بۇگىن قانىش ساتبايەۆتىڭ تۋعانىنا 122 جىل تولدى

قانىش يمانتاي ۇلى ساتبايەۆ 1899-جىلى 12- ساۋىردە پاۆلودار ۋەزىنىڭ اقكەلىن بولىسىنىڭ 4№ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. اۋىل مەكتەبىندە ءتورت جىل وقىپ، 1911-جىلى پاۆلودارداعى ورىس-قازاق ۋچيليشەسىنە وقۋعا ءتۇسىپ، ونى 1914-جىلى ۇزدىك ءبىتىردى.

وقۋدى بىتىرگەننەن كەيىن مۇعالىمدەر سەمينارياسىنا ءتۇسىپ، ونى 1918-جىلى ءتامامدادى.

سەمەيدە ەكى جىلدىق پەداگوگيكالىق كۋرستا وقىتۋشى بولىپ جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، تومسك تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنا تۇسۋگە دايىندالدى. ول ءۇشىن ماتەماتيكا مەن شەت تىلىنەن قوسىمشا ەمتيحان تاپسىرۋ قاجەت ەدى. وسى كەزەڭدە دەنساۋلىعى سىر بەرىپ، جۇمىستى دا، وقۋدى دا كەيىنگە قالدىرۋعا ءماجبۇر بولادى.

سوعان قاراماستان قانىش ساتبايەۆ قازاق مەكتەپتەرىنە ارنالعان الگەبرا وقۋلىعىن قۇراستىرۋدى باستاپ، ءبىراق ول ەڭبەگىن تەك 1924-جىلى اياقتادى.

1920-جىلى قانىش ساتبايەۆ باياناۋىلداعى مادەني-اعارتۋ جۇمىسى ءبولىمىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ تاعايىندالدى. سونىمەن بىرگە ول حالىق سۋدياسى بولىپ جۇمىس ىستەدى. 1921-جىلى بولاشاق عالىم تەحنولوگيالىق ينستيتۋتقا وقۋعا تۇسەدى.

ءبىراق 1922-جىلى تۋبەركۋلەزى قايتا اسقىنىپ، وقۋدى ۇزە تۇرۋعا تۋرا كەلدى. كۇندىزگى بولىمدە ءبىلىم الۋ قيىن ىسكە اينالعاندىقتان، گەولوگ م. ا. ۋسوۆتىڭ كومەگىمەن ءوز بەتىنشە ءبىلىم الا باستادى. وسىلايشا قانىش وقۋىن تەك 1926-جىلى اياقتادى.

دەنساۋلىعى جاقسارعاندىقتان سوڭعى كۋرستى ءتىپتى كۇندىزگى بولىمدە ءجۇرىپ اياقتادى. تاۋ-كەن ينجەنەرى ديپلومىمەن قانىش ساتبايەۆ اتباسار ءتۇستى مەتالدار ترەسىندە گەولوگيالىق ءبولىم باستىعى لاۋازىمىندا جۇمىس ىستەي باستادى.

ترەست قارساقپاي كەنتىندە سالىنىپ بىتپەگەن مىس بالقىتۋ زاۋىتىندا مىس كەن ورنىن يگەرۋمەن اينالىساتىن. ترەستىڭ باس گەولوگى رەتىندە قانىش ساتبايەۆ ول جەردەگى قۇرىلىس جۇمىستارىنىڭ بارىسىمەن تانىسۋعا بارادى.

جەرگىلىكتى ماماندار ونداعى مىس قورى ماردىمسىز دەپ ەسەپتەيتىن. ءبىراق قانىش زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، باسشىلىقتىڭ قولداماعانىنا، قارجىنىڭ قىسقارۋىنا قاراماستان، باسقا ۇيىمدارمەن كەلىسىمدەر جاساپ، م. ا. ۋسوۆ پەن پروفەسسور ۆ. ا. ۆانيۋكوۆتان كومەك سۇرادى.

1934-جىلى جەزقازعان كەنىشىندەگى مىستىڭ قورى تۋرالى قورىتىندىسىن دالەلدەپ شىققان ق. ساتبايەۆ ك س ر و عىلىم اكادەمياسىندا بايانداما جاسادى. سول باياندامانىڭ نەگىزىندە جەزقازعان مىس بالقىتۋ كومبيناتىن، جەزقازعان-قاراعاندى- بالقاش تەمىرجولىن سالۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداندى.

كەيىن ق. ساتبايەۆ اۋىر ونەركاسىپ حالىق كوميسسارىگ. وردجونيكيدزەمەن كەزدەسىپ، جەزقازعان مىس كەن ورنىن تولىق اۋقىمدى زەرتتەۋگە رۇقسات الدى.

وسىنىڭ ارقاسىندا سول كەزدە الەمدەگى ەڭ ءىرى مىس كەنىشى ەكەنىن بەلگىلى بولدى. جەزقازعان كەن ورنىن اشقانى ءۇشىن قانىش ساتبايەۆ 1940-جىلى ك س ر و- نىڭ ەڭ جوعارى ماراپاتى لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالدى.

1941-جىلى ق. ساتبايەۆ ك س ر و عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق فيليالىنىڭ گەولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ال 1942-جىلى فيليالدىڭ باسشىسى بولىپ تاعايىندالدى.

1942-جىلى ك س ر و وق وتكىزبەيتىن بولات وندىرۋگە قاجەت مارگانەتستىڭ تاپشىلىعىن سەزىنگەن كەزدە قانىش ساتبايەۆ جەزقازعانعا جاقىن جەردەن فەررومارگانەتس كەن ورنىن يگەرۋدى ۇسىندى.

كوپ ۇزاماي مارگانەتس تاپشىلىعى جويىلدى. سول 1942-جىلى قانىش ساتبايەۆقا 15 جىلدىق زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن جيناقتاپ شىعارعان «جەزقازعان اۋدانىنىڭ كەن ورىندارى» مونوگرافياسى ءۇشىن ستاليندىك سىيلىق بەرىلدى.

وسى ۋاقىتقا دەيىن ق. ساتبايەۆ 40-تان استام عىلىمي ەڭبەكتەر جاريالاپ، سولاردىڭ جيىنتىعى بويىنشا جوعارى اتتەستاتسيالىق كوميسسيا وعان «گەولوگيا-مينەرالوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى» عىلىمي دارەجەسىن بەردى.

1946-جىلى ك س ر و عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق فيليالى قازاق ك س ر عىلىم اكادەمياسى بولىپ قايتا قۇرىلدى. بۇل جۇمىستىڭ ءبارىن قانىشتىڭ ءوزى ۇيىمداستىرعان بولاتىن. سوندىقتان اكادەميانىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى دە ءوزى بولدى.

سول جىلى ول ك س ر و عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى جانە ك س ر و جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولدى. 1947-جىلى ق. ساتبايەۆ كسرو مينيسترلەر كەڭەسى جانىنداعى لەنيندىك جانە مەملەكەتتىك سىيلىقتار جونىندەگى كوميتەت پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلاندى.

1949 -جىلى قازاق ك س ر كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلاندى. ق. ساتبايەۆ قازاقستانداعى عىلىم مەن يندۋستريانىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى.

ونىڭ باسشىلىعىمەن عالىمدار وندىرىسكە ۇلكەن پراكتيكالىق كومەك كورسەتتى. ول عىلىم اكادەمياسىن باسقارىپ تۇرعاندا يادرولىق فيزيكا، ماتەماتيكا جانە مەحانيكا، گيدروگەولوگيا جانە گيدروفيزيكا، مۇناي جانە تابيعي تۇزدار حيمياسى، حيميا-مەتاللۋرگيا، تاۋ-كەن-مەتاللۋرگيا، يحتيولوگيا جانە بالىق شارۋاشىلىعى، ەكسپەريمەنتتىك بيولوگيا، ەكونوميكا، فيلوسوفيا جانە قۇقىق، ادەبيەت جانە ونەر، ءتىل ءبىلىمى اكادەميالىق ينستيتۋتتارى اشىلدى.

قانىش يمانتاي ۇلى قازاقستانداعى مەتال تەگىن تانۋ مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالادى. 1950-جىلى ق. ساتبايەۆقا گەولوگيا پروفەسسورى عىلىمي اتاعى بەرىلىپ، ك س ر و جوعارعى كەڭەسىنە 3-شاقىرىلىمدا سايلاندى. وسىنشا بەلەستەردەن كەيىن عالىمنىڭ ومىرىندە قارا جولاقتار قايتا پايدا بولدى.

سول كەزدەگى كوپتەگەن كورنەكتى قايراتكەرلەرمەن بىرگە وعان دا ءتۇرلى مازمۇنداعى ايىپتار تاعىلدى. ماسەلەن، 1951-جىلى قاز ك س ر عىلىم اكادەمياسىنان ءبىرقاتار تانىمال عالىمداردى، جازۋشىلار مەن كومپوزيتورلاردى شىعارۋدان باس تارتقانى ءۇشىن ق. ساتبايەۆ اكادەميا پرەزيدەنتى جانە ءتورالقاسىنىڭ مۇشەسى قىزمەتىنەن بوساتىلدى.

ماسكەۋدەگى عىلىم اكادەمياسى باسشىلىعىنىڭ قولداۋىنىڭ ارقاسىندا ول قاز ك س ر عا گەولوگيالىق عىلىمدار ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى لاۋازىمىن ساقتاپ قالدى. كەيىن بارلىق ايىپتاۋلار، سونىڭ ىشىندە الاشوردا قوزعالىسىنىڭ قىزمەتىنە قاتىسقانى تۋرالى كورسەتۋلەردىڭ ءبارى الىنىپ تاستالدى.

1958-جىلى اكادەميك قانىش ساتبايەۆ باستاعان قازاقستاندىق عالىم-گەولوگتار ورتالىق قازاقستاننىڭ بولجامدى مەتاللوگەندىك كارتاسىن جاساعانى ءۇشىن لەنيندىك سىيلىققا يە بولدى. قانىش ساتبايەۆ 1964-جىلى 31- قاڭتاردا ماسكەۋدە قايتىس بولدى.