋاريحقا قاجەت، بۇرىنعى- سوڭعى جادىگەردى قايىرا تۇگەندەۋ بارىسىندا تاعى دا الدىمنان شىقتى.

- ءنىل- داريانىڭ ۇستىندە الىپ ادامنىڭ جىلىگى كوپىر بولىپ تۇرعانى راس پا؟ - دەپ سۇرايدى التىن وردانىڭ قۇدىرەتتى حانى بەركە، مىسىر پاتشاسى، ماملۇك بەيبارىس سۇلتاننىڭ ەلشىسىنەن.

العاش رەت وقىعاندا شالقامنان تۇسە جازداپ ەدىم، بايىزداپ، بايىپتاپ، ءبىرتالاي وتىرعام. قىرىق بىردەڭە جىلدان سوڭعى اسەر، بالكىم، بۇدان گورى كۇشتىرەك بولدى. ويتكەنى، وزگەشە وقيعانىڭ دايەكتى تامىرى تابىلعان. ءبىراق بۇل جولى دا جازۋدان تىس.

اقىرى، شىڭعىس حاننىڭ اۋەلگى كىتابىن ءتامامداپ، كەلەسى كىتابىنا دايىندىق، ءولىارا كەزەڭدە، كوڭىل بۇرار الاڭى بولسا دا، بۇگىندە مۇلدە ۇمىتىلعان، بالكىم، تەك ماعان عانا بەلگىلى، ەرەكشە حيكايانى قاعازعا ءتۇسىرۋ قاجەتىنە دەن قويدىم.

بەركە حاننىڭ مىسىر ەلشىسىنە سۇراعى - اڭگىمەنىڭ باسى ەمەس، اياعى دا ەمەس، قاق ورتاسى بولاتىن.

اڭىزدىڭ اقىرى

جەر- جيحاندى توپان سۋى باسقاندا، نۇق پايعامباردىڭ تىرشىلىك كەمەسىنەن تىسقارى تاعى دا ەكى جان يەسى امان قالعان ەكەن. مۇنىڭ ءبىرى - مىستان كەمپىر، جۇلىعىنا سۋ جۇقپايدى، كولكىگەن مۇحيت بەتىندە قارا جەردەگىدەي جۇرە بەرەدى. ەكىنشىسى - قۇج دەگەن الىپ، توپان تىزەسىنە جەتپەپتى، قالاعان جاعىنا قاراي ەركىن جالداپ، ساياحات كەشەدى. اقىر ءتۇبى مىستان كەمپىر اشتان ءولىپتى. ال قۇج قارنى اشسا، ناھان بالىقتى ساۋساقتارىمەن ءسۇزىپ الىپ، قولىن كۇنگە قاراي سوزىپ، ءپىسىرىپ جەيدى، شولدەسە قوس الاقانىن تولتىرىپ، تۇتاس ءبىر كولدىڭ سۋىن ىشەدى.

كۇننەن كۇن، ايدان اي وتەدى. ەندى قۇجدىڭ ۇنەمى سۋ جالداعان سيراعى بورسىپ، ءشىري باستايدى. بالتىر ەتى سىدىرىلىپ، قۋ سۇيەگى شىعادى. وسى كەزدە نۇقتىڭ كەمەسىمەن قاتارلاس كەلىپ قالعان ەكەن. شايقالاقتاپ ارەڭ تۇرادى. قاستاندىقپەن، تۋرا تىرشىلىك كەمەسىنىڭ ۇستىنە قۇلاماق نيەت تانىتادى. سول ساتىندە نۇق پايعامبار: «"ءبىزدىڭ ۇستىمىزگە قۇلا! كەمەنى باسىپ قال!» - دەپ ايقايلاپتى. قۇج ەرەگەسىپ، بەرى ەمەس، ارى قۇلاعان ەكەن دەيدى. ءسويتىپ، نۇق پايعامباردىڭ عالامداعى بارلىق تىرشىلىك يەسىنەن تۇقىم ساقتاعان عاجايىپ كەمەسى پالەدەن امان قۇتىلادى.

كوپ ۇزاماي توپان سۋى تارتىلا باستايدى. اسقار تاۋلاردىڭ توبەسى كورىنەدى، ءبارى دە ءۇمىتتى، كوبى سەنىمدى. «مەن بيىكپىن، ماعان كەلىپ توقتايدى!» - دەسەدى سەڭگىر شىڭدار ءوزارا تالاسىپ. سوندا كوبىنەن الاسا، دوعال توبەلى قازىعۇرت: «كەمە كىمگە كەلەرى ءبىر تاڭىرىگە عانا ايان!» - دەپتى. ايتقانىنداي، جاراتقاننىڭ ىرقىمەن، نۇق كەمەسى قازىعۇرتقا توقتاپتى. قازاق جەرى، قازاقتىڭ تاۋى. «قازىعۇرتتىڭ باسىندا كەمە قالعان، - ول اۋليە بولماسا نەگە قالعان.. .»

حيكايانىڭ اقىرى جالپاق جۇرتقا ءمالىم. باستاۋى دا. ال بەل ورتاسى - قۇج.. . ەشقانداي حات، تاڭباعا تۇسپەپتى. مەن اۋەلدە «قيسساس- ءۇل- ءانبيادا» دەپ ويلاعام. كوپ ۇزاماي ول كىتاپتى دا اقتارىستادىق. جوق. ءار كەزدە جازباعا ىلىنگەن، كەيىندە جارىققا دا شىققان قازاق ميفتەرىنىڭ اراسىنان دا ۇشىراتا المادىق. ەشكىم بىلمەگەندەي، ەشكىم ەستىمەگەندەي. ال مەن قىزىق كورىپ، جادىما تۇتقان كىشكەنتاي كەزىمدە جالپى جۇرتقا بەلگىلى ءاپسانا سياقتى ەدى. ءبىزدىڭ اۋىل، شىڭعىستاۋ ءوڭىرى، بالكىم، بۇكىل قازاقتا شارۋاسىن كەرىسىنشە جاسايتىن، قيسىق- قىڭىر كىسىلەردى «مىناۋ ءبىر قۇج عوي» دەپ ايتاتىن. ءبىراق بۇل دا بار اڭگىمەنىڭ سوڭى ەمەس. عاجابى - الدا. قۇجدىڭ قۇلاعان جەرى - ءنىل وزەنىنىڭ ءۇستى ەكەن دەيدى. توپان قايتقاندا ورتان جىلىگى كولدەنەڭ قالىپتى. كەيىنگى جۇرت ءۇشىن داريادان وتەتىن كوپىرگە اينالعان ەكەن دەيدى.

بۇل اڭگىمەنى مەن، ناقتىلاپ ايتايىن، ءوزىمنىڭ ۇلكەن اكەم ماعاۋيادان قارشاداي كەزىم، 1949- 1950- جىلدار شاماسىندا ەستىگەن ەدىم. جانە ءبىزدىڭ اقساقال اڭىز ەمەس، اقيقات رەتىندە بايىپتاعان. توپان سۋى مەن نۇق بولسا، قۇج دا بولعان. ول قۇجدىڭ ورتان جىلىگى ءالى كۇنگە ءنىل- داريانىڭ ۇستىندە كوپىر بولىپ تۇرعان كورىنەدى.

سودان جەتى عاسىر بۇرىن بەركە حان انىعىن سۇراستىرعان كوپىر- جىلىك - وسى.

**

- ءنىل- داريانىڭ ۇستىندە الىپ ادامنىڭ جىلىگى كوپىر بولىپ تۇرعانى راس پا؟

ساۋال يەسى - ساۋلەتتى التىن وردانىڭ پاتشاسى، سايىپقىران شىڭعىس حاننىڭ تۋعان نەمەرەسى بەركە حان. سۇراق قويىلعان كىسى - مىسىر پاتشاسى ءال- مالىك ءاز- زاحير بەيبارىس سۇلتاننىڭ ەلشىسى، مۇحامەد پايعامباردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، سەيىت يماد- اد- دين ءال- حاشيمي ءال- ابباسي.

كۇتپەگەن، ءارى مۇلدە تۇسىنىكسىز سۇراققا بىلگىر، عۇلاما سەيىتتىڭ ءوزى داعدارىپ قالادى.

- جوق، - دەيدى، ءسال- ءپال بوگەلىستەن سوڭ ەسىن جيىپ. - ءبىز مۇندايدى كورمەدىك. جانە ەستىمەدىك.. .

ءبىز ەستىدىك. ارادا از- كەم ەمەس، تۋرا جەتى عاسىر وتكەندە. ءوز ءۇيىمىز، ءوز وشاعىمىزدىڭ باسىندا. جانە كوردىك. كوپىر- جىلىكتىڭ ناق ءوزىن ەمەس. ول تۋرالى وزگەشە حيكايالاردى. مىسىر مەن التىن وردا اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قاتىناستار تاريحىنىڭ سول زاماندا قاعازعا تاڭبالانعان شەجىرەسى - يبن ابد از- زاحير مەن ءال- ءمۇفاددال ەڭبەكتەرىنەن جانە... ⅩⅤ عاسىردا جاساعان المان تەكتى جيحانكەز رىتسار شيلتبەرگەردىڭ ەستەلىك جازبالارىنان.. .

***

باۆاريالىق يوھانن شيلتبەرگەر تۇرىك سۇلتانى بايازيت يىلدىرىمعا قارسى ۇيىمداستىرىلعان اتاقتى كرەست جورىعىنا قاتىناسادى. بۇكىل ەۋروپانىڭ بىرىككەن كرەستشىلەرى 1396 - جىلى نيكوپول تۇبىندە قىرعىن تاۋىپ، قيراپ جەڭىلگەنى ءمالىم. رىتسار كومەكشىسى، ون التى جاسار شيلتبەرگەر قارۋىن تاستاعان كىرىپتار جۇرت قاتارىندا تۇتقىنعا الىنادى جانە جاستىعى، بالكىم، بەيكۇنا جۇزىنە وراي، ولىمگە كەسىلمەي، امان قالادى ءھام كوپ ۇزاماي، تۇرىك اسكەرىنىڭ قاتارىنا قوسىلادى. بۇدان ءارى سۇلتاننىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي دارگەيىندە ءجۇرىپ، ءبىرتالاي وقيعالارعا كۋا بولادى، كوپ ەل، كوپ جەر كورەدى.

سودان سوڭ، 1402 - جىلى، بايازيت اپاتقا ۇشىراعان اڭقارا تۇبىندە ءامىر تەمىردىڭ تۇتقىنىنا تۇسەدى. مۇندا دا جاساق قىزمەتىنە جەگىلىپ، شىعىس تاراپقا اۋادى. الدەنەشە جىل بويى ءامىر تەمىردىڭ، ونىڭ مۇراگەرلەرىنىڭ اسكەرىندە ءارقيلى جورىقتارعا قاتىناسىپ، اقىر تۇبىندە التىن وردا، ەدىگە ءبيدىڭ عۇزىرىنا كوشەدى. ءوز زامانىنداعى ەڭ ەلەۋلى تاريحي وقيعالاردىڭ بارىنە كۋا بولعان، باتىس ەۋروپادان شىعىپ، سولتۇستىك افريكا، انادولى مەن قاپقاز، يران مەن حوراسان، ورتا ازيا مەن ءسىبىر، بۇكىل ءداشتى- قىپشاقتى ەركىن ارالاپ، قاپىسىز تانىعان يوھانن شيلتبەرگەر ارادا وتىز ءبىر جىل وتكەندە، 1427 - جىلى، ەرتەگىلىك جاعدايدا تۋعان ەلىنە امان-ەسەن ورالادى. قاتەرى مەن قىزىعى بىردەي بولعان ۇزاق ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە ءوزىنىڭ باستان وتكەن بار حيكمەتىن «رايسەبۋح» - «ساياحات- ناما» اتتى ەڭبەگىندە ناقپا- ناق بايانداپ شىعىپتى.

بايازيت سۇلتان تۇسىندا، مىسىرعا اتانعان اسكەر قۇرامىندا بولعان شيلتبەرگەر ايتادى. بۇرنادا وسى ەگيپەتتە ەسكەندىر اتتى ءداۋ، الىپ كىسى جاساپتى. بۇل ولكەنىڭ ۇلكەن ورتالىعى، پاتشا تۇراتىن كاير قالاسىندا ون ەكى مىڭ ناۋبايحانا بار ەكەن. الگى الىپتىڭ كۇش- قارۋى سونداي، بىردە شاھارعا ارقالاپ جەتكىزگەن وتىنى سول ون ەكى مىڭ ناۋبايحانانى تۇگەل قامتاماسىز ەتكەن. اقىسىنا ون ەكى مىڭ كۇلشە العان ەكەن، ءبارىن سول جەردە جەپ قويىپتى. بۇل الىپتىڭ سيراعى ارابيادا، ەكى تاۋدىڭ اراسىندا كوپىر بولىپ تۇر. شاتقالدىڭ تەرەڭدىگى سونداي، تومەندەگى اققان وزەن كورىنبەيدى. ارلى- بەرى قاتىناس جوق، تەك وسى سيراق- كوپىرمەن عانا وتۋگە مۇمكىن. ساياحاتشى، جولاۋشى، كەرۋەن اتاۋلى سول ارادان عانا جۇرۋگە ءماجبۇر. بۇل كوپىردىڭ اۋزىندا كەرۋەنشى كوپەستەرگە ارنايى سالىق سالىنادى، ودان تۇسكەن اقشاعا اعاش مايىن ساتىپ الىپ، قۋ جىلىكتى مايلاپ وتىرادى، ءشىرىپ، قاڭسىماس ءۇشىن. جىلىكتىڭ ۇزىندىعى - اتقان ساداق ارەڭ جەتەردەي، ياعني بەس- التى ءجۇز مەتر شاماسىندا.

شيلتبەرگەر بۇل كەرەمەتتى اڭىز ەمەس، شىندىق رەتىندە ايتقان، ءوز كوزىممەن كورمەسەم، جازباس ەدىم، دەپتى. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر عاجايىپ كوپىردىڭ تۇرعان جەرىن دە ايعاقتاعان. اممان شاھارى مەن ءال- قاراق قامالىنىڭ ارالىعىندا جاتقان مۋھدجيب شاتقالى ءتارىزدى. تەرەڭ قۇزدان توتەنشە، قيىن- قىسپاق ءبىر كوپىردىڭ تارتىلۋى ابدەن مۇمكىن. ول كوپىر - الىپتىڭ اسىق جىلىگى ەكەن دەيتىن لاقاپ شىعۋى دا ىقتيمال. بار جازباسى شىنايى، دەرەكتەرى ناقتى شيلتبەرگەردىڭ كوپىردى ءوز كوزىممەن كوردىم دەپ كۋالاندىرۋى دا مۇلدە قيسىنسىز ەمەس، اسپالى، عاجايىپ قۇرىلىسقا تاڭ قالعان جانە ايتىلمىش اڭىزعا سەنگەن دەپ شامالاۋعا بولادى. ءبىراق بىزگە كەرەگى - باسقا.

بار اقپاردىڭ مايەگى - الدەبىر الىپ، ونىڭ قۋ جىلىگىنىڭ وتكەلدى كوپىر بولىپ تۇرۋى جونىندەگى اڭىز. مىسىرلىق داناگوي ەلشى ەستىمەگەن، ايتسە دە قاراپايىم حالىق اراسىنا كەڭىنەن تاراعان حيكايا.

***
الىپ ادامنىڭ كوپىر- جىلىگى تۋرالى وزگەشە اڭگىمە بەركە حانعا، ياعني التىن وردا شەگىنە قالاي جەتتى؟

مىسىر ماملۇكتەرى نەگىزىنەن قىپشاق- تۇرىك تايپالارىنان شىققان ەدى. ءامىرشى دارگەيىندەگى تاڭداما اسكەر. كوپ ۇزاماي، بۇكىل ەگيپەت بيلىگى وسى ماملۇكتىڭ اسكەرباسى بەكتەرىنىڭ عۇزىرىنا كوشەدى. ال اتاقتى بەيبارىس سۇلتاننىڭ تۇسىندا (1260 - 1277) مۇلدە كۇشەيىپ، تۇپكى تەگى - قىپشاق ۇلىسى التىن وردامەن تىعىز قاتىناس ورناتادى. ەلشىلىك الماسۋ ادەپكى جاعدايعا اينالادى، اسكەري وداق قۇرىلادى. بۇل كەزدە التىن وردا مەن يران اراسىندا قىرعىن سوعىس باستالعان ەدى. ىلكىدە، العى ازيانى جاۋلاۋ قارساڭىندا بۇكىل شىڭعىس حان يمپەرياسىنان ارنايى اسكەر بولىنگەن. ەكە ۇلىس استاناسى قاراقورىمدا وتىرعان ۇلى قاعان موڭكەنىڭ عۇزىرىمەن، التىن وردا دا ارنايى جاساق قوسادى، ءار وندىقتان ەكى كىسىدەن، جوشى اۋلەتىنەن ءۇش حانزادا باستاعان قانشاما قارۋلى الامان، شاماسى ءۇش تۇمەن، نەمەسە سوعان جەتە- قابىل. ەندى، شىڭعىس حاننىڭ تاعى ءبىر نەمەرەسى قۇلاعۋدىڭ بيلىگى ورناپ، ابدەن ىرگەلەنگەن يران مەن ول دا شىڭعىس حان نەمەرەسى بەركەنىڭ عۇزىرىنداعى التىن وردا اراسىندا قايشىلىق شىعىپ، اقىرى ۇلكەن مايدانعا ۇلاسقاندا، كەشەگى وداقتاس، تۋىستاس ءداشتى- قىپشاق جاساعى كۇتپەگەن قيىن احۋالعا ۇشىرايدى.

ەجەلگى بىرلىكتى باستاپ بۇلدىرگەن قاتىگەز قۇلاعۋ دەربەس توپ بولىپ، ءار جەردە تۇرعان التىن وردالىق اسكەردىڭ كوپشىلىگىن قاپىدا قىرىپ سالادى، ۇلكەن شىعىنعا ۇشىراپ، ىعىسا ۇرىسقان جەكەلەگەن قوسىندار ءبىر تارابى ماۋرەنناحر، حورەزم، ەندى ءبىرى قاپقاز، دەربەنت ارقىلى ءوز ەلدەرىنە جول اشادى، ال شالعايدا - كىشى ازيا، سيريا باعدارىنداعى اسكەر ماملۇك بيلىگىندەگى مىسىرعا وتۋگە تىرىسادى. بەيبارىس سۇلتان بۇل تاراپتاعى قارىنداسقا قول ۇشىن سوزعانى بەلگىلى؛ قان باسىپ، قاجىپ كەلە جاتقان ۇلكەندى- كىشىلى شەرىكتەردىڭ الدىنان ءوزى شىعىپ، قۇرمەتپەن قارسىلاعان، اسكەرباسى بەكتەرىنە بيىك مارتەبە بەرىپ، مول سياپات جاساعان، ات ۇستىندەگى الامانعا جانە ولاردىڭ قاتىن- قالاش، بالا- شاعاسىنا بار جاعدايىن تۋعىزعان. بۇلاردىڭ كوپشىلىگى مىسىردا، بەيبارىستىڭ عۇزىرىندا تۇراقتاپ قالادى، ەندى ءبىرازى ارنايى كەمە - سۋ جولى ارقىلى اق تەڭىزدى /جەرورتا تەڭىزىن/، بۇدان سوڭ قارا تەڭىزدى كەسىپ ءوتىپ قىرىمعا جەتىپ، ءداشتى- قىپشاققا اياق باسادى. ارينە، ەلگە ورالعانداردىڭ ءبارى دە كورمەگەن جۇرت جونىندە، ونداعى عاجايىپ وقيعا، ەرەكشە جاعدايلار توڭىرەگىندە قانشاما اڭگىمە، اڭىز اكەلگەن.

تەك بۇل عانا ەمەس. مىسىر مەن قىپشاق اراسىنداعى مادەني- رۋحاني بايلانىس ەشقاشان توقتالماعان. الداعى زامانداردا بارىس- كەلىس جاندانا تۇسەدى، ادەپكى جاعدايعا اينالادى. 14- عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمى، جيىرما جىلدىق بۇلعاق كەزىندە قانشاما جاننىڭ مىسىرعا اۋعانى ءمالىم، البەتتە، بۇلاردىڭ كوپشىلىگى تىنىشتىق ورناعاندا ەلگە قايتىپ ورالدى، ال التىن وردانىڭ ۇلى اقىنى سەيف سارايى وسى مىسىردا ايرىقشا ءونىمدى ەڭبەك ەتكەن جانە دۇنيە سالعان. سول زاماندا تۋعان، قازاق اراسىندا ساقتالىپ، ⅩⅨ عاسىردا جارىققا جەتكەن «بوزجىگىت» رومان- ەپوسىنداعى نەگىزگى وقيعا دا مىسىردا وتەدى، اۋەلدە بەلگىلى ءبىر شىندىق جايىت نەگىزىندە قۇرىلعانى ايقىن اڭدالىپ تۇر. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مىسىردىڭ وزىندە، حالىق اراسىندا قالىپتاسقان وزگەشە ءاپسانا - الىپ ادام، ونىڭ كوپىر- جىلىگى تۋرالى اڭگىمەنىڭ ءداشتى- قىپشاققا جەتۋى - تابيعي جاعداي. ەرەسەن قۇبىلىس - وسى اڭىزدىڭ جەتى عاسىر بويى قازاق اراسىندا ساقتالىپ قالۋى.

* * *

- ءنىل-داريانىڭ ۇستىندە الىپ ادامنىڭ جىلىگى كوپىر بولىپ تۇرعانى راس پا؟ - دەپ سۇرايدى التىن وردا حانى بەركە، مىسىر سۇلتانى بەيبارىستىڭ ەلشىسىنەن. بۇل - 1264 -جىل.

- سول قۇجدىڭ ورتان جىلىگى ءالى كۇنگە دەيىن ءنىل- داريانىڭ ۇستىندە كوپىر بولىپ تۇر ەكەن، - دەپ جاۋاپ بەرەدى مەنىڭ ۇلكەن اكەم، قازاقتىڭ ۇلاعاتتى اقساقالى ماعاۋيا. بۇل - 1949 -جىل، باستاپقى ساۋالمەن ارادا التى ءجۇز سەكسەن بەس جىل وتكەن.

- سونداي دا عاجايىپ بولعان!.. - دەپ جازامىن مەن - قالامگەر مۇحتار ماعاۋين، كەيىنگى بايلامنان سوڭ تاعى ءبىر الپىس جىل وزعاندا. ۇلى حاننىڭ عۇلاما سەيىت شەشە الماعان، ال ءبىزدىڭ قارت تۋرا تاپقان جۇمباقتى سۇراعىنا ەڭ تولىق، ءارى ناقتى جاۋاپ. ارادا از- كەم ەمەس، تولىق جەتى جارىم عاسىر وتكەندە شەشىلگەن ءتۇيىن.

عاجايىپ - قۇجدىڭ قۋ جىلىگى ەمەس. سونشاما زامان حالىق جادىندا ساقتالعان وزگەشە اڭىز. اڭىز ەمەس، شىنايى حيكايات.

مەنىڭ اتاممەن بىرگە كەتكەن جوق. مەنەن سوڭ دا وشپەۋگە ءتيىس.

وشپەسىن دەپ، ماڭگىلىك تاڭباعا ءتۇسىردىم.

سىنا تاۋىپ، شىڭعىس حاننىڭ ەكى كىتابىنىڭ ارالىعىندا.

راسىندا دا، تۇتاس رومانعا تاتيتىن كەرەمەت.

2011- جىل، پراگا قالاسى.

مۇحتار ماعاۋين

«جۇلدىز» جۇرنالى