قازاقتىڭ كۇي ونەرى 2 مىڭ جىل بۇرىن جانر رەتىندە قالىپتاسىپ قويعان - قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى
كەزىندە ونىڭ مونعول جەرىنەن تابىلعانىن پايدالانىپ، كيگىز تۋىرلىقتى اعايىندار وزدەرىنە بۇرا تارتىپ باققان. الايدا عالىم قارجاۋباي سارتقوجا ۇلىنىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا «اتا دومبىرا» قازاق حالقىمەن قاۋىشقان بولاتىن. ۇلتتىق دومبىرا كۇنىنە وراي، قازاقپارات ابىز عالىمنىڭ دومبىرانىڭ ارعى- بەرگى تاريحى تۋرالى پايىمدارىن ۇسىنىپ وتىر.
2008 -جىل. قازاقستاندا دومبىرانىڭ قۇرمەتىنە ارنايى مەرەكە بەلگىلەنبەگەن كەز. تۋعان جەرىنە ساپارلاي بارعان قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى مونعول مالشىسىنىڭ ۇڭگىردەن كونە اسپاپ تاۋىپ العانىن ەستيدى. جۇرگەن جەرىنەن ساق پەن عۇننىڭ ءىزىن شولىپ، كوك تۇرىكتىڭ تونالعان مۇراسىن تۇگەندەپ جۇرەتىن قازاق عالىمىنىڭ سەنساتسيا ۇستىنەن تۇسكەنىنە ونداعى ارىپتەستەرى سونشا قۋانا قويماپتى. تابىلعان جادىگەردى بارىنشا جاسىرىپ، كورسەتپەۋگە تىرىسقان ەكەن. ءبىراق تاباندى عالىم دەگەنىنە جەتىپ، تابىلعان اسپاپتىڭ سۇلباسىن قاعازعا ءتۇسىرىپ اكەتەدى.
كەيىن سول سىزبانى عىلىمي دايەكتەرمەن نەگىزدەي وتىرىپ، مونعول جەرىنەن دومبىرانىڭ «ارعى اتاسى» تابىلعانى تۋرالى ماقالا جاريالايدى. مونعوليا عالىمدارى كونە اسپاپتى رەستاۆراتسيالاۋ ءىسىن گەرمانيانىڭ ماماندارىنا سەنىپ تاپسىرعان ەكەن، ول ارەكەتتەرى و باستاعى ماقساتىنان اۋىتقىپ، سوڭى سۇيىلىپ كەتكەن. ولاي دەيتىنىمىز، اسپاپتىڭ ءپىشىنى بۇرمالانىپ، بويىنداعى كونە تۇركىنىڭ بىتىك جازۋى تۋرالى مالمىتتەر «ەسكەرۋسىز» قالادى. ال قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى 2013 -جىلى كونە اسپاپتىڭ دالمە- ءدال كوشىرمەسىن جاساتىپ، قازاقستانعا اكەپ، مۋزەيگە قويعىزادى.
عالىمنىڭ ايتۋىنشا، دومبىرانىڭ شاناعى مەن موينىنداعى بىتىك جازۋلار ونىڭ تۇركى مادەنيەتىنىڭ مۇراسى ەكەنىن داۋسىز دالەلدەپ تۇر. «دومبىرا 20-25 جاستاعى ەر ادامنىڭ سۇيەگىمەن بىرگە تابىلدى. مۇردە حۇن ءداۋىرىنىڭ جەرلەۋ ءراسىمى بويىنشا قويىلعان. دومبىراداعى بىتىك جازۋدا سۇيەك يەسىنىڭ سەگىز ءتۇرلى اسپاپتى ەركىن مەڭگەرگەن شەبەر بولعانى باياندالعان. ياعني، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى V- Ⅵعاسىرلاردا بابالارىمىز وسىنداي وزىق وركەنيەتتىڭ يەسى بولعان دەگەن ءسوز. سونداي قازاقتىڭ كۇي ونەرى وسىدان 2000 جىل بۇرىن جەكە جانر بولىپ قالىپتاسىپ قويعان. تۇتاس ءبىر جانردىڭ قالىپتاسۋى 2-3 جىلدىڭ ماسەلەسى ەمەس، جۇزدەگەن جىلداپ قالىپتاسادى»، - دەيدى عالىم.
«اتا دومبىرانىڭ» تابىلعان ورنى - باتىس مونعوليا، قوبدا ايماعى، مانحان سۇمىنى، التايدىڭ جارعالانت - قايىرحان دەگەن بولىگى.
«اسپاپتىڭ ءبىز رەستاۆرتسيالاعان نۇسقاسىن جانعالي جۇزبايەۆ شەرتىپ كوردى. ابىلاي حاننىڭ كۇيىن شەرتكەندە ءدال كەلدى. «اتا دومبىرانىڭ» الدىڭعى بەتىندە تەسىك جوق. تەسىك شىڭعىس حاننىڭ تۇسىندا قورعاسىن قۇيعاننان پايدا بولعانى شىن بولسا كەرەك. ال مىنانىڭ تەسىگى ارتقى بەتىندە. قوسۋ (+) تاڭبامەن بەرىلگەن. ال قوسۋ - كەرەي تايپاسىنىڭ تاڭباسى. وسى جەرى عاجاپ. جاسالعان زامانى - V- VI عاسىر. ياعني، حۇن داۋىرىندە قولدانعان. ساپار ىسقاقوۆ دەيتىن ماماننىڭ شاكىرتتەرى قازىر كوشىرمە نۇسقالارىن قولدانىپ ءجۇر. تىڭداپ كوردىك، قازىرگى دومبىرا ۇنىنەن كوپ ايىرماشىلىعى جوق. كەزىندە قويدىڭ ىشەگىن ءيىرىپ تاقسا، قازىر زاماناۋي ماتەريالدان جاسالعان ىشەك تاعىلىپ ءجۇر. باستى ايىرماشىلىعى سوندا»، - دەيدى اقساقال.
كونەكوز عالىمنان دومبىرانىڭ و باستا نەشە ىشەكتى بولعانىن سۇرادىق.
«دومبىرا و باستان ەكى ىشەكتى بولعان. جەتى ىشەكتى بولعان دەگەننىڭ ءبارى اڭىز عانا. ويتكەنى كوك تۇرىكتىڭ دۇنيەتانىمى دۋاليزمگە، بينارلىق جۇيەگە قۇرىلعان. تۇركى حالىقتارىنىڭ ولەڭى، جىر- داستاندارى و باستا قوس ۇيقاسپەن كەلگەن. مەملەكەتتىڭ اكىمشىلىگى دە وڭ قانات، سول قانات دەپ ەكى بولىكتەن قۇرالعان. دۇنيە تۋرالى تانىمى دا جەر مەن كوك، وت پەن سۋ، ايەل مەن ەر، اق پەن قارا، كۇن مەن ءتۇن دەگەن سياقتى ۇعىمدارمەن تۇسىندىرىلگەن. ءتىپتى تىلىمىزدەگى سينگورمانيزم زاڭىنىڭ ءوزى وسى بينارلىق جۇيەگە باعىنادى. سونىڭ ءبارىن توپشىلاپ كەلىپ، دومبىرا اۋەل باستا قوس ىشەكتى بولعان دەۋگە كەلەدى»، - دەدى تۇركىتانۋشى.
«اتا دومبىرا» قازاقستاندا عىلىمي اينالىمعا ەنىپ، ونەر اكادەمياسىندا ارنايى دارىستەر وقىلا باستاعانىمەن، مونعولدار ءالى دە مۇنداي تۇجىرىممەن كەلىسپەي جۇرگەن كورىنەدى. «نەمىس رەستاۆراتورى سۋزاننا شۋلتس مونعولدارمەن بىرگە بۇل اسپاپتاعى تيەكتىڭ كەرتىگىن بەسەۋ ەتىپ جىبەرگەن. مۇقيات قاراعان ادام ونىڭ ەكەۋ بولعانىن كورە الادى. ونداعى ماقساتتارى - اۋەلى مۇنى مونعول حالقىنىڭ ءتول اسپابى ەتىپ كورسەتپەك بولىپ، «اتقوبىز» دەپ اتادى. ونىڭ رەتى كەلمەگەن سوڭ، كوشپەلى وركەنيەتتەن ءبولىپ اكەتىپ وتىرىقشى ەلدەن جەتكەن اسپاپ رەتىندە كورسەتپەك نيەتپەن «ارفانىڭ ءبىر ءتۇرى» دەپ سيپاتتادى. ءبىزدىڭ مونعولداردى رەنجىتىپ، قىزىل كەڭىردەك بولىپ داۋلاسقانىمىزعا دا سول ساياسات تۇرتكى بولدى.
حۇن داۋىرىندەگى بابالارىمىزعا تيەسىلى اسپاپتى وزگە وركەنيەتكە كۇشپەن تەلىمەك بولدى. ويتكەنى شەرتپە اسپاپتا وسى «اتا دومبىرادان» كونە نۇسقا ازىرگە تابىلعان جوق. مۇنىڭ ءوزى كوشپەلى حالىقتاردىڭ مەكەنىندە كۇي جانرىن تۋعىزعان وزىق وركەنيەت بولعانىن كورسەتەدى. دومبىرا - قازاقتىڭ الەم وركەنيەتىنە قوسقان ۇلكەن ۇلەسى. قازىرگى كوشپەلى حالىقتاردىڭ ىشىندە دومبىرادان وزىپ شىعاتىن ءبىر دە ءبىر اسپابى جوق. ءتىپتى موتسارتتىڭ شىعارمالارىن دا دومبىرامەن ەركىن ويناپ شىعۋعا بولادى. باسقا اسپاپتاردىڭ مۇمكىندىگى ءدال ونداي شەكسىز ەمەس. مۇنىڭ قۇدىرەتى وسىندا جاتىر»، - دەيدى تاريحشى.