قاجىمۇقاننىڭ ا ق ش- تان اكەلگەن كۋبوگى

بۇل - ۇلت نامىسىن ۇران ەتىپ ۇستاعان باتىر بابامىزدىڭ الەمدىك جارىستا جەڭىپ العان جەڭىس كۋبوگى.

كۇرەستىڭ بىرنەشە تۇرىنەن الدەنەشە رەت الەم چەمپيونى اتانعان، 28 مەملەكەتتە بەلدەسۋگە ءتۇسىپ، 56 مەدال ولجالاعان قاجىمۇقانداي مىقتى ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە تەك قازاقتىڭ عانا ماڭدايىنا بىتكەن باقىت. كەڭەستەر زامانىندا «ۇلى ورىستىق» يدەولوگيانىڭ اسەرىمەن ورىس تەكتى پالۋانداردى اسىرا جارنامالاپ كەتتىك، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، رەسەيدىڭ بالۋاندار توبىندا قاجىمۇقاننان كۇشى اسقان ەشكىم بولعان جوق. ول سول زاماندارداعى دۇنيەجۇزىنىڭ ايگىلى چەمپيوندارى يۆان پوددۋبنىي، يۆان زايكين، يۆان شەمياكين، الەكس ابەرگ، پول پونس، گەورگ لۋريح، گەورگ گاككەنشميدت، ۆەيلاند شۋلتس سىندى جامپوزداردىڭ جاۋىرىنىن جەرگە قاداعان، ءوزارا تىعىز، دوستىق قاتىناستاردا بولعان. قاجىمۇقان الەمدىك دودالاردى تالاي رەت جەڭىپ تۇرعان جەرىنەن كۇرەستى ۇيىمداستىرۋشىلاردان، جارىس تورەشىلەرىنەن سان مارتە ادىلەتسىزدىك كوردى، ءبىراق وعان ءۇنجىرعاسى تۇسپەدى، مويىمادى، قايتا شىڭدالا، شيراي ءتۇستى.

تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، باتىر 1871 - جىلعى 7 - ساۋىردە اقمولا ۋەزى، سارى تەرەك بولىسىنا قاراستى جادىك اۋىلىندا كەدەي شارۋانىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپتى. جاستايىنان قازاق، ورىس بايلارىنا، داۋلەتتى ادامدارعا جالدانىپ جۇمىس ىستەگەن. سويتە ءجۇرىپ توي- تومالاقتاردا كۇرەسكە ءتۇسىپ، ەلگە كورىنىپ، بالا بالۋان دەگەن اتقا يە بولعان.

كۇرەستىڭ العاشقى كاسىبي مەكتەبىن سان- پيتەربوردا لەبەديەۆتەن وقىدى. وندا 3 جىلداي ءدارىس الادى.

قاجىمۇقاننىڭ تۇڭعىش رەت 1906 - جىلى حاربين قالاسىندا وتكەن دۇنيەجۇزىلىك سايىستا الەم چەمپيونى اتانادى. وسى جارىستا باتىر بابا «جيۋ- جيتسۋ» بويىنشا كۇرەسىپ، تۋرنيردە بىردە- ءبىر رەت جەڭىلمەگەن، ۇلكەن التىن مەدال جەڭىپ العانى. وسىدان كەيىن ورىس اكىمشىلىگى الىپ كۇش يەسىنىڭ بۇراتانا حالىقتىڭ اتىنان شىعۋىنا تيىم سالدى. ەرىكسىز ورىس پالۋاندارىنىڭ اتىمەن كۇرەسۋگە ءماجبۇر بولدى، ءبىراق كىلەمگە شىققاندا قازاقى نامىستى قايراپ، ىشتەي باتىر بابالارىنىڭ ارۋاعىنا سىيىنىپ شىعادى ەكەن.

حاربين ساپارى قاجىمۇقاننىڭ داڭقىن اسپانعا كوتەرەدى. ەندى ونى «مانچجۋريا» چەمپيونى دەپ اتاپ كەتەدى، ءارى «مۋحينۋرا» دەگەن لاقاپ ات بەرىلەدى. قاجىمۇقاننىڭ مۇنان باسقا دا بىرنەشە لاقاپ اتتارى بولعان. ريەۆوليۋتسياعا دەيىن ول قاتىسقان چەمپيوناتتاردى ۇيىمداستىرۋشىلار، سول زامانداعى جاعىمپاز باسپا ءسوز وكىلدەرى، بىرەسە «جاپون» دەپ، بىرەسە «مانچجۋر» دەپ، مۇمكىندىگىنشە «قازاق» ەكەنىن ايتپاۋعا تىرىستى. ماسەلەن، 1909 -جىلى قاجىمۇقان اتاقتى ەستون بالۋانى، الەم چەمپيونى گەورگ لۋريحتىڭ توبىندا كۇرەسىپ جۇرەدى. لۋريح ءوز توبىنىڭ جەتەكشى بالۋاندارى جونىندە ايتا كەلىپ، قاجىمۇقان تۋرالى: «شىعىس ۇلى جاپون «مۋحينۋرا» ول سيرەك كەزدەسەتىن مىقتى بالۋان، كۇرەستە قايتپايتىن بىربەتتىگى، دالاعا ءتان قايسارلىعىمەن جانە ىزاقورلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى» - دەپ جازعان. قاجىمۇقاننىڭ «ياماگاتا مۋحينۋري»، «مۋحان»، «يۆان چرنىي»، «قارا مۇستافا» سياقتى لاقاپ ەسىمدەرى بولعان.

ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا قاجىمۇقاننىڭ كۇشى كەمەلىنە كەلىپ، ناعىز سپورتتىق بابىندا بولعان. 1910 - جىلى مۇقان تۇڭعىش رەت وڭتۇستىك امەريكا قۇرلىعىنا تابان تىرەيدى. ونىڭ ارگەنتينا استاناسى بۋەنوس- ايرەسكە بارعان ساپارى ءساتتى بولادى. قاجىمۇقان بۇل ساپاردان ۇلكەن التىن مەدالمەن ورالادى. ءبىراق قاجىمۇقاننىڭ امەريكادا كۇرەستىڭ قاي تۇرىنەن ونەر كورسەتكەنىن انىقتاۋدىڭ ازىرشە ءساتى تۇسكەن جوق. ونىڭ امەريكانىڭ ەركىن كۇرەس ءتۇرى بويىنشا سايىسقا ءتۇسۋ ابدەن ىقتيمال دەگەن پىكىر بار. سەبەبى، قاجىمۇقان ءوزىن فرانسۋزشا كۇرەسكە قاراعاندا، ەركىن كۇرەستەن ءارقاشان دا مىقتى سەزىنگەن. سۋرەتتەگى كۋبوك سول كەزدىڭ جادىگەرى.

1937-38- ءدىڭ «ۇركىنشىلىك جىلدارى» ن ك ۆ د قىزمەتكەرلەرى قاجىمۇقاننىڭ دا سوڭىنا ءتۇسىپ، قۋعىنداعان. باتىر تۇركىستان مەن وزبەكستاندا باس ساۋعالايدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭى تۇركىستان جەرىندە وتەدى. 1948 - جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، بوگەن اۋدانى، لەنين تۋى كولحوزىندا قايتىس بولدى. تەمىرلان دەگەن اۋىلدا، قابىرىنىڭ باسىنا ەسكەرتكىش ورناتىلعان. ونىڭ ءتورت ايەلىنەن تاراعان ۇرپاق تۇركىستان مەن اقمولا وڭىرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.

Baq.kz

اۆتور: داۋلەتقالي اساۋوۆ

(2014- جىل)