قوستاناي وبلىسىنداعى كولگە 25 ميلليون جىل بۇرىن مەتەوريت قۇلاعان

عارىشتىق دەنەلەردىڭ اسەرىنەن الەمدە جۇزدەن استام ءىرى تابيعي نىسان پايدا بولعان دەسەدى. «قوڭىرتاۋ استروبلەماسى» - سولاردىڭ ءبىرى. بۇل شامامەن 25 ميلليون جىل بۇرىن مەتەوريتتىڭ جەر بەتىنە اسەر ەتۋ كەزىندە پايدا بولعان ەرەكشە ورىن. «استروبلەما» عىلىم تىلىنەن اۋدارعاندا «جۇلدىز جاراسى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. تەرميندى العاش امەريكالىق گەولوگ ر. ديتس ەنگىزگەن.

ايتا كەتەيىك، بىرەگەي نىسان تورعاي ءۇستىرتىنىڭ باتىس جاعىندا، قامىستى اۋدانى، تالدىكول اۋىلىنان 24 شاقىرىمدا جاتىر. «قوڭىرتاۋ استروبلەماسى» قامىستى اۋدانىنىڭ كيەلى ورىندارى ساناتىنا ەنگەن.

تالدىكول نەگىزگى مەكتەبىنىڭ گەوگرافيا جانە بيولوگيا پاندەرى مۇعالىمى روزا دوسمۇحامەدوۆانىڭ سوزىنشە، «قوڭىرتاۋ استروبلەماسىن» ءوڭىردىڭ قۇپياعا تولى ورنى عانا ەمەس، الەمدىك ەكوجۇيەنىڭ كوش باسىندا تۇرعان قۇندىلىعى دەپ ساناۋعا بولادى. ءتىپتى، روزا دوسمۇحامەدوۆا 2017 -جىلى وبلىسىمىزدا وتكەن الەۋمەتتىك يدەيالار مەن باستامالار جارمەڭكەسىندە «گەولوگو- ەكولوگيچەسكايا ەكسكۋرسيا «كۋنگۋرتاۋسكايا استروبلەما وزەرا كرۋگلوگو» تاقىرىبىنداعى زەرتتەۋ جۇمىسىمەن جەڭىمپاز اتاندى.

«بۇل اۋماق جايىلما اۋىلىنا قارايدى. ىرگەسىندەگى «كرۋگلوە» اتالىپ كەتكەن شاعىن كولشىك بار. ءدال سونىڭ ەتەگىندە شەڭبەر بولىپ ۇلكەن جازىق جاتىر. ءبىر قاراعان ادامعا ەڭىس جازىقتاردان ەش ايىرماشىلىعى جوق، تارتىلىپ، ورنىن وسىمدىك باسىپ كەتكەن سۋدىڭ تابانىنا ۇقسايدى. انىعىندا وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى ن. سكريابين مەن گ. بەرسەنيەۆ ەسىمدى گەولوگتار وسى ارالىقتا بارلاۋ جۇرگىزۋ كەزىندە ليتوسفەرا سالاسىندا سيرەك كەزدەسەتىن قىزىققا تاپ بولادى. ءدال وسى «كرۋگلوە» كولشىگىنىڭ اۋماعىندا 200 مەتر تەرەڭدىككە دەيىن توپىراق قىرتىسىنىڭ بورپىلداق، جۇمساق ەكەنى انىقتالعان. زەرتتەۋشىلەر گەولوگيالىق، پالەوبوتانيكالىق، ءاەروفوتوتۇسىرىلىم ماتەريالدارىنىڭ ءبىر- بىرىمەن بايلانىسىنا جانە عىلىمداعى باسقا دا گيپوتەزاعا سۇيەنىپ، بۇل مەكەن اسپان دەنەسى قۇلاعان ورىن دەگەن بايلامعا توقتاپدى. وليگوتسەن- ميوتسەن داۋىرىندە مەتەور سىنىعى جەرگە كەلىپ سوعىلعان كەزدە ديامەترى ءبىر شاقىرىم شۇڭقىر بولىپ ۇڭىرەيىپ قالعان»، - دەپ ءتۇسىندىردى روزا دوسمۇحامەدوۆا.

ۋاقىت وتە كەلە شۇڭقىر ءىشى توپىراققا تولىپ، تەگىستەلىپ قالادى. وسى اۋماققا قۇلاعان مەتەوريتتىڭ ءپىشىنى، سالماعى، كولەمى تۋرالى ناقتى مالىمەت جوق. ءبىر انىعى، تاس قۇلاعان ورىنعا سۋ جينالىپ، كولگە اينالعان. ديامەترى ەكى شاقىرىمداي.

قوڭىرتاۋ توبەسى - قوستانايدىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسىنىڭ ءبىرى. گەوفيزيكتەردىڭ تۇجىرىمىنا سۇيەنسەك، وتە ىستىق تەمپەراتۋراداعى جۇلدىز جارىقشاعى سول توبەنى تەگىستەپ كەتكەن. ال ودان شاشىراعان ۇشقىندار جەتى- سەگىز شاقىرىمعا دەيىن اتقىلاپ، تاس بولىپ قاتىپ قالعان.

«كرۋگلوە» كولشىگىنىڭ ورنىنا مەتەور تاس قۇلاعانى جونىندە انىق دالەل وسى. سول ورىننان ءبىر- ءبىر جارىم شاقىرىمداعى كوتەرمە جول بويىندا شاشىلىپ جاتقان بالقىعان تاستاردى بايقاۋعا بولادى. ءپىشىنى ادەتتەگى تاستارعا ۇقسامايدى، كادىمگى اق بالشىقتى يلەپ- يلەپ قاتىرىپ تاستاعان سياقتى» ، - دەدى تالدىكول اۋىلىنىڭ اكىمى ءابىلدا اقداۋلەتوۆ.

ولكە تانۋشى روزا دوسمۇحامەدوۆا «قوڭىرتاۋ استروبلەماسىن» مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تالقىلاۋدى ۇسىنادى.

«ءبىز العاش عىلىمي جوبانى جازا باستاعاننان «كرۋگلوە» جەرى ۇكىمەت تاراپىنان تابيعي رەزەرۆات ەتىپ قورعاۋعا الىنسا دەگەن ۇسىنىسىمىزدى ءبىلدىرىپ كەلەمىز. ەگەر بۇل كيەلى مەكەن مەملەكەت قورعاۋىندا بولسا، ءتۇرلى ەكسپەديتسيالار مەن عىلىمي جاڭالىقتار اشاتىن ورىنعا اينالار ەدى. ماسەلەن، ءبىزدىڭ قۋلىكول، تالدىكول باستاعان ءىرى كولدەرىمىزدى قوسىپ، تاۋىنسور مەملەكەتتىك تابيعي قاۋمالدار اۋماعىنا دەيىن سوزىلاتىن كەڭ اۋماقتى الىپ جاتقان مەملەكەتتىك تابيعي رەزەرۆات ەتىپ اشۋعا بولادى. بۇل جەر كوكتەم- كۇزدە ءتۇرلى قۇستاردىڭ دامىلدايتىن ورنى. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز - الەمدىك گەوگرافيانىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە ءوزىمىزدىڭ ولكەمىزدى تانىپ- ءبىلۋ، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ بويىنا تۋعان جەرىنىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن ءسىڭىرۋ، وتكىر پروبلەمالارىن شەشۋ جولدارىن ۇيرەتۋ ارقىلى ولاردى پاتريوتيزمگە باۋلۋ. ءوز ولكەمىزدىڭ تاريحى، ونىڭ وسىنداي قۇندىلىقتارى وقۋشىلارىمىزدىڭ ماقتانىشى، تۋريستەردىڭ كوز تىككەن ورنىنا اينالۋى كەرەك»، - دەيدى روزا دوسمۇحامەدوۆا.

قوڭىرتاۋ تاسى جونىندە تەرەڭ زەرتتەۋ جۇرگىزىلسە، وتاندىق گەولوگيا، پالەونتولوگيا، پالەوبوتانيكا، پالەوفاۋنيستيكا، كليماتولوگيا، راديولوگيا، زوولوگيا، ەكولوگيانىڭ جاھاندىق ماسەلەلەرى بويىنشا ءبىراز ماعلۇماتتار الىنار ەدى دەيدى ولكەتانۋشىلار.

اۆتور: قاسقىرباي قويشىمانوۆ