وسى قازاق قانداي ەل؟

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قاي ۇلتتىڭ بولماسىن وزىنە ءتان ۇلتتىق تاربيە مەكتەبى بولادى. قازاق ەلىنىڭ دە عاسىردان عاسىرعا، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان مول رۋحاني قازىناسى بار. ءبىراق سول قازىنانى قانشالىقتى يەلەنىپ ءجۇرمىز. بارىمىزدى باعالاپ، جوعىمىزدى تۇگەلدەۋ ماقساتىندا بۇگىن ۇلتتىق تاربيەمىزدىڭ كەيبىر قىرلارىنا تاعى ءبىر ورالۋدى ءجون كوردىك.

باعىمىزعا قاراي، ەردىڭ قۇنى - ءجۇز جىلقى، ارى - مىڭ جىلقى دەيتىن تەكتى ەلگە ۇرپاق بولدىق. عاسىرلار بويى ابدەن سۇرىپتالعان، ورنىققان وزىندىك جول- جورالعىمىز بار پاراساتتى جۇرتپىز. جامان ءسوز ايتپاۋدى، جامانعا ەرمەۋدى، جالاڭاش جۇرمەۋدى، جاعىمپاز بولماۋدى، جاسقانشاق، جاسىق بولماۋدى جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا قۇيىپ وتىراتىن ءتالىمدى حالىقپىز.

جۇرت الدىندا قاسىنبايتىن، ەل كوزىنشە كەكىرمەيتىن، كىسىگە ساۋساق شوشايتپايتىن، بىرەۋگە تەلمىرىپ قارامايتىن، تاڭداي قاقپايتىن، تۇندە تىرناق المايتىن ادەپكە ۇيرەنگەن ۇرپاقپىز. نادانمەن دوس بولمايتىن، ناقۇرىسقا سەنبەيتىن، نامازدى بۇزبايتىن، ناندى لاقتىرمايتىن، ادال استى قادىرلەيتىن مومىن ەلمىز. باسىنان ءسوز اسىرمايتىن، نامىستى قولدان بەرمەيتىن، تۋىستى قادىرلەيتىن، ۇلكەندى قۇرمەتتەيتىن يماندى ۇلتپىز.

قۇدايعا مىڭ شۇكىر، ەشكىمگە ءولىم تىلەمەيتىن، وتكەنگە وكىنبەيتىن، وتىرىك سويلەمەيتىن، وتىرىك كۋالىك بەرمەيتىن، ادام تۇگىل مالعا ءزابىر كورسەتپەيتىن، وبال-ساۋاپتى بىلەتىن مەيىرىمدى حالىقپىز.

اتا-اناعا قارسى كەلۋ، ايەلگە وكتەم سويلەۋ، اقتى توگۋ، اماناتقا قيانات جاساۋ، اردى ساتۋ، ارامدى جەۋ، الەم-جالەم كيىنۋ، السىزگە كۇش كورسەتۋ ءبىزدىڭ جۇرتقا جات مىنەز.

بۇل حالىق جولدى كەسپەيدى، جۇلدىزدى سانامايدى، جەردى سابامايدى، كەمتار ادامعا كۇلمەيدى. تىرناعىن تىستەمەيدى، تىزەسىن قۇشاقتامايدى، ءتىلىن شوشايتپايدى. ۇلكەنگە ءسوز قايتارمايدى، ۇلكەننەن بۇرىن وتىرمايدى، ۇلكەننەن بۇرىن تاماققا قول سالمايدى، ۇلكەننىڭ بەتىنەن المايدى. تۇرەگەپ تۇرىپ تاماقتانبايدى. ىدىستى تەپپەيدى، ىسىراپقور بولمايدى.

ارينە، مۇنىڭ ءبارى قازاقى تاربيەنىڭ تەڭىزدەن تامشىداي ءبىر بولىگى عانا. وسىنشالىقتى مول مۇرانى جاستاردىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ، ارينە، وڭاي بىتە سالعان شارۋا ەمەس. جالعىز ادامنىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس تە ەمەس. ول ءۇشىن قانشا ەڭبەك سىڭگەنى، قانشا ۋاقىت كەتكەنى، قانشا اقىل جۇمسالعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. انىق بىلەتىنىمىز سول - اتا-بابالارىمىز جۇرگەن جەرىندە، وتىرعان جەرىندە بوس سوزگە اۋەس بولماي، تەك قانا پايدالى اڭگىمە ايتۋدى ادەتكە اينالدىرعان. بي-شەشەن، اقىن-جىراۋلارىمىز، باتاگوي اقساقالدارىمىز قاشان دا ءسوزدىڭ مايەگىن قالقىپ، اسىلىن تەرىپ سويلەگەن.

ءسوز اسىلىن تەرىپ ايت،

اقىن بولساڭ بال تاڭداي،

سەمىزىن سويلە ءسوزىڭنىڭ،

مىڭ جىلقىنىڭ ىشىندە

ون جىلعى قىسىر بايتالداي، - دەپ بازار جىراۋ اقىندارعا بيىك تالاپ قويادى.

ەندەشە، شەبەر ايتىلعان شەشەندىك سوزدەر، مازمۇنى باي تەرمە-تولعاۋلار - ءبارى دە تاربيە ءۇشىن ايتىلعان. ال وسىنشا مول مۇرا قايدان شىعىپ جاتىر دەگەن سۇراق تۋۋى مۇمكىن. بىزدىڭشە ولاردىڭ قاينار باستاۋى يماندىلىقتا، مۇسىلمانشىلىقتا جاتىر. ماسەلەن، مىنا ءبىر شەشەندىك وسيەتتى تالداپ كورەلىك.

تاما ەلىندە سارى بي دەگەن اقىلگوي اقساقال ءوتىپتى. سول سارى بي سىرىم بالاعا مىناداي وسيەت ايتادى:

- بالام، بۇل دۇنيەدە التى ۇلى ءسوز بار، سونى ەسىڭنەن شىعارماي جۇرسەڭ، ەڭ الدىمەن بەدەلدى، سىيلى بولاسىڭ. ەگەر ول ءسوزدى ۇمىتساڭ، حالىق سەنىڭ ماڭايىڭا جولاماي اۋلاق قاشادى، - دەيدى.

- ول قانداي ءسوز اتا، ايتىڭىزشى، دەيدى ۇلى ءسوز دەگەنگە قىزىعىپ قالعان بالا.

سوندا سارى بي:

- ارلى- ۇجداندى بول!

ەلگە دەگەن پارىزىڭدى ۇمىتپا!

نامىسىڭدى جاستان ساقتا!

حالقىڭدى الالاما!

جاقىنىڭدى جارالاما!

قالىسىڭدى قارالاما !، - دەپ تولعانادى. مىنە، وسى ءسوزدى سىرىم شەشەن قارتايعان شاعىنا دەيىن ەسىنە ساقتاپ كەلگەن دەسەدى.

بايقاپ قاراساق، بۇل سوزدەردىڭ ءبارى دە مۇسىلماندىق ەرەجەلەرگە جاتادى. «ار-ۇجدان» اللا تاعالانىڭ ءاربىر جۇرەككە سالىپ قويعان ۇلى مەحانيزمى. ءار پەندە ءوز ءىس-ارەكەتتەرىن، شەشىمدەرىن وسى ار-ۇجداننىڭ سوتىنا سالىپ، ونىڭ دۇرىستىعىن نە بۇرىستىعىن تەكسەرۋدەن وتكىزەدى. اركىم تۋىلعان كەزدە بەرىلەتىن تازا مۇسىلماندىق تابيعاتىمەن قوسا بەرىلەتىن ار-ۇجدانىن بۇلدىرمەي تازا ۇستاۋى ءتيىس.

ار-ۇجدان - اللانىڭ ۇلى نىعمەتى. ول بولماسا، كۇنانىڭ - كۇنا، قىلمىستىڭ - قىلمىس ەكەنىن اجىراتۋ قيىن. ار-ۇجداندى ەش ۋاقىتتا جالعانعا جۇرمەيتىن، بۇرا تارتپايتىن شىنشىل تورەشى دەپ تە باعا بەرسەك، بولادى. ادامدى اقىل الداۋى مۇمكىن، قايراتى الداۋى مۇمكىن، ءبىراق جۇرەگىندەگى ار-ۇجدانى ەش ۋاقىتتا الدامايدى. سارى بي سىرىمعا سونى ەسكەرتىپ وتىر.

«ەلگە دەگەن پارىز» دا مۇسىلماندىق قۇندىلىقتار قاتارىنا جاتاتىن ۇلى ۇعىم. «ادامداردىڭ ەڭ جاقسىسى ادامدارعا ەڭ پايدالىسى» دەگەن حاديس تۇپتەپ كەلگەندە، ەلگە قىزمەت دەگەنگە سايادى. «نامىسىڭدى جاستاي ساقتا» دەگەن ءسوزدىڭ استارى دا وتە تەرەڭ. قاسيەتتى قۇراندا: «ناعىز مۇميندەر ار-ابىرويلارىن قورعايدى» دەگەن ايات بار. جىگىتتىڭ نامىسى، قىزدىڭ ابىرويى يسلامداعى باعالى قۇندىلىقتاردىڭ قاتارىنا جاتادى. ادام ءوزىنىڭ وتانىن، تۋعان جەرىن، وتباسىن، ەلىن-جۇرتىن دۇشپاننان قورعاۋعا ات سالىسسا، ول دا نامىستى قولدان بەرمەگەندىك.

حالىقتى الالاما دەگەن وسيەت تە مۇسىلماندىقتان الىنعان. اللانىڭ شاريعاتىندا ادام ادامنان، ۇلت ۇلتتان، قوعام قوعامنان ارتىق سانالمايدى. ءبارى دە اللا الدىندا تاراقتىڭ تىسىندەي تەڭ. سوندىقتان حالىقتىڭ ءبىرىن باي، ءبىرىن كەدەي دەپ بولۋگە نەمەسە شەنگە، مانساپقا قاراپ ءبولىپ قاراۋعا رۇقسات جوق. مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ ءوزى: «مەن پاتشا ەمەسپىن، وزدەرىڭ سياقتى ادامداردىڭ ءبىرىمىن» دەپ قاراپايىمدىلىق قاعيداسىن پاش ەتكەن. «جاقىنىڭدى جارالاما، قالىسىڭدى قارالاما» دەگەن وسيەتتەر دە باۋىرمالدىققا، اعايىندىققا، تۋىستىققا شاقىرىپ، وزىڭنەن تومەنگە مەنسىنبەي قاراۋدان ساقتاندىرىپ تۇرعان ۇلكەن ەرەجە.

جيناقتاي ايتقاندا، وسىنداي ۇلى سوزدەردى بويىنا ءسىڭىرىپ وسكەن حالقىمىز قانشا تاريحي زوبالاڭداردان وتسە دە، يمانىنان، تەكتىلىگىنەن اجىراماي كەلەدى. ءلايىم، ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن.

اۆتور: اسىلبەك اۋەزحان ۇلى

Muslim.kz


سوڭعى جاڭالىقتار