الماتى ماڭىنداعى تۋريستەر بارۋى ءتيىس 8 مەكەن - فوتو

شارىن شاتقالى

شارىن شاتقالى - تاريحى 12 ميلليون جىلدان اساتىن مەكەن. گراند شاتقالى دەپ اتالاتىن مۇنداي عاجايىپ تەك ا ق ش- تا عانا بار. شاتقال الماتى قالاسىنان 195 شاقىرىم شىعىسقا قاراي ورنالاسقان. 2004 -جىلدىڭ 23 -ساۋىرىندە قۇرىلعان شارىن ۇلتتىق پاركىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. قۇزدارىنىڭ بيىكتىگى 150-300 مەترگە جەتەدى. شارىن شاتقالى - شارىن وزەنى بويىمەن سولتۇستىك- شىعىستان وڭتۇستىك- باتىسقا 154 ك م سوزىلىپ جاتىر. بۇل ايماقتىڭ رەلەفى ءارتۇرلى. جارقاباقتىڭ باعانالارى، باۋراي، جىرالارى 150-300 م جەتەدى.

ۇلكەن الماتى وزەنى

تەڭىز دەڭگەيىنەن 2500 م بيىكتىكتە ورنالاسقان. ۇزىندىعى - 96 ك م. سۋ جينالاتىن اۋدانى - 425 ك م2. بيىك تاۋ بولىگىندە وزەن ارناسى تىك، شاتقالدى، ەنى 5,0 - 7,0 م، تەرەڭدىگى 0,5 - 0,6 م، تومەنگى اعاسىندا ەنى 8 م، تەرەڭدىگى 0,5 م. جىلدىق ورتاشا سۋ اعىمى تەرىسبۇلاق ساعاسىندا سەكۋندىنا 5,0 م 3 گە جۋىق. مۇزدىق، كوپ جىلدىق قار، جاۋىن- شاشىن سۋىمەن تولىعادى. سەل قاۋپى وتە كۇشتى وزەندەردىڭ ءبىرى. 1921 جانە 1950 -جىلى جويقىن سەل ءجۇردى. سەل قاۋپىنە قارسى وسى وزەن ارناسى باسىپ وتەتىن ۇلكەن الماتى كولىنە بوگەت سالىنعان. قالا ىشىندەگى ارناسى بەتوندالعان، سايران دەمالىس بوگەنى جاسالعان. وزەندە سەل قويماسىمەن 40 مەترلىك تەمىربەتوندى بوگەت قۇراستىرىلعان. ۇلكەن الماتى بويىندا بىرنەشە سەس، ساناتورييلەر، وقۋشىلار دەمالاتىن لاگەرلەر بار.

شونجى قاينارلارى

شونجى ەمدىك قاينارلارى ىلە وزەنىنىڭ بويىندا ورنالاسقان. ونىڭ سۋىنىڭ ەمدىك قاسيەتى بار. مينەرالدى سۋلارى كوپتەگەن اۋرۋلاردان ايىعۋعا كومەكتەسەدى.

كولساي كولدەرى

كۇنگەي الاتاۋىنىڭ كۇرمەتى جانە ساتى اسۋلارىنان باستاۋ الاتىن كىشىگىرىم وزەندەر سۋىنان پايدا بولعان 3 كول. جوعارعى كولساي تەڭىز دەڭگەيىنەن 3000 م- گە جۋىق، ورتا كولساي (قايىڭدى) 2600 م جانە تومەنگى كولساي 2130 م. بيىكتىكتە ورنالاسقان. تومەنگى كولسايدىڭ سۋ ايدىنى باسقالارىنا قاراعاندا ۇلكەن. كولساي كولدەرىنىڭ تابيعاتى اسەم تاۋ شاتقالىندا جاتىر.

قايىڭدى كولى

قايىڭدى كولى كوشكىن جىلجىعاننىڭ ناتيجەسىندە ءبىر عاسىر استام بۇرىن پايدا بولعان. الماتىدان شىعىسقا قاراي 280 شاقىرىم جەردە قاراعايلى مەن جاپىراقتى ورماندارمەن جابىلعان كۇنگەي الاتاۋىندا ورنالاسقان. تەڭىز دەڭگەيىنەن 1,86 مىڭ مەتر بيىكتىكتە جاتىر.

«ءانشى» قۇمدار

التىن ەمەل ۇلتتىق ساياباعىنىڭ اۋماعىندا ەرەكشە «ءان سالاتىن» قۇمدار بار.

ەڭ ۇلكەنىنىڭ ۇزىندىعى 3 مەتر، بيىكتىگى 150 مەتر. تاۋ تاستىڭ اراسىندا ورنالاسقاننان كەيىن ەرەكشە داۋىستار شىعادى.

اسى ءۇستىرتى

اسى ءۇستىرتى تۇرگەن شاتقالىمەن تىعىز بايلانىستى. ىقىلىم زامانداردا وسى شاتقالمەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان ەجەلگى كەرۋەن جولى وتكەن. ول سوگەتى مەن جالاڭاش اڭعارلارىنا، ارى قاراي قىتايعا يا ىستىقكولگە اپاراتىن قىسقا جولداردىڭ ءبىرى بولعان.

اسى ءۇستىرتى تەڭىز دەڭگەيىنەن 2100 مەتردەن 2800 مەترگە دەيىنگى بيىكتىكتە ورنالاسقان. ول باتىستان شىعىسقا قاراي كولبەي باعىتتالعان. ءۇستىرتتىڭ ەنى باتىسىندا 9 ك م- گە دەيىن جەتەدى، شىعىسىندا - 1,5 ك م. اسى ۇستىرتىنەن وزىمەن اتتاس وزەن اعادى، ونىڭ ارناسى سولتۇستىككە بۇرىلىپ، بوقاندىتاۋ تاۋلارىن اينالىپ، ىلە وزەنىنە قۇيىلادى.

سولتۇستىكتەن قىرات ۇزىنا بويى قاراش جوتاسى مەن بوقاندىتاۋ تاۋلارىمەن شەكتەسەدى، باتىسىندا ونى سارىتاۋ (ن-3339) جوتاسىندا قاراقىز (ن-3454) تاۋىنان باستالىپ، قاراش جوتاسىنداعى تاۋعا دەيىن قىرقالار شەكتەيدى.

تۇرگەن سارقىراماسى - الماتى وبلىسىنىڭ تۋريستەر ءجيى باراتىن ورىندارىنىڭ ءبىرى. تۇرگەن شاتقالىندا 7 سارقىراما بار. ادامداردىڭ كوپ باراتىنى: «ايۋلى» جانە «تەسكەنسۋ». العاشقى سارقىراما (بيىكتىگى 30 مەتر) جاسىل شىرشالار جانە شىڭدار اراسىنداعى بەينەلى ورىندا ورنالاسقان. شاتقالدا شىڭدار جەر سىلكىنىسى كەزىندە ءبولىنىپ، مۇزدى كەزەڭگە دەيىنگى ىزدەردى ساقتاعان. «ايۋلى» سارقىراماسىنا باراتىن كوپىردەن جوعارى 300 مەتردە «سۇلۋلىق كوزى» اتتى مۇزدى بۇلاق ورنالاسقان.

دەرەككوز ca-news.org